Verslag Kennisdag Grevelingen en Volkerak-Zoommeer

Transcriptie

1 Verslag Kennisdag Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 14 juni 2018 In opdracht van Rijkswaterstaat Zee en Delta

2 Colofon Dit verslag is geschreven in opdracht van Rijkswaterstaat Zee en Delta. Het verslag geeft de resultaten weer van de kennisdag op 14 juni 2018 met zo n 40 deskundigen van verschillende organisaties. Organisatie: Rijkswaterstaat met ondersteuning van Houtekamer & Van Kleef Projectleiding Rijkswaterstaat: Paul Paulus (Zee en Delta) en Herman Haas (WVL) Deelnemers: Zie bijlage 1 Gespreksleiding: Nelie Houtekamer, Houtekamer & Van Kleef Tekst: Houtekamer & Van Kleef Foto s: Voorblad: Nelie Houtekamer Pagina s 5 en 13: Loes de Jong Juni

3 Inhoud 1. Opening Sessie Grevelingen Kennisontwikkeling Grevelingen 2017, Arno Nolte (Deltares) Vismonitoring Grevelingenmeer 2017, Jochem Hop (ATKB) Effecten van zuurstofloosheid: Beggiatoa en schade aan het bodemleven, Karin Didderen (Bureau Waardenburg) Monitoring Flakkeese Spuisluis 2016 en 2017, Jeroen Wijsman (Wageningen Marine Research) Scenariostudie natuurperspectief Grevelingen, Tom Ysebaert (Wageningen Marine Research) Sessie Volkerak-Zoommeer Data-analyse blauwalgen en Quagga mosselen, Marc Weeber (Deltares) Modellering waterkwaliteit Volkerak-Zoommeer, Tineke Troost (Deltares) Kennisontwikkeling zoet-zoutgradient VZM gericht op ecologische kwaliteit, Arno Nolte (Deltares) Ecologische kwaliteit zoet-zout gradiënten Volkerak-Zoommeer, Sarah Smith (WUR) Natuurlijk kapitaal en Kenniscommunity Handreiking natuurlijk kapitaal en ecosysteemdiensten grote wateren, Bernadette Botman (B2 Consultancy) Hoe organiseer je een kenniscommunity, Nadine Smits (student Hogeschool Zeeland) Hoe verder? Volkerak-Zoommeer, Niels Aten Grevelingen MIRT-procedure getij op de Grevelingen, Paul Paulus (Rijkswaterstaat Zee en Delta) Systeemrapportage, Paul Paulus (Rijkswaterstaat Zee en Delta) LIFE-IP Deltnatuur, Christine Lammerts (Staatsbosbeheer) Verzadigd

4 1. Opening Loes de Jong, Rijkswaterstaat Zee en Delta, opent de kennisdag Grevelingen en Volkerak-Zoommeer. De kennisdag wordt nu voor de vierde keer gehouden. Jaarlijks delen deskundigen de meest recente kennis en resultaten van onderzoek met directbetrokkenen. Het doel van de dag is om kennis te delen en vragen en suggesties mee te nemen voor het vervolgonderzoek. Het onderzoek komt voort uit het Programma Grevelingen/Volkerak-Zoommeer. Het draagt bij aan het vullen van kennislacunes en het onderbouwen van het voorkeursalternatief uit de Rijksstructuurvisie Grevelingen/Volkerak-Zoommeer. Na de opening verdelen de deelnemers (zie bijlage) zich over twee groepen: Grevelingen en Volkerak- Zoommeer. In de deelsessie presenteren onderzoekers de nieuwste resultaten van lopend en afgerond onderzoek. Bekijk op deze webpagina alle presentaties en onderzoeksrapporten. 2. Sessie Grevelingen 2.1. Kennisontwikkeling Grevelingen 2017, Arno Nolte (Deltares) Eind 2016 heeft Deltares de kennis over de slib- en zuurstofhuishouding in bredere kring bediscussieerd en aangescherpt. Dit is gedaan naar aanleiding van enkele kritische opmerkingen bij uitgangspunten van de eerdere analyses. Volgens oorspronkelijke modelberekeningen zou het zuurstofarme bodemoppervlak snel afnemen bij toename van de getijslag. Als het getijverschil boven de 50 cm komt, dan neemt de meeropbrengst zienderogen af. In een paar expertsessies is verkend of meer bodemslib zal opwervelen en daardoor het water langdurig troebel zal maken. Alle experts delen nu de mening dat dit niet het geval zal zijn. Ook is kritisch gekeken naar de import van slib uit de Noordzee. Uit nieuwe analyses blijkt dat de import groter zal zijn, maar niet in die mate dat de oorspronkelijke conclusie dat 50 cm getij effectief is voor het oplossen van het zuurstofprobleem niet meer klopt. Figuur 1. Ook bij gecorrigeerde slibimport wordt het oppervlak zuurstofloze bodem kleiner 4

5 Wel stelden de experts vast dat aanvullende metingen en een betere analyse van het model nodig zijn. Een belangrijke vraag is nog hoe de afbraak van het organisch slib uit de Noordzee in de Grevelingen zal gebeuren, en hoe groot de zuurstofvraag hiervoor zal zijn. Daarom worden bodemkernen geboord in de Voordelta en wordt de troebelheid na de zomer vanaf september bij de Brouwerssluis continue gemeten. Als antwoord op vragen geeft Arno aan dat er niet veel slib zal bezinken in de ondiepe delen en dat het enkele tientallen jaren duurt voordat aanslibbing substantieel is. Ook zal er, doordat het water in de ondiepe delen snel mengt, geen zuurstofloosheid optreden. In de diepe delen is het juist het probleem dat het koude, zware water ervoor zorgt dat het er niet meer stroomt en er ook geen vers zuurstof wordt aangevoerd. Er worden twee suggesties gedaan: neem ook het binnenstromen van schuimalgen (phaeocystis) in het voorjaar mee, en kijk of gegevens van de troebelheidsmetingen bij de Flakkeese Spuisluis meegenomen kunnen worden in de modellen Vismonitoring Grevelingenmeer 2017, Jochem Hop (ATKB) In het voorjaar en najaar van 2017 heeft ATKB de visstand van de Grevelingen uitgebreid onderzocht. Zowel de bodem als de rest van de waterkolom zijn bevist, zowel overdag als s nachts en zowel ondiepe als diepe gebieden. Alleen duiklocaties, oesterpercelen en gebieden waar verstoring ongewenst is, zijn niet bemonsterd. In totaal zijn 25 vissoorten aangetroffen. De visbiomassa is niet hoog, zo blijkt, maar het aantal vissen wel: gemiddeld zijn de vissen dus klein. In de waterkolom zit vooral haring, sprot en, in mindere mate, koornaarvis. Tegen de bodem zit veel brakwatergrondel, dikkopje en zwarte grondel. Figuur 2. Kleine vissoorten domineren het visbestand In het voorjaar neemt het aantal vissoorten af van west naar oost (weg van de Brouwerssluis), maar is weer hoger bij de Flakkeese Spuisluis. In het najaar zijn meer soorten in het meer, en zijn ze gelijkmatiger over het gebied verdeeld. Ook zijn er meer soorten hoger in de waterkolom, zoals driedoornige stekelbaars, grote zeenaald, koornaarvis en harder. Bij het onderzoek is weinig platvis en wijting gevangen. 5

6 Na de presentatie van Jochem vindt nog wat discussie plaats. De volgende punten komen nog aan de orde: Omdat een groot deel van de Grevelingenbodem is bedekt met oesterbanken, is ook een groot bodemoppervlak niet bemonsterd. Vis die bij voorkeur tussen of net boven de oesters zit, wordt daardoor onderschat. Ook paling wordt door de gebruikte vismethode onderschat. Er zit meer vis bij de Flakkeese Spuisluis (die in 2017 voor het eerst open was). ATKB ziet de aanvoer van voedingsstoffen uit de Oosterschelde als belangrijkste reden. De visstand en de vitaliteit van de vispopulatie wordt vooral bepaald door in- en uittrek van vis uit de Noordzee. Inzicht hierin is dus belangrijk voor verwachtingen voor de toekomstige visstand en de meerwaarde van de Grevelingen voor doortrek van vis. Of intrekkende vis in de toekomst in de Grevelingen zelf blijft is een afgeleide vraag, dat hangt af van de kwaliteit en diversiteit van het habitat. Sinds de metingen uit 1994 (het enige omvangrijke visonderzoek waarmee de metingen uit 2017 zijn te vergelijken) is slechts een lichte verschuiving in dominantie van soorten te zien. Zeehonden eten vooral vis waarvan ze makkelijk voldoende kunnen eten. Dat zal in de Grevelingen dus haring en grondel zijn, gezien de dominantie van die soorten. Ze jagen niet specifiek op grote vissen Effecten van zuurstofloosheid: Beggiatoa en schade aan het bodemleven, Karin Didderen (Bureau Waardenburg) Beggiatoa is een kleurloze zwavelbacterie, die leeft op het grensvlak van zwavelhoudend bodemmateriaal en zuurstof. Na een periode van zuurstofloosheid in combinatie met een overmaat aan organisch materiaal o.a. door het afsterven van bodemleven kunnen deze bacteriën massaal gaan groeien en ontstaan er witte matten aan het bodemoppervlak. De matten betekenen zeer hoge bacteriedichtheden en een hoge zuurstofvraag, daarmee worden de laatste resten zuurstof uit het water gehaald. Dat maakt de aanwezigheid van matten een goede indicator voor de aanwezigheid van lage zuurstofconcentraties en dus een hoog zuurstofverbruik. Na afsluiting van de Grevelingen is de waterstroming flink afgenomen, waardoor stratificatie zorgt voor gebrek aan verversing van diepere delen. De afbraak van organisch materiaal dat hier neerdwarrelt, zonder aanvoer van zuurstofrijk water leidt tot zuurstofloosheid en dat leidt op zijn beurt tot het sterven van bodemleven. Sinds 2010 wordt, ruwweg ééns per twee jaar, de zuurstofconcentratie en schade aan het bodemleven gemeten Bij de start in 2010 is de bodem voor het eerst onderzocht op 198 puntlocaties verspreid over het Grevelingenmeer. In 2017 is voor de vijfde keer gemeten, dit keer op 57 locaties binnen de invloedsfeer van de Flakkeese Spuisluis. Dit is gedaan om inzicht te krijgen in de effecten van de ingebruikname van de FSS zodat die gegevens gebruikt kunnen worden bij het voorspellen van de effecten op het bodemleven bij herstel van getij door het open maken van de Brouwersdam. Ten opzichte van de voorgaande jaren bleek een relatief klein percentage van de bodem bedekt te zijn met bacteriematten (47%). Jaarlijks wisselt de bedekking sowieso sterk, en er lijkt een relatie met weersomstandigheden, maar door het ontbreken van een gerichte analyse daarop valt er geen harde conclusie te trekken. Bij de Flakkeese Spuisluis waren in 2017 relatief veel bacteriematten aanwezig, terwijl het juist te verwachten zou zijn dat ze door het openen van de spuisluis zouden afnemen. Het zuurstofgehalte van het water bleek wel verbeterd te zijn ten opzichte van 2016 (meer dan 6 mg/l), waaruit is af te leiden dat het mogelijk om een overgangssituatie gaat: met de extra zuurstofaanvoer kunnen de Beggiatoa bacteriën zich als eerste vestigen op het grensvlak zwavel/zuurstof en breken het aanwezige organisch materiaal af. Bij een blijvende aanvoer van zuurstofrijk water wordt het leefklimaat voor de bacteriën ongunstig en kan ander bodemleven zich vestigen. In 2017 bleek in de rest van het meer de zuurstofconcentratie van het water net boven de bodem hoger te zijn dan voorheen. 6

7 Figuur 3. De zuurstofconcentratie bij de Flakkeese Spuisluis is in 2017 verbeterd De kwaliteit van het bodemleven is, via allerlei relaties, van invloed op de vis- en (visetende) vogelstand. In de Systeemrapportage Grevelingenmeer zullen deze relaties aandacht krijgen Monitoring Flakkeese Spuisluis 2016 en 2017, Jeroen Wijsman (Wageningen Marine Research) De Flakkeese Spuisluis is in januari 2017 heropend. Gemiddeld stroomt er 70 tot 80 m 3 water per seconde doorheen. De vraag is welk effect dit heeft op de waterkwaliteit van het oostelijk deel van het Grevelingenmeer en of er meer mogelijkheden komen voor schelpdierkweek. Water dat bij eb uit het meer stroomt, kan ook effect hebben op hangcultuurmosselen in de Oosterschelde. De vraag is wat dit effect is. Door middel van het op de bodem en in de waterkolom plaatsen van mandjes met mosselen is onderzocht wat de gevolgen zijn van de openstelling. Het gaat om vier locaties, en het onderzoek zal na 2016 (T0) en 2017 (T1) in 2019 (T2) herhaald worden Maandelijks tussen april en november worden de mandjes gecontroleerd, waarbij temperatuur en het zuurstofgehalte van het water continu gemeten worden. In 2016 (voor openstelling) blijkt er nog af en toe stratificatie in het Grevelingenmeer op te treden, maar niet in 2017: er is dan weinig verschil te zien tussen temperatuur hoog in de waterkolom en aan de bodem. In 2017 is ook geen sprake van zuurstofloosheid, terwijl dat bijvoorbeeld in september en oktober 2016 wel het geval was. Als gevolg van de zuurstofloosheid sterft in 2016 een groot deel van de mosselen in de mandjes nabij de bodem. In 2017 is deze sterfte afwezig. Aan de Oosterscheldezijde blijken meer mossels nabij de bodem te overleven in Nabij de bodem, zowel in de Oosterschelde als in het Grevelingenmeer, groeien de mosselen minder nabij de bodem dan hoger in de waterkolom. De verschillen tussen Oosterschelde en Grevelingenmeer zijn in 2017 kleiner dan in 2016, en Jeroen stelt vast dat ook de condities op de Oosterschelde nabij de spuisluis zijn verbeterd. 7

8 Figuur 4. In 2017, na ingebruikname van de Flakkeese Spuisluis, overleeft een groter percentage mosselen dan in Na de presentatie wordt nog vastgesteld dat, mocht de openstelling van de spuisluis tot mosselkweek in die hoek van het meer leiden, er ook invloed is op de nutriëntenhuishouding van het meer en de bodem. Dit wordt meegenomen in het vervolg van het onderzoek Scenariostudie natuurperspectief Grevelingen, Tom Ysebaert (Wageningen Marine Research) WMR heeft voor een aantal scenario s van gedempt getij onderzocht hoe ecotopen verschuiven, hoe de natuurwaarden zich ontwikkelen en waar zich kansen voordoen om specifieke natuurwaarden te optimaliseren. De scenario s betreffen de huidige situatie met microgetij en vijf variaties op het scenario uit de Rijksstructuurvisie (50 cm getij bij peil -20 cm, idem met 10 cm springtijeffect, 30 cm in plaats van 50 cm getij, 30 cm hoger zomerpeil en 6 cm lager winterpeil bij 50 cm getij, 50 cm getij met 40 cm zeespiegelstijging tot 2050). Voor de berekeningen is voor het droge deel gebruik gemaakt van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) en voor het natte deel van oudere vaklodingen van Rijkswaterstaat. Deze twee bestanden sluiten in het ondiepwatergedeelte niet op elkaar aan, wat betekent dat de onderzoekers de ontbrekende gegevens door interpolatie moesten aanvullen. Op sommige plekken blijkt dit, na controle met recente oevermetingen, goed te gaan, op andere plekken niet. Een andere beperking is, dat er niet veel onderscheid is gemaakt binnen de terrestrische natuurtypen. Bij de verschillende scenario s is uiteindelijk meer of minder ruimte beschikbaar voor bepaalde ecotopen. Voor de waterkwaliteit blijken alle (gedempt) getijscenario s gunstig: het zuurstofarme oppervlak neemt af, waarbij de afname groter is naarmate het getij sterker is, en de primaire productie neemt toe bij alle scenario s (het sterkst als ook zeespiegelstijging wordt toegestaan in het meer), wat gunstig is voor het voedselweb. 8

9 Figuur 5. Het oppervlak van de verschillende ecotopen verschilt per scenario. Door (gedempt) getij ontstaat 700 tot ha intergetijdengebied langs de oevers. Dit gebied zal, zo verwachten de onderzoekers, een rijk bodemleven krijgen en geschikt zijn als foerageergebied, afhankelijk van droogvalduur. De terrestrische habitattypen worden kleiner als gevolg van de uitbreiding van het intergetijdengebied. Dat heeft tot gevolg dat bij alle (gedempt) getijscenario s de karakteristieke Natura 2000 habitattypen H1310A (zilte pionierbegroeiingen), H1330 (zilte graslanden en schorren) en H2190B (vochtige duinvalleien) volgens de analyse in sommige gevallen fors in areaal afnemen. Als het peil van het meer meestijgt met de zeespiegel, zal het areaal intergetijdengebied afnemen, en ook terrestrische natuur heeft minder ruimte beschikbaar. De studie kan nog verbeterd door de ontbrekende hoogtemetingen tussen land en water aan te vullen met oevermetingen van dit jaar en door de vegetatiekartering compleet te maken. Het scenariorapport komt eind juli beschikbaar. Kort na de zomervakantie komt er een gelegenheid met de betrokken stakeholders, deskundigen, beheerders en de betrokken beleidsdepartementen om de resultaten te bespreken. 9

10 3. Sessie Volkerak-Zoommeer 3.1. Data-analyse blauwalgen en Quagga mosselen, Marc Weeber (Deltares) In samenwerking met WMR heeft Deltares de ecologische waterkwaliteitsdata geanalyseerd. De onderzoeksvragen waren: Is de blauwalgenbloei in het VZM in de recente jaren toegenomen? Is er een verschuiving in de soortensamenstelling van de algenbloei waar te nemen? Is er een verschuiving in de seizoenen en/of jaren? Is er een relatie tussen de nutriëntenaanvoer naar het VZM en de mate van algenbloei? Metingen uit het MWTL-programma zijn gebruikt. Er zijn twee vaste meetpunten midden in het meer: Steenbergen (Volkerak) en Oesterdam (Zoommeer). Er is een afname van chlorofyl (maat voor de biomassa van alle algen) te zien bij locatie Steenbergen; dit wordt toegeschreven aan toename van de quaggamossel. De verhouding tussen blauw- en groenalgen lijkt gelijk gebleven. Binnen de blauwalgen heeft er wel een verschuiving plaatsgevonden: opvallend is dat microcystis overheerst in de samenstelling van de blauwalgen. Er is statistisch geen toename in de trend van blauwalgen te bewijzen. Uit het veld komen wel meer klachten; een meer ruimtelijk dekkend beeld is noodzakelijk om goede uitspraken te kunnen doen. Figuur 6. Ontwikkeling algengroei tussen 2004 en 2016 Tussen 2011 en 2016 zijn de hoeveelheden quaggamosselen geïnventariseerd. Er is sprake van een toename, maar de fluctuaties zijn groot. De dichtheden zijn het grootst bij waterdieptes tot 10 meter. Vanwege de grote filtercapaciteit is de impact van de mossel op de algendynamiek groot. 10

11 De ontwikkeling van waterplanten neemt de laatste jaren sterk toe; een ontwikkeling die lijkt samen te hangen met een verbetering van het doorzicht. Ook heeft Deltares naar de ontwikkeling en de herkomst van de nutriënten gekeken. Bij Steenbergen lijkt een lichte toename van fosfaat zichtbaar. De vraag is of dit uit nalevering of uit externe aanvoer komt. Een tracerstudie laat zien dat de input voornamelijk uit de Brabantse rivieren Dintel en Vliet komt. In de discussie na de presentatie is aan de orde dat twee meetpunten wel weinig zijn om een goed beeld te krijgen van de blauwalgenproblematiek. Vraag die daarbij steeds terugkomt of meetpunten midden in het meer een goede indicator zijn voor de blauwalgen problematiek die zich vooral in oevergebieden manifesteert. Door de aanwezigen wordt de informatie uit de presentatie aangevuld met waarnemingen uit het veld. Vaak sterven mosselen nu bij storm massaal af en spoelen aan. Mosselgroei is te stimuleren door het aanleggen van hard substraat, waardoor de mosselen zich kunnen hechten en minder snel onder slib bedolven worden. Er lijkt een koppeling te leggen tussen massale algenbloei en hevige regenval (veel input van nutriënten via de Brabantse rivieren). Bij drijflagen bepaalt de windrichting waar ophoping van algen optreedt. Naast blauwalgen geven ook drijflagen van groenalgen overlast. Het zou interessant zijn om de hypothese dat het optreden van de drijflagen/blauwalgen volgt na perioden met hevige neerslag te onderzoeken. Dit jaar gaat Deltares wel kijken hoe met remote sensing technieken een beeld gekregen kan worden van de ruimtelijke spreiding. Dit kan worden gecombineerd met klimatologische gegevens Modellering waterkwaliteit Volkerak-Zoommeer, Tineke Troost (Deltares) Deltares heeft geprobeerd om de onderzoeksvragen uit de voorgaande presentatie via een modelmatige benadering te verklaren met het model D-WAQ. Figuur 7, Schematische weergave van het model D-WAQ Voor de fysica komen de resultaten van het model goed overeen met de metingen. Nitraat wordt door het model redelijk goed weergegeven, maar bij fosfaat mist de nalevering vanuit de bodem, dit is nu een opgelegde flux. Chlorofyl wordt goed gemodelleerd. Uit vergelijking van het bestaande model ( ) met het vernieuwde model ( ) blijken geen grote veranderingen. Er zijn wat piekjes in chlorofyl die samenhangen met stratificatie. Uit het model blijkt dat er nooit een tekort aan nutriënten is in het systeem. Er blijkt een grote graasdruk van de mosselen in het systeem, maar de modellering van de mosselen biedt nog 11

12 ruimte voor verbetering. Om het model te verbeteren zouden er meer locaties nodig zijn en zou er ook vaker dan één keer per maand gemeten moeten worden. Op de vraag hoeveel meetpunten je dan nodig hebt, antwoordt Tineke dat dat afhankelijk is van de vraag, maar dat ruimtelijke en temporele spreiding nodig is omdat de verschijnselen die je onderzoekt sterk variëren in plaats en tijd. Continue metingen, gebruik van nieuwe technieken, sensoren voor het meten van nutriënten zijn waardevol Kennisontwikkeling zoet-zoutgradient VZM gericht op ecologische kwaliteit, Arno Nolte (Deltares) Het onderzoek van Deltares richtte zich op de vraag welke zoet-zout gradiënten je zou kunnen creëren bij een zout Volkerak-Zoommeer die waardevol zijn voor de ecologie van het meer. Er is gebruik gemaakt van een 3D hydrodynamisch model met steady-state berekeningen om te onderzoeken hoe de gradiënt afhangt van de belangrijkste stuurfactoren. Er is uitgegaan van een regelmatig getij van 30 centimeter en een constante zoetwateraanvoer. De variant is doorgerekend op de jaarvariatie van de zoet-zout gradiënten, waterkwaliteit en primaire productie. De kwaliteit van die gradiënten zijn vervolgens door WMR geëvalueerd (volgende presentatie). Er zijn varianten onderzocht met verschillende debieten van de Volkeraksluizen (25,50 en 100 m 3 /s), debieten van de Dintel (10, 20 en 40 m 3 /s) en een verschillende verdeling in afvoer via Philipsdam:Oesterdam (100:0%, 80:20%, 60:40%), voorkeursvariant Rijksstructuurvisie. Uit de scenario s blijkt dat meer zoet water (50 en 100 m3/s) leidt tot aanzienlijke stratificatie in het systeem. Door meer getij zal meer menging ontstaan, maar er is geen grotere getijslag gesimuleerd. Er zijn met de bestaande kunstwerken geen waterbeheermaatregelen mogelijk die een volledige zout-zoet gradiënt geven. Wel kan er een verschil in karakter ontstaan tussen Volkerak en Zoommeer. Op basis van de scenarioberekeningen is een jaarsom doorgerekend met een vast debiet van 25 m 3 /s bij de Volkeraksluizen, een Philipsdam : Oesterdam verhouding van 80 : 20% en een variabele afvoer van Dintel. Figuur 8. Dichtbij de Volkeraksluizen ontstaat een kleine zuurstofloze zone De resultaten zijn vertaald naar het voorkomen van verschillende ecologische zones in hectares. Verhoging van de zoetwater aanvoer zal leiden tot een afname van de oppervlakte polyhaline zone (18-30 ppt) en toename van de mesohaline zone (5-18 ppt). Ecologisch interessante en waardevolle overgangen kunnen ontstaan bij de monding van de Brabantse riviertjes en bij de overgang naar het Hollands Diep. 12

13 De onderzochte variant met een doorlaat in de Oesterdam en lage afvoer naar de Westerschelde heeft positieve aspecten opgeleverd, waaronder het (positief) verschillende karakter van het Zoommeer, die een heroverweging van het voorkeursalternatief interessant maken. Desgevraagd antwoordt Arno dat de invloed van 10m 3 afvoer naar de Westerschelde niet onderzocht is, maar het effect wordt als minimaal ingeschat. Op de vraag of er ook een probleem met zuurstofloosheid zal ontstaan op de bodem van het Volkerak antwoordt Arno dat dit niet langdurig zal optreden en niet in verhouding zal staan tot de omvang van het probleem in de Grevelingen. De vraag wordt opgeworpen of je niet een nieuwe problematiek introduceert met de introductie van zout, zuurstofrijkwater. Blauwalgen weg, zeesla, japans bessenwier en kruiskwallen erin. Vanuit de terreinbeheerders is er een pleidooi om de verwachten ecologische kwaliteit van voorkeursalternatief goed af te wegen tegen de huidige hoge zoete natuurwaarden Ecologische kwaliteit zoet-zout gradiënten Volkerak-Zoommeer, Sarah Smith (WUR) Sarah geeft een korte presentatie over de hoofdlijnen van het onderzoek als basis voor verdere discussie. Over het algemeen is een zoet-zout overgang een complex ecosysteem met een groot aantal variabelen in fysische, chemische factoren en voorkomende habitats en levensgemeenschappen die continu variëren in ruimte en tijd. Er is gekeken naar de voorkeursvariant uit de Rijksstructuurvisie die door Deltares is doorgerekend. Een brakzout gradiënt is wel te realiseren. Er zouden mariene soorten, vergelijkbaar met de Oosterschelde, in het Zoommeer kunnen voorkomen. Als er geen onneembare barrières zijn kunnen er ook meer trekvissen zijn. Er zou een toename van het aantal visetende vogels kunnen zijn. Figuur 9. Variaties in zoutgehalte bij de voorkeursvariant Vervolgonderzoek zou zich moeten richten op de vergelijking tussen de voorkeursvariant en de door Deltares onderzochte nieuwe variant. Een nadere beschouwing van de gevolgen voor de ecologie is gewenst, met daarbij 13

14 niet alleen aandacht voor het zoutgehalte, maar ook nutriëntendynamiek, waterdynamiek en sedimentdynamiek. Na de presentatie zijn er verschillende vragen en is er discussie over de waardering van de ecologische kwaliteit. Er zal behoorlijke variatie door het jaar heen zijn; op zich is dat natuurlijk, maar soorten kunnen nu niet of beperkt pendelen. De consequenties daarvan zullen in beeld gebracht moeten worden en specifiek voor vissen blijven passages noodzakelijk. Opgemerkt wordt dat het systeem te wisselend van kwaliteit zal zijn om het te kunnen vergelijken met de soortenrijke Oosterschelde. De risico s op plaagsoorten zou verder uitgediept moeten worden. Vanuit de terreinbeheerder is er een oproep om de zoute variant, inclusief zoet-brak-zout overgangen, af te zetten tegen de huidige zoet situatie met een toenemende biodiversiteit (met name vogels en landnatuur, maar ook zoetwaterhabitat ontwikkelt zich). Er wordt gezegd dat er bij een zout meer niet automatisch plaats komt voor kustbroedvogels, mede omdat zich op de zoete buitendijkse gebieden zich inmiddels predatoren hebben gevestigd, waardoor broedsucces zal uitblijven. Een brede afweging op soort, habitat en systeemniveau blijft van belang. Diverse aanwezigen noemen nog ontwikkelingen die in het vervolgonderzoek betrokken zouden moeten worden: het gebruik van VZM als waterbergingsgebied, klimaatverandering, externe ontwikkelingen zoals ook claims van visserij. Niels Aten voegt toe dat er voor de financiering van de maatregel geen bijdragen meer worden gevraagd vanuit verschillende sectoren om een goede belangenafweging mogelijk te maken. 14

15 4. Natuurlijk kapitaal en Kenniscommunity Na een korte lunch volgen er twee presentaties Handreiking natuurlijk kapitaal en ecosysteemdiensten grote wateren, Bernadette Botman (B2 Consultancy) Bernadette Botman vertelt over de pilot Grevelingen en Volkerak-Zoommeer over natuurlijk kapitaal die ze samen met RHDHV heeft uitgevoerd. In fase 1 van het onderzoek is het conceptueel kader in beeld gebracht, is er een gebiedsanalyse gemaakt, een procesaanpak ontworpen en wordt de link gelegd met plan- en besluitvorming. Figuur 10. Het conceptuele kader van ecosysteemdiensten en voorbeelden in Nederland In deze fase zijn diverse gesprekken gevoerd met stakeholders, afnemers van ecosysteemdiensten. Dit heeft waardevolle informatie opgeleverd over de waarde van de meren voor het menselijk gebruik. Een voorbeeld staat in figuur

16 Figuur 11. Belang van het Volkerak-Zoommeer voor sportvisserij In fase 2 volgt verdere uitwerking, kwantificering en inbedding in MER en MKBA. Er worden verschillende scenario s voor de Grevelingen vergeleken (als input voor MER en MKBA) en de handreiking wordt verder uitgewerkt (methodiekontwikkeling). Na de presentatie zijn er enkele vragen en opmerkingen die deels ook als suggesties voor fase 2 gelden. Hoe is naar het tijdsverloop voor diversiteit gekeken? Het systeem is in beweging; het zou interessant zijn dat aspect mee te nemen. Wat zijn de effecten van schelpdierkweek? Hoe staat dit in relatie tot zuurstofvraag (op orde brengen ecosysteem) en welke effecten zijn er op gebruik (ruimte voor ontwikkeling)? In het vervolgonderzoek worden uitersten van gebruik (ook om gevoel voor de materie te krijgen) onderzocht, waaronder ook uitbreiding van de schelpdiersector. Als je werkt met een tijdschaal zou dit gekoppeld moeten worden aan scenario s van zeespiegelstijging. Wat is het referentiealternatief? De huidige situatie Hoe organiseer je een kenniscommunity, Nadine Smits (student Hogeschool Zeeland) Nadine Smits presenteert het resultaat van haar afstudeerstage bij de opleiding Deltamanagement aan de Hogeschool Zeeland. Haar stage was bij Rijkswaterstaat Zee en Delta en ging over de vraag hoe een kenniscommunity rond de Grevelingen het beste georganiseerd kan worden. Ze heeft zich verdiept in de theorie en gesproken met water- en natuurbeheerders, gemeente, rijksoverheid en kennisinstellingen. Nadine schetst een beeld van veel partijen met versnipperd aanwezige kennis en behoorlijke uitdagingen (zoals klimaatverandering) voor de toekomst. Kennis speelt in alle stadia van het managen van gebieden een belangrijke rol. Het onderzoek resulteert in een advies over de organisatie van de kenniscommunity. De belangrijkste aspecten en randvoorwaarden staan in onderstaande figuur. 16

17 Figuur 12. Belangrijkste aspecten en randvoorwaarden voor het organiseren van een kenniscommunity Voor een eerste stap adviseert Nadine: ontwikkel een kennisbasis, hou het simpel, maak afspraken over neutraliteit en openheid, vind een neutrale trekker, plan contactmomenten en maak afspraken over investeringen. Wat gaat Rijkswaterstaat met de adviezen doen? Rijkswaterstaat gaat starten met kenniscommunities per watersysteem in samenwerking met andere partijen. Hier lopen al initiatieven voor en de resultaten van Nadine zullen hierin worden meegenomen. Deze kennisdag laat ook zien dat er veel behoefte is aan het delen van kennis. 17

18 5. Hoe verder? Het laatste onderdeel van het programma gaat over de vervolgstappen voor Grevelingen en Volkerak-Zoomeer 5.1. Volkerak-Zoommeer, Niels Aten Niels Aten van Provincie Noord-Brabant constateert dat er een honger is naar een open Delta. Dat is een ingewikkelde stap die je niet in één keer kan zetten, maar je zult moeten beginnen. De Ministeries van LNV en IenW brengen in beeld wat ze komende 30 jaar willen gaan doen in de Grote Wateren. Provincie Noord-Brabant maakt zich samen met regionale partijen hard om ook voor de Volkerak-Zoommeer duidelijkheid te krijgen of er komende jaren besluitvorming zal komen over het zout maken ervan. De Provincie maakt zet zich in om ervoor te zorgen dat er dit jaar een besluit wordt genomen over een eerste stap. Het is belangrijk om na te denken hoe die eerste stap eruitziet en wat vervolgstappen zijn. Belangrijk is dat er nu geld komt om over te stappen naar een meer dynamische delta. Alvorens zout water toe te laten, moet wel de zoetwatervoorziening geregeld zijn en hier is 5-7 jaar voor nodig. Vanuit de zaal komt de vraag wat Niels verstaat onder een open delta. Is het een werkelijk open delta of een verbonden delta? Dat moet samen vastgesteld worden, maar vanuit ecologische kwaliteit bezien is verbinding van de watersystemen nodig. Opgemerkt wordt ook dat de waterkwaliteit niet op zichzelf staat en ook bezien moeten worden in samenhang met veiligheid en zoetwatervoorziening. Belangrijk is dat er helderheid komt, ook als er niets gebeurt. Het Zeeuws Landschap plaatst een kanttekening bij de constatering dat iedereen een open delta wil; verbindingen tussen deltawateren zijn gewenst, maar niet tegen elke prijs. Het is belangrijk om een goede afweging te maken tussen de kwaliteit van het systeem dat je verwacht en het huidige systeem met een grote diversiteit aan zoete natuurwaarden Grevelingen MIRT-procedure getij op de Grevelingen, Paul Paulus (Rijkswaterstaat Zee en Delta) Paul Paulus van Rijkswaterstaat Zee en Delta schetst het proces van de MIRT-procedure voor getij op de Grevelingen. Na jaren van voorbereiding in een Preverkenning ( ), MIRT Verkenning Grevelingen ( ) en Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer ( ) is het nu tijd om te toe te werken naar een voorkeursbeslissing en te starten met de planuitwerking. In de loop van dit jaar zal uit een marktconsultatie moeten blijken of het doorlaat in combinatie met een getijdencentrale of zonder getijdencentrale zal zijn. Dit jaar werkt een zogenaamd kwartiermakers team aan een plan van aanpak voor de planuitwerking inclusief een advies over de mee te nemen variant(en) met of zonder getijdencentrale. Ook worden de bestuurlijke afspraken uitgewerkt over afronding en vervolg op de structuurvisie en de huidige Bestuursovereenkomst Programma Grevelingen en Volkerak-Zoommeer in een volgende overeenkomst. Op 4 juli is er een startbijeenkomst met alle partners. Bij deze activiteiten speelt de kennis die vandaag gedeeld is een belangrijke rol. 18

19 Figuur 13. Stappen in de MIRT-procedure Grevelingen Systeemrapportage, Paul Paulus (Rijkswaterstaat Zee en Delta) Paul Paulus licht kort de systeemrapportage die voor de Grevelingen gemaakt gaat worden toe. Het gaat om het systematisch vastleggen van het Ecosysteem Grevelingen als basis voor het beheer. De systeemrapportage Grevelingen wordt integraal van karakter, gaat dus over zowel onder water als boven water en richt zich op begrip en duiding, oorzaak en gevolg en niet op (toetsing) van wettelijke kaders. Het plan is om de rapportage samen met betrokkenen op te stellen. Ook is het de bedoeling dat de rapportage digitaal wordt opgezet en op die manier ook up-to-date gehouden kan worden. Het maken van de systeemrapportage Grevelingen is meteen een pilot voor een nieuwe manier van opstellen van systeemrapportages voor alle grote wateren. LIFE-IP Deltnatuur, Christine Lammerts (Staatsbosbeheer) Christine Lammerts, Staatsbosbeheer, geeft een toelichting op het LIFE-IP (Integrated project) programma Deltanatuur. LIFE-IP is een strategisch EU-programma. In het project Deltanatuur wordt gewerkt aan herstel en ontwikkeling van waardevolle deltanatuur in Nederland. Overheid, natuurorganisaties, waterbeheerders en bedrijven werken in het project Deltanatuur samen om de natuur in de grote wateren te herstellen en verder te ontwikkelen. In het deelproject Grevelingen werkt Staatsbosbeheer samen met Rijkswaterstaat, Ministerie van LNV en de Provincies Zeeland, Zuid-Holland en Noord-Brabant en stemt af met natuurorganisaties en omgevingspartijen. Aanleidingen voor het project Grevelingen waren de onbekendheid met de ecologische draagkracht van het systeem, problemen voor broed- en visetende vogels en zuurstofloosheid in de diepere delen. Doelen zijn: 1. Kennis vergroten van de relatie tussen onderwater, getijdenatuur en landnatuur voor een goed functioneren van het natuurlijk systeem. Het maken van een plan voor natuurwinst. 19

20 Figuur 14. Relatie tussen onderwater-, getijde- en landnatuur 2. Kennis vergroten van het functioneren van het ecosysteem, inclusief de aquatische voedselketen. 3. Met als uitgangspunt het herstel van natuurlijke dynamiek het verbeteren van de ecologische kwaliteit als dragen voor een robuust functionerend ecosysteem Verzadigd In korte tijd is er veel kennis en informatie gedeeld. Na de zomer zullen er verschillende bijeenkomsten zijn om bepaalde onderzoeken die vandaag aan de orde zijn geweest verder uit te diepen en conclusies te trekken voor toekomstige waterbeheermaatregelen. Iedereen is verzadigd met de grote hoeveelheid kennis die in korte tijd gedeeld is. Om wordt de kennisdag afgesloten. 20

21 Bijlage 1. Deelnemerslijst Deelnemer Jochem Hop Bernadette Botman Karin Didderen Dirk van Straalen Arno Nolte Marc Weeber Tineke Troost Arno Nolte Kees vd Vlugt Pepijn Calle Chiel Jacobussen Nadine Smits Nelie Houtekamer Onno van Kleef Kees de Kraker John Beijersbergen Niels Aten Cees de Vos Evert van de Meide Erik-Jan vd Meer Wouter van Heusden Marjoke Muller Herman Haas Paul Paulus René Boeters Leo Adriaanse Loes de Jong Saskia Huijs Silvana Ciarelli Robert Jentink Simon Brasser Yuri de Nooijer Marian Lazar Christine Lammerts Sander Terlouw Tom Ysebaert Jeroen Wijsman Sarah Smith Edwin Arens Walter Oomen Organisatie APKB B2-consultancy Bureau Waardenburg Delta Project Management Deltares Deltares Deltares Deltares Het Zeeuwse Landschap Het Zeeuwse Landschap Het Zeeuwse Landschap Hogeschool Zeeland Houtekamer & Van Kleef Houtekamer & Van Kleef Natuur-en Vogelwacht SD Natuur-en Vogelwacht SD Provincie Noord-Brabant Provincie Zeeland Provincie Zuid-Holland Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Rijksdienst voor Ondernemend Nederland Rijkswaterstaat WVL Rijkswaterstaat WVL Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zee en Delta Staatbosbeheer Staatsbosbeheer Wageningen Marine Research Wageningen Marine Research Wageningen Marine Research Waterschap Brabantse Delta Waterschap Scheldestromen 21