De teelt en broei van hyacinten. Martien van der Poel & Peter Knippels

Transcriptie

1 De teelt en broei van hyacinten Martien van der Poel & Peter Knippels

2 colofon Auteurs Martien van der Poel en Peter Knippels Redactie Kristal Tekst- en communicatiebureau, Marga Winnubst Ontwerp en opmaak Buro Gom, Jeroen Reith Fotoverantwoording Peter Knippels: 1.1, 1.3, 1.8, 1.9, 1.10, 4.1, 4.3, 4.8, 9.2, 9.3, 9.4, 9.9, 9.10, 9.11, 10.1, 10.2, 10.3, 10.4, 10.5, 10.6, 10.7, 10.8, 10.9 / Martien van der Poel: 8.8, 9.7 / Rick van Zelst: 4.2, 4.6, 5.3, 6.3, 9.5 / Rutger van Eeden: 9.6 / VBN: 9.8 / IBC: 1.2, 3.1, 4.1, 6.4, 6.5, 7.1 / KAVB: 4.5, 8.6 / WUR-PPO: 5.1, 9.1, 8.3 / Schouten: 7.4 / CBS: 1.5, 1.6, 1.7 / Loonbedrijf Sneekes: 4.10 / Sercom: 7.2, 7.3 / Stan van Oers: 2.1, / Theo de Geus: 4.4, 4.7 / Ontwikkelcentrum: 5.2, 6.1 / W. van Lierop & Zn: 4.9 / Onbekend: 8.1, 8.2, 8.4, 8.5, 8.7; LBO: 1.4. Copyright Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting Bollenacademie. 2

3 Voorwoord Teelde je bloembollen, dan teelde je hyacinten. Tot het begin van de 20e eeuw was de hyacint het belangrijkste bolgewas. Toen in de 19e eeuw de bloembollenteelt in Nederland een volwaardige economische activiteit werd, was de hyacint het topproduct waarmee we als land de wereld veroverden. Hoewel de tulp en de lelie inmiddels een grotere plek innemen, is dat geen teken van stilstand in de hyacintenteelt. Sterker nog, met de opkomst van de broeierij voor de productie van snijhyacinten is de teelt een weg ingeslagen die nog amper is verkend. De mooiste hoofdstukken van de geschiedenis van de hyacint moeten nog geschreven worden. Des te belangrijker is het om de bestaande kennis nu vast te leggen. Er zijn slechts enkele tientallen personen die de teelt van hyacinten echt in de vingers hebben. Waar bloembollen telen kan worden gezien als topsport, heeft het telen van hyacinten de Olympische status. Aan elke bol wordt vier jaar gewerkt om uiteindelijk bij de consument een topprestatie te kunnen leveren. In die vier jaar luistert het bijzonder nauw met de verzorging en de training van deze kleine atleten. De benodigde kennis daarvoor was tot nu toe alleen te vinden in hoofden van mensen en in boeken met een dikke laag stof erop. Stichting Bollenacademie is in 2016 gestart met het project Studiebol met financiering van Colland Arbeidsmarkt. In dit project wordt kennis vastgelegd en verspreid, gericht op zowel werkenden als studenten. De teelt en broei van hyacinten, het boek dat u nu in handen heeft, is daarvan een resultaat. Dit boek is geschreven op basis van de kennis en inzichten van vandaag de dag. Het boek past geheel in de lijn van de eerder uitgeven boeken De teelt van tulpen, De broei van tulpen, De teelt van lelies, De broei van lelies en het nog te verwachten boek De teelt en broei van narcissen. Veel mensen uit het vak hebben aan dit boek meegewerkt. Zonder anderen tekort te willen doen, wil ik de volgende personen in het bijzonder bedanken: Piet Goemans sr., Piet Goemans jr. en PPO-onderzoeker Peter Vreeburg voor hun bijdragen aan de inhoud van het boek, hyacintenteler en -broeier Rob van Haaster voor zijn kritische commentaar vanuit het oogpunt van de huidige praktijk; Marga Winnubst voor de redactie; Stan van Oers en Piet Vlaming voor de begeleiding vanuit het project Studiebol; en natuurlijk de hoofdauteurs Martien van der Poel en Peter Knippels voor hun inzet om van dit boek een succes te maken. André Hoogendijk, voorzitter Stichting Bollenacademie Hillegom, maart

4 4

5 Stichting Bollenacademie Stichting Bollenacademie is een samenwerkingsverband van bedrijfsleven, onderwijs, onderzoek en teeltadvies met als doelen een goed scholingsaanbod te realiseren voor studenten en werkenden, het reguliere bloembollenonderwijs verder te ontwikkelen en de instroom in het onderwijs en de deelname aan scholing voor werkenden in de sector te vergroten. In het bestuur van Stichting Bollenacademie zijn de volgende partijen vertegenwoordigd: Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur, Anthos, Clusius College, Wellantcollege en Wageningen University & Research. In de adviesraad van Stichting Bollenacademie zijn naast deze vijf partijen ook de volgende organisaties vertegenwoordigd: Aeres, CITAVERDE College, CNV Vakmensen, Delphy, FNV, HAS Hogeschool, Hogeschool Inholland, Hogeschool Van Hall Larenstein, LTO Nederland en Nordwin College. Stichting Bollenacademie beheert een website met kennis en informatie over de bloembollensector, zie Op de website zijn ook de digitale cursussen en de boeken te vinden die in opdracht van Stichting Bollenacademie zijn ontwikkeld. 5

6 Inhoudsopgave 1 Algemeen 1.1 Inleiding 1.2 Genencentrum en familie 1.3 Geschiedenis van de hyacintenteelt 1.4 Bouw van de plant 1.5 Teeltcyclus en jaargangen 1.6 Schets van de sector: arealen, teeltbedrijven en teeltgebieden 1.7 Geteeld assortiment en naamgeving 1.8 Assortimentskeuze 1.9 Samenvatting 2 Regelgeving en betrokken instanties 2.1 Inleiding 2.2 Registratie van rassen 2.3 Kwaliteit en fytosanitair 2.4 Mestwetgeving 2.5 Samenvatting 3 Meerjarige teelt en veredeling 3.1 Inleiding 3.2 Werkbollen en vermeerdering 3.3 Gehold/gesneden jarig/pluis en meerjarig 3.6 Veredeling 3.7 Samenvatting 4 Teelthandeling voor de winter 4.1 Inleiding 4.2 Bodem Grond De bodemstructuur en het bodemleven Grondbemonstering en organische stof Onkruidbestrijding: voor en vlak na het planten De grondbewerking Bemesting Inleiding Fosfaatbemesting Kalk Magnesiumbemesting 4.4 Planten Plantgoed klaarmaken Bollen ontsmetten De plantgoedplanning 4.5 Plantmachines Overschietmachines Bootplanters Regelplanters Overige plantmachines 4.6 Stro Strodekken Stro verwijderen 4.7 Samenvatting 5 Teeltmaatregelen tijdens het groeiseizoen 5.1 Inleiding 5.2 Groeiomstandigheden 5.3 Bemesten tijdens de teelt Algemeen Kalibemesting Stikstofbemesting 5.4 Onkruidbestrijding 5.5 Selecteren 5.6 Ziekten, plagen en afwijkingen tijdens de teelt 5.7 Samenvatting 6 De oogstwerkzaamheden 6.1 Inleiding 6.2 Planning van de oogst en oogsttijdstip bepalen 6.3 Het rooien 6.4 Transport van het land Inleiding Transport in klein fust Transport in groot fust 6.5 Verplaatsen en stapelen van kisten 6.6 Legen en vullen van kisten 6.7 Samenvatting

7 7 Drogen en bewaren 7.1 Inleiding 7.2 Kwaliteit van de bollen De uitwendige kwaliteit De inwendige kwaliteit 7.3 Fust Klein fust Groot fust 7.4 Bewaring 7.5 Heetstook tegen geelziek 7.6 Warmwaterbehandeling 7.7 Klaarmaken voor de verkoop Schonen Sorteren Controle op gezondheid, het tellen en het afleveren 7.8 Samenvatting 8 Teeltmaatregelen met effect op lange termijn 8.1 Inleiding 8.2 Alternatieve behandelingen tegen ziekten 8.3 Bodem Grondbemonstering CEC-waarde Organische stof in de grond Compost Groenbemesters Bodemverbeteraars 8.4 Afvalstromen 8.5 Composteren op het eigen bedrijf Opzetten van een composthoop Composteringsproces 8.6 Inundatie 8.7 Duurzaamheid 8.8 Biologische teelt Bodembiologie en nietkerende grondbewerking Bloeiende akkerranden en natuurinclusieve bollenteelt 8.9 Samenvatting Broeierij van snijhyacinten 9.1 Inleiding 9.2 De bolbehandeling De preparatie De 'koude' bollen De koudeperiode De jaarrondbroei 9.3 Broeimethoden Broeien in een schuur(-kas) Broeien in een rolkas Broeifusten Opplanten op potgrond Opplanten / kuilen op zand op de kuilakker Opplanten op bakken met water 9.4 Gewasverzorging 9.5 Oogsten en snijrijpheid De snijrijpheid Oogsten Ontbollen Spoelen Bossen Verpakken 9.6 Kwaliteitsaspecten 9.7 Samenvatting 10 Pottenbroeierij 10.1 Inleiding 10.2 Pottenkeuze 10.3 Preparatie 10.4 Broeimethoden 10.5 Gewasverzorging 10.6 Oogsten 10.7 Kwaliteitsaspecten 10.8 Samenvatting Verwijzingen naar websites voor meer informatie

8 1 Algemeen 1.1 Inleiding De bollenvelden en tentoonstellingen als de Lentetuin in Breezand en de Keukenhof trekken jaarlijks meer dan 1 miljoen bezoekers uit binnen- en buitenland. Samen met de tulp is de hyacint hét gezicht van de bloembollen die in het voorjaar bloeien. De hyacint is verbonden aan Nederland, maar komt niet hier vandaan. Het gewas komt oorspronkelijk uit Klein-Azië. In het laatste kwart van de 16e eeuw is de hyacint langs verschillende wegen, onder andere via Turkije, in Nederland terechtgekomen. Dat de bollenteelt juist in Nederland zo n succes is geworden, is te danken aan het zeeklimaat en de goede zandgronden langs de kust. Toch gaat het allemaal niet vanzelf. Er moet worden geplant, verzorgd en geoogst. De teler moet zijn teelt- Figuur 1.1 Hyacinten op pot met Kerstopmaak in een tuincentrum Figuur 1.2 De hyacint wordt in bloei getrokken op een speciaal hyacintenglas 8

9 werkzaamheden aanpassen aan de cultivars, ook wel rassen genoemd. Een goede rassenkeuze is van groot belang voor zowel de teelt als de afzet. Hyacinten worden gebruikt voor: de productie van snijbloemen en van bol op pot; de opplant in tuinen en parken, oftewel landscaping; de verkoop aan consumenten voor het planten in de tuin, oftewel de droogverkoop; de verkoop aan consumenten voor het zelf binnen in bloei trekken, oftewel de thuisbroei. De belangrijkste afzet is de afzet als snijbloem en als bol op pot in de periode december tot april. Daarvoor worden de hyacinten in de broeierij buiten de normale bloeiperiode in bloei gebracht. Dat gebeurt met behulp van temperatuur en licht. Het belangrijkste verkoopkanaal is de supermarkt. In tegenstelling tot andere bolgewassen, zoals tulpen en lelies, is voor de hyacintenteelt de bol op pot dus wel een belangrijke markt. Dit boek bestaat uit drie delen. Hoofdstuk 1 beschrijft de algemene aspecten van hyacinten, zoals geschiedenis van de teelt, arealen en teeltgebieden, en assortiment. De hoofdstukken 2 tot en met 8 behandelen technische aspecten van het telen van hyacinten, zoals vermeerdering, planten en bemesten, drogen en bewaren en oogsten en kwaliteit. De hoofdstukken 9 en 10 gaan in op de technische aspecten van het broeien van hyacinten: de productie van snijhyacinten en van hyacinten op pot. Bij een aantal onderwerpen staat een icoon: ( ). Deze verwijst naar een internetadres waar meer informatie beschikbaar is. Achterin in het boek staan de details van de verwijzingen. 1.2 Genencentrum en familie Herkomst Het natuurlijke groeigebied van de hyacint omvat het zuiden van Turkije, Iran, Irak, Syrië, Libanon en het noorden van Israël. Deze regio wordt Klein-Azië genoemd. De botanische familie en naamgeving De officiële Latijnse naam van de hyacint is Hyacinthus orientalis. Hyacinthus is de geslachtsnaam, orientalis is de soortaanduiding. Het geslacht Hyacinthus behoort tot de familie der Asparagaceae. Het bolgewas met de Nederlandse naam boshyacint of wilde hyacint behoort niet tot het geslacht Hyacinthus. Het is een Hyacinthoides. Deze geslachten zijn wel aan elkaar verwant en behoren tot dezelfde familie. 9

10 1 Algemeen De cultivars in cultuur zijn allemaal afgeleid van één soort: Hyacinthus orientalis. Dit soort is enkelbloemig en bloeit lichtblauw, wit of zachtroze. Bloemformule De bloemformule van de hyacint is: *Bd 3 +3 M 3+3 S ( 3 ) Dit betekent: * meerzijdig symmetrisch Bd kransen van 3 bloemdekbladeren M kransen van 3 meeldraden S ( 3 ) stamper (vruchtbeginsel) waarvan de drie hokken met elkaar vergroeid zijn _ het vruchtbeginsel staat boven de bloembodem: een bovenstandig vruchtbeginsel 1.3 Geschiedenis van de hyacintenteelt Ruim 450 jaar geleden, rond 1560, kwamen vanuit Klein-Azië de eerste hyacinten naar Nederland. In de loop van de tijd ontwikkelde de hyacint zich tot een belangrijke pijler van de bloembollenteelt. De hyacint kende tijden met zeer hoge bollenprijzen. In de 17e en 18e eeuw stonden met name de dubbelbloemige rassen sterk in de belangstelling. Zo betaalde in 1702 ene Pieter Voorhelm, een vooraanstaande Haarlemse bollenteler, meer dan gulden voor één bol van de dubbele hyacint de Koning van Groot-Brittannië. Na de tulpenwindhandel in de 17e eeuw (de Tulpomanie) was er in de 18e eeuw een korte periode, van 1720 tot 1737, waarin er hoge prijzen werden betaald voor hyacintenbollen. De prijs kon oplopen tot gulden voor één bol. Net als bij de tulpenwindhandel een eeuw eerder was speculatie de oorzaak van die hoge prijzen. De hyacint werd een modebloem en bleef dat gedurende de hele 18e en 19e eeuw. De hyacint was in die periode het belangrijkste bolgewas, zowel in geteeld areaal als in aantal geteelde rassen. Nieuwe aanwinsten waren steeds welkom en werden voor goede prijzen verkocht. Telers stuurden bewust aan op exclusiviteit van rassen en beperkte aantallen beschikbare bollen. Ze teelden liever weinig voor veel geld, dan veel voor weinig. Dat geldt ook voor het Haarlemse bedrijf Voorhelm, het familiebedrijf van de eerder genoemde Pieter Voorhelm. Dit bedrijf was in die tijd de grootste teler van hyacinten. Volgens de nagelaten verhalen teelde Voorhelm honderden verschillende rassen. De voorliefde van Madame de Pompadour ( ) voor de hyacint gaf de teelt en handel in de periode nieuwe impulsen. Madame de Pompadour was de maîtresse van de Franse koning Louis XV. Ze was in haar tijd een trendsetter in mode en gebruiken. Jaarlijks bestelde zij duizenden hyacintenbollen bij de Haarlemse bollentelers. Die bollen werden gebruikt voor opplant in haar Franse tuinen, maar ook voor gebruik binnen op hyacintenglazen. Haar voorbeeld werd in de gegoede kringen volop nagevolgd. 10

11 De glorietijd van de hyacintenteelt en -handel liep door tot het begin van de 19e eeuw. Op de bedrijven in en rond Haarlem waren zo n variëteiten bekend, allemaal afkomstig van natuurlijke bestuivingen. Pas vanaf het eind van de 19e eeuw was er sprake van bewust kruisen. Vanaf deze tijd gingen de bedrijven zich meer toeleggen op het telen van grotere partijen, om zo te kunnen voldoen aan de toegenomen vraag. De hyacintenbroeierij komt op en het gebruik van hyacintenbollen in huis en in de tuin neemt toe. Tot de eerste helft van de 19e eeuw vond de hyacintenteelt met name plaats in en rond Haarlem. Daarna verdwijnt de teelt langzamerhand uit de stad en zijn directe omgeving. De teelt verplaatst zich naar de achter de duinen gelegen geestgronden ten noorden en ten zuiden van Haarlem. Rond 1844 werd tussen Alkmaar en Leiden 46 hectare hyacinten geteeld. In die tijd was er al sprake van een hoge grondprijs: een hectare hyacintengrond kostte zo n gulden. In 1874 werden de hyacintentelers voor het eerst geconfronteerd met geel snot dat uit bollen drupte. Ze noemden de ziekte nieuwziek. Oudziek was de naam voor de al langer bekende aantasting door het stengelaaltje (Ditylenchus dipsaci). In 1882 startte J.H. Wakker onderzoek naar de nieuwe ziekte. Hij kwam er al snel achter dat het om een bacterieziekte ging. Hij heeft vier jaar onderzoek gedaan naar de ziekte die we nu kennen als geelziek (Xanthomonas hyacinthi). Het onderzoek van Wakker was het eerste wetenschappelijk onderzoek naar ziekten in bloembolgewassen. Vandaag de dag wordt geelziek voornamelijk bestreden door de bollen voor het planten in een warme ruimte te plaatsen, het zogenaamde heetstoken. Bij deze behandeling worden de bacteriën gedood. Sinds 1900 is de teelt met reuzenschreden vooruitgegaan, omdat de telers door middel van speciale behandelingen een betere groei en daarnaast vervroegde bloei wisten te verkrijgen. Bovendien gingen ze kunstmest gebruiken. Opmerkelijk is wel dat de in de vorige eeuwen zo populaire dubbelbloemige rassen rond deze eeuwwisseling bijna helemaal zijn verdwenen en dat er nu bijna uitsluitend enkelbloemige rassen worden geteeld. In het late najaar van 1910 showde de Lissense teler Nicolaas Dames in Haarlem bloeiende hyacinten. Bijzonder daaraan was dat die hyacinten in de zomer van datzelfde jaar na het rooien een temperatuurbehandeling hadden ondergaan om de bloei te vervroegen. De eerste geprepareerde hyacint was hiermee een feit. In de 19e eeuw kende het hyacintenassortiment een breed scala aan cultivars. De meeste van deze cultivars zijn verdwenen door de Eerste Wereldoorlog ( ) en de crisismaatregelen rond De crisis van 1931 en de erop volgende jaren had niet alleen een vermindering van het aantal geteelde rassen tot gevolg. De crisis en overheidsmaatregelen, zoals de introductie van het teeltrecht, leidden ook tot een inkrimping van het areaal. Het teeltrecht houdt in dat de telers een vergunning 11

12 1 Algemeen moeten hebben om een bepaald areaal hyacinten te mogen telen. De invoering van de teeltvergunning leidde tot een handel in dit teeltrecht. Jaren later besloot de overheid het teeltrecht voor hyacinten af te schaffen. De motivatie van de ambtelijke onderzoekscommissie die hiertoe besloot, was dat de hyacintentelers kapitaalkrachtige lieden waren en dat zij zich niet zouden laten verleiden tot het uitbreiden van de teelt. Dat bleek een misrekening en binnen enkele jaren was er weer sprake van overproductie. Het teeltrecht kwam daardoor in 1952/53 weer terug. Sindsdien is het geleidelijk samen met dat van andere bolgewassen weer verdwenen, maar het teeltrecht van hyacinten is wel het langst blijven bestaan. In de bloembollenbranche is de hyacint vandaag de dag wat betreft oppervlak het vierde gewas, met een stabiel areaal van zo n hectare in Nederland. 1.4 Bouw van de plant Elke plant vormt wortels, stengels en bladeren. Dat is bij de hyacint niet anders. Maar een hyacint heeft onder de grond een bol. Een bol is eigenlijk een in elkaar gedrukte plant die is gevuld met water en reservevoedsel. Als je een bol opensnijdt, zijn de onderdelen van een plant erin te herkennen. Voor een goede bewaring van bollen is het belangrijk om te weten waaruit een bol bestaat. De hyacint boven de grond Boven de grond zie je de hyacint zoals de meeste mensen hem wel zullen herkennen. Je ziet ze in het voorjaar uitbundig bloeien in de tuinen in de kleuren wit, geel, rood, blauw, paars en roze. Als snijbloem wordt de hyacint met name verkocht in de periode december tot en met april. De hyacint vormt een rozet van 6 bladeren die schuin omhoog staan. De bladeren zijn parallelnervig. De kleur van de bladeren kan variëren van licht- tot donkergroen. In het midden van de bladerenrozet groeit de bloeiwijze uit. Bij de hyacint is de bloeiwijze een aar. De bloemen, bij hyacinten nagels genoemd, staan op een korte bloemsteel op de bloemstengel. Bij de meeste cultivars is deze stengel langer dan de bladeren. De nagels staan verspreid over de bloemstengel, bij de meeste cultivars dicht op elkaar. De bloemen zelf zijn urn-vormig, waarbij de uiteinden van de bloemdekbladeren iets omgekruld naar buiten staan. De bloem wordt bij enkelbloemige hyacinten gekenmerkt door één stamper, zes meeldraden en zes bloemdekbladeren. Bij de dubbele hyacinten ontbreken de meeldraden en stamper. De hyacint onder de grond Onder de grond maakt de plant behalve wortels ook een bol. Een bol is een plant in een bijzondere vorm. In zo n bol vind je alle eigenschappen van de plant terug. Het bijzondere van de bol is dat: de stengel zeer kort geleed is De leden van de stengel zijn zo klein dat ze niet meer te zien zijn tussen de knopen. De stengel ziet er massief uit. de bladeren geen voedsel produceren De bladeren worden schedebladeren genoemd. Ze blijven onder de grond en het reservevoedsel wordt erin opgeslagen. 12

13 Figuur 1.3 De hyacintenbol heeft dezelfde organen als de plant. Ze zijn echter wat anders van vorm en hebben een andere naam In de bol vind je dus alle onderdelen (organen) terug die je ook aan een gewone plant vindt. Anders gezegd: de organen van de bol zijn dezelfde organen als die van de plant. Maar de vorm is anders en ze heten meestal anders. stengel is vergelijkbaar met bolbodem hoofdknop is vergelijkbaar met centrale spruit okselknoppen zijn vergelijkbaar met okselknoppen wortels zijn vergelijkbaar met wortelkrans onderste blad is vergelijkbaar met bruine huid overige bladeren zijn vergelijkbaar met rokken Er zijn twee typen bollen: die met schubben en die met rokken. Zijn de schubben aan elkaar gegroeid en vormen ze een ring rond de knop, dan noemen we dit een rok. Dit is het geval bij hyacinten, tulpen en narcissen. Zijn de schubben niet aan elkaar gegroeid, dan noemen we dit gewoon schubben. Dit is het geval bij lelies. In een hyacintenbol zit dus al een volledige plant. Deze komt vroeg in het voorjaar heel snel tot ontwikkeling. De ontwikkelingfases worden aangeduid als stadia. De ontwikkelingen hebben een vaste volgorde, maar vinden niet steeds op dezelfde data plaats. Voor een teler is het noodzakelijk te weten welke organen in de bol al zijn ontwikkeld, want dan kan hij de juiste teeltmaatregelen nemen. Bij beslissingen in de teelt moet je de omstandigheden zwaar laten meewegen. 13

14 1 Algemeen Stadium I Stadium II Stadium Pr. (Pr. = primordium = begin) Stadium Br. (Br. = bractea = schutblaadje) Het groeipunt is in het laatste stadium van de bladvormende periode. Het groeipunt wordt breder en komt omhoog. De bloemvorming begint. De eerste nagels met schutblad komen als uitstulping omhoog. Het begin van nagels en schutblaadjes zijn van elkaar te onderscheiden. Vanaf het volgende stadium wordt de ontwikkeling van een bloemnagel gevolgd. Stadium P1 (P = perianthum = bloemblad) Stadium P2 Stadium A1 (A = antheren = meeldraden) Stadium A2 Stadium A2+ Stadium G (G = gynaecium = vruchtbladen) Van de drie buitenste bloemdekblaadjes is het begin te onderscheiden. Van de drie binnenste bloemdekblaadjes is het begin te onderscheiden. Van de drie buitenste meeldraden is het begin te onderscheiden. Van de drie binnenste meeldraden is het begin te onderscheiden. De meeldraden zijn duidelijk te onderscheiden en de stamper is goed te herkennen. Alle onderdelen van de bloem zijn volledig aangelegd. Figuur 1.4 Ontwikkelingsstadia bij hyacint 14