De teelt en broei van narcissen. Ard Kroon en Machteld van der Meulen

Transcriptie

1 De teelt en broei van narcissen Ard Kroon en Machteld van der Meulen

2 Colofon Auteurs Ard Kroon en Machteld van der Meulen Redactie Kristal Tekst- en communicatiebureau, Marga Winnubst Ontwerp en opmaak Buro Gom, Jeroen Reith Fotoverantwoording Stan van Oers: omslag; John de Goede: 1.1, foto s tabel 1.1: Dolly Mollinger, Mount Hood, Tahiti, Trena; PPO: 1.4; Onbekend (uit broeien lelies 2013): 1.3; Machteld van der Meulen: 1.2, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8, 1.9, 1.10, 1.11, 1.12, 1.13, 2.5, 2.8, 2.9, 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 4.6, 4.7, 4.8, 4.9, 5.1, 5.4, 5.5, 5.6, 5.7, 5.8, 5.9, 5.10, 7.6; Ard Kroon: 2.2; M.C. Zonneveld: 2.3; J.Th. Kreuk: 2.4, 2.11; Teeuwen en Zn BV: 2.10; Vermaire Breezand: 2.12, 7.2; IBC: 6.1, 6.2, 6.3; WUR: 3.2, 3.3, 3.4, 3.5, 3.6, 3.7, 3.8, 3.9, 3.10, 3.11, 3.12, 3.13, 3.14, 3.15, 3.16, 3.17, 3.18, 3.19, 3.20; Lou Nieuwenhuizen, Agratechniek BV Anna Paulowna: 5.2, 5.3; Loonbedrijf Sneekes: 7.3.; Onbekend: 7.1, 7.4, 7.5; Telen met toekomst: 7.7; KAVB: foto s tabel 1.1: Ice Follies, Barret Browning, Thalia Sun, Golden Echo, tazetta italicus, Acteae, Arctic Bells, Carnyorth, foto s tabel 1.2. Copyright Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting Bollenacademie. 2

3 Voorwoord I wandered lonely as a cloud That floats on high o er vales and hills, When all at once I saw a crowd, A host, of golden daffodils; Beside the lake, beneath the trees, Fluttering and dancing in the breeze. William Wordsworth heeft het prachtig verwoord in de eerste regels van zijn meest bekende gedicht. Er is geen vrolijkere bloem dan een narcis die zich na een koude winter aan de wereld laat zien. Over de hele wereld zijn narcissen inmiddels het symbool van een nieuw begin. Nederland en Engeland zijn trotse producenten van dit mooie symbool, waarbij elk land duidelijk eigen accenten heeft. De kennis over de Nederlandse teelt en broei van narcissen zat tot nu toe alleen in de hoofden van telers en andere experts. Met dit boek komt daar verandering in en kan de sector, net als de narcis zelf, jaar op jaar blijven bloeien. Stichting Bollenacademie is in 2016 gestart met het project Studiebol met financiering van Colland Arbeidsmarkt. In dit project wordt kennis vastgelegd en verspreid, gericht op zowel werkenden als studenten. De teelt en broei van narcissen, het boek dat u nu in handen heeft, is daarvan een resultaat. Dit boek is geschreven op basis van de kennis en inzichten van vandaag de dag. Het boek past in de lijn van de eerder uitgeven boeken De teelt van tulpen, De broei van tulpen, De teelt van lelies, De broei van lelies en De teelt en broei van hyacinten. Het nieuwe boek Ziekten en plagen bij bloembollen biedt een verdieping op het gebied van ziekten, plagen en afwijkingen met veel aandacht voor de narcis. Veel mensen uit het vak hebben aan dit boek meegewerkt. Zonder anderen tekort te willen doen, wil ik daarvoor de volgende personen in het bijzonder bedanken: narcissentelers Frans Veul en Carl Hulsebosch voor hun kritische commentaar vanuit het oogpunt van de huidige praktijk; teeltadviseur Bob Bisschops voor zijn inhoudelijke commentaar en aanvullingen; Marga Winnubst voor de redactie; Stan van Oers en Piet Vlaming voor de begeleiding vanuit het project Studiebol; en natuurlijk de auteurs Ard Kroon en Machteld van der Meulen voor hun liefde voor de narcis en hun inzet om van dit boek een succes te maken. André Hoogendijk, voorzitter Stichting Bollenacademie Hillegom, augustus

4 4

5 Stichting Bollenacademie Stichting Bollenacademie is een samenwerkingsverband van bedrijfsleven, onderwijs, onderzoek en teeltadvies met als doelen een goed scholingsaanbod te realiseren voor studenten en werkenden, het reguliere bloembollenonderwijs verder te ontwikkelen en de instroom in het onderwijs en de deelname aan scholing voor werkenden in de sector te vergroten. In het bestuur van Stichting Bollenacademie zijn de volgende partijen vertegenwoordigd: Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur, Anthos, Clusius College, Wellantcollege en Wageningen University & Research. In de adviesraad van Stichting Bollenacademie zijn naast deze vijf partijen ook de volgende organisaties vertegenwoordigd: Aeres, CITAVERDE College, CNV Vakmensen, Delphy, FNV, HAS Hogeschool, Hogeschool Inholland, Hogeschool Van Hall Larenstein, LTO Nederland en Nordwin College. Stichting Bollenacademie beheert een website met kennis en informatie over de bloembollensector, zie Op de website zijn ook de digitale cursussen en de boeken te vinden die in opdracht van Stichting Bollenacademie zijn ontwikkeld. 5

6 Inhoudsopgave 1 De narcis in het plantensysteem 1.1 Inleiding 1.2 Genencentrum en familie Genencentrum Geschiedenis van de narcis in Europa De botanische familie 1.3 Plantkundige eigenschappen Bloemopbouw Bolopbouw 1.4 De indeling van de narcissengroepen Groepen Bloemkleurcode 1.5 Het assortiment Breed versus beperkt Aandachtspunten cultivarkeuze Areaalontwikkeling 2 Teeltmaatregelen vóór de winter 2.1 Inleiding 2.2 De grond Keuring van grond De structuur De grondbewerking Organische meststoffen Grondontsmetting 2.3 Het uitgangsmateriaal 2.4 De warmwaterbehandeling en bolontsmetting vóór het planten 2.5 Het planten 2.6 Winterdek: strodekken of inzaaien 2.7 De bemesting Fosfaatbemesting 2.8 Onkruidbestrijding: vóór en vlak na het planten Teeltmaatregelen tijdens het groeiseizoen 3.1 Inleiding 3.2 Groeiomstandigheden van de narcis 3.3 Onkruidbestrijding tijdens het groeiseizoen 3.4 De bemesting tijdens het groeiseizoen Kalibemesting Stikstofbemesting Magnesiumbemesting IJzer, borium en mangaan Kalk 3.5 Beregenen 3.6 Ziekten, afwijkingen en gewasbeschermende maatregelen Ziekten veroorzaakt door schimmels Ziekten veroorzaakt door virussen Beschadigingen veroorzaakt door dierlijke organismen Overige niet-parasitaire afwijkingen of afwijkingen van onbekende oorzaak 4 Oogstwerkzaamheden 4.1 Inleiding 4.2 Planning van de oogst 4.3 Fasen van de oogst Oogststijdstip bepalen Loof verwijderen Bovenop rooien Opscheppen

7 5 Drogen, verwerken en bewaren 5.1 Inleiding 5.2 Kwaliteit De uitwendige kwaliteit De inwendige kwaliteit 5.3 Fust 5.4 Droog- en bewaarsystemen Luchtvochtigheid, vochtdeficit en vochtdeficit drogen 5.5 Schonen, sorteren en klaarmaken voor de verkoop Schonen en sorteren De controle op gezondheid, het tellen en het afleveren 5.6 Leverbaar en plantgoed bewaren De economische aspecten van de narcissenteelt 8.1 Inleiding 8.2 Saldoberekening 8.3 De afzet 8.4 De arbeid 8.5 Kwaliteitszorg in de bollenteelt Verwijzingen naar websites voor meer informatie Broeierij van narcissen 6.1 Inleiding 6.2 Snijnarcis versus potnarcis Snijnarcis Potnarcis Teeltmaatregelen met effect op lange termijn 7.1 Inleiding 7.2 Teelten in het volgende jaar Bemonsteren Organische stof in de grond Compost Groenbemesters 7.3 De regelgeving 7.4 Afvalstromen 7.5 Composteren op het eigen bedrijf Opzetten van een composthoop Het composteringsproces 7.6 Inundatie

8 1 De narcis in het plantensysteem 1.1 Inleiding Met zijn zonnige verschijning is de narcis een echte lentebode. Samen met andere bolgewassen zorgen narcissen voor heldere kleuren in het ontluikende voorjaarslandschap. Figuur 1.1 Narcis Curly Lace (voorgrond), Keukenhof Als het gaat om de bloembollenteelt in het algemeen, neemt Nederland de koppositie in. Maar op iedere regel is er een uitzondering en in dit geval is dat de teelt van narcissen. Engeland staat namelijk op de eerste plaats als het gaat om narcissenteelt. Er wordt daar op grotere schaal geproduceerd dan in Nederland. Ook historisch gezien is er daar altijd bijzonder veel aandacht geweest voor de narcis. De enorme liefde voor narcissen in Engeland is ook af te leiden uit de vele verenigingen en tentoonstellingen die er al van oudsher bestaan. Nederland heeft door de tijd heen 8

9 wel een prominente rol gespeeld in de veredeling van narcissen. Het zeeklimaat in onze teeltgebieden zorgt ervoor dat narcissen hier goed te telen zijn. Nederland en Engeland nemen een uitzonderlijke positie in, maar de belangstelling voor de narcis is wereldwijd. Ook in landen als de Verenigde Staten en Japan vinden er bijvoorbeeld tentoonstellingen plaats. In Nederland worden narcissen tegenwoordig voornamelijk geteeld voor de opplant in tuinen en parken. Je ziet ze ook steeds meer als aankleding van onze wegen, zoals bij op- en afritten en op rotondes. De broeierij van narcissen voor de handel in snijbloemen gebeurt in Nederland op kleine schaal. Wel worden veel narcissen op potten gebroeid. Het bekendste voorbeeld hiervan zijn de potjes Tête-à-Tête die s winters en in het vroege voorjaar te koop zijn bij supermarkten, tuincentra en bloemisten. Narcissen hebben zowel een sierfunctie als een medicinale functie. Die medicinale functie zit hem in de stof Galanthamine. Dat is een alkaloïde die met name in de bol geconcentreerd zit. Met deze stof wordt een medicijn gemaakt voor Alzheimerpatiënten. De ziekte Alzheimer is er niet mee te genezen, maar het helpt wel om een toename van het geheugenverlies van de Alzheimerpatiënt te voorkomen. Naast Galanthamine bevat de plant nog meer alkaloïden en chemische verbindingen, zoals Lycorine en Narcissine. Deze stoffen zijn in principe giftig. Inname veroorzaakt overgeven en diarree. Overmatige inname kan zelfs schade aan het zenuwstelsel veroorzaken. Als de huid over een langere periode aan deze stoffen wordt blootgesteld, kan dat ook leiden tot allergische reacties. De giftige eigenschappen van narcissen hebben wel weer het voordeel dat ze een natuurlijk afweermechanisme vormen tegen insecten en andere dieren. De narcis is in principe een voorjaarsbloeier. Onder de narcissensoorten zijn er echter een paar uitzonderingen die in het najaar bloeien. De teelt van de najaarsbloeiers wordt in deze handleiding niet besproken. Dit boek bestaat uit drie delen. Hoofdstuk 1 beschrijft de algemene aspecten, zoals geschiedenis van de narcissenteelt, arealen en assortiment. De hoofdstukken 2 tot en met 7 behandelen de teelttechnische aspecten, zoals grondbewerking, vermeerdering, planten en bemesten, oogsten, drogen, bewaren en kwaliteit. Hoofdstuk 8 tot slot gaat in op de economische aspecten van de narcissenteelt. Bij een aantal onderwerpen staat een icoon: ( ) Dit icoon verwijst naar een internetadres waar meer informatie beschikbaar is. Achterin in het boek staan de details van de verwijzingen. 9

10 1 De narcis in het plantensysteem 1.2 Genencentrum en familie Genencentrum Het oorspronkelijke herkomstgebied van een gewas, waar ook de grootste variatie aan soorten te vinden is, noemen we het genencentrum van het gewas. Voor de narcis concentreert het genencentrum zich rondom de Middellandse Zee en dan met name in Zuid- en Zuidwestelijk Europa en Noord-Afrika. Het verspreidingsgebied is natuurlijk veel groter en de narcis komt ook in het wild voor in West-Europa. Het genencentrum van de wilde soort geeft inzicht in de ecologie van een bloem. Het geeft je belangrijke informatie over de plant zoals: groeiomstandigheden; ziekten en resistenties; grondsoort; temperatuurbehandelingen; bemesting; vochthuishouding. Door te kijken naar de natuurlijke groeiomstandigheden kun je in grote lijnen achterhalen wat de ideale condities zijn voor een succesvolle teelt. Het verspreidingsgebied van de wilde narcis bijvoorbeeld, is regenrijk en bergachtig. Winters zijn er niet streng en de grond is relatief voedselarm Geschiedenis van de narcis in Europa Het merendeel van de wilde narcissen groeide in zuidelijker gelegen gebieden. Maar net als de tulp vonden ze door toedoen van de mens hun weg naar Nederland. In eerste instantie waren narcissen voornamelijk te vinden in de kruidentuinen van monniken en in enkele particuliere tuinen van rijke mensen. Bij de monniken was de medicinale functie van belang. In de particuliere tuinen ging het vooral om de sierwaarde. De heren Carolus Clusius ( ) en Carl Linnaeus ( ), beiden arts en plantkundige, hebben een voorname rol gespeeld in het beschrijven en categoriseren van deze vroegste soorten. Vóór 1880 was er in Nederland weinig belangstelling voor de beroepsmatige teelt van narcissen. Daarna namen de liefhebberij in Engeland en de handel op Amerika toe. Dit had tot gevolg dat de vraag groter werd dan het aanbod. Men probeerde op verschillende manieren tot een grotere productie te komen. Dit lukte onder andere door de ontwikkeling van nieuwe rassen. De Hollanders bleken zeer bekwaam te zijn in het kruisen om zo tot nieuwe rassen te komen. Toch bleef de narcissenteelt in Nederland lange tijd een bij-cultuur. 10

11 In Engeland groeide de belangstelling voor narcissen mede doordat er veel aandacht was voor beschrijvingen en tentoonstellingen. Ook het ontstaan van verenigingen speelde een rol. De prestigieuze Royal Horticultural Society bracht in 1907 de eerste List of Daffodil Names uit. Na vele herzieningen is dat nu het International Daffodil Register and Classified List geworden, een zeer belangrijk en leidend naslagwerk. Tegenwoordig ligt de nadruk in Nederland voornamelijk op de droogverkoop en de pottenteelt van narcissen. Veel Nederlandse exportbedrijven verkopen grote aantallen narcissen aan het buitenland. Primaire bestemmingen zijn Amerika, Europa en Japan. In Engeland draait het hoofdzakelijk om de bloementeelt, en dan vooral om pluknarcissen. Pluknarcissen die zonder blad worden aangevoerd worden ook wel potloodjes genoemd. De bloemen worden voor een groot deel in Engeland zelf verhandeld, maar vinden hun weg ook naar de bloemenveilingen in Nederland De botanische familie Planten die aan elkaar verwant zijn, behoren tot dezelfde familie. Deze wetenschappelijke indeling in families heeft ook een heel praktische kant. Planten die tot dezelfde familie behoren kunnen namelijk door dezelfde ziekten worden aangetast. Gevoeligheid voor ziekten is een belangrijk gegeven bij het plannen van de vruchtwisseling. Het is dus belangrijk om inzicht te hebben in de taxonomische indeling van de narcis. Familie Amaryllidaceae De narcis behoort tot de familie van de Amaryllidaceae (narcisachtigen). Deze familie bevat eenzaadlobbige planten en heeft een drie subfamilies: Agapanthoideae, Allioideae en Amaryllidoideae. De narcis valt onder de subfamilie Amaryllidoideae. Andere planten uit de subfamilie Amaryllidoideae zijn onder andere: Sneeuwklokje (Latijnse naam Galanthus) Amaryllis (Latijnse naam Hippeastrum) In figuur 1.2 zie je de taxonomische indeling van de narcis. Botanische soorten kunnen weer onderverdeeld zijn in lagere rangen. De rang kan een ondersoort zijn (= subspecies, afgekort subsp.), een variëteit (= varietas, afgekort var.) of een vorm (= forma, afgekort f.). In de plantennaam worden de aanduidingen van deze lagere rangen nooit met een hoofdletter of cursief geschreven en altijd met de afkorting. De daarbij behorende botanische namen worden cursief geschreven en beginnen nooit met een hoofdletter. Bijvoorbeeld Narcis poeticus var. recurvus. Naast deze indeling zijn er de door de mens geselecteerde en in stand gehouden cultuurvormen. Deze worden cultivars genoemd. De term cultivar is een afkorting van cultivated variety. Een cultivar wordt altijd met een hoofdletter en nooit in 11

12 1 De narcis in het plantensysteem Figuur 1.2 De taxonomische indeling van de narcis cursieve letters geschreven. Cultivars mogen geen Latijnse naam hebben: het moet een fantasienaam zijn in de hedendaagse taal. Ook wordt de naam tussen aanhalingstekens geplaatst; bijvoorbeeld N. cyclamineus Jack Snipe. Jack Snipe is hier dus de cultivarnaam. Cultivars kunnen ontstaan als natuurlijke mutatie van één plant of als hybride (= kruising) van twee planten. 1.3 Plantkundige eigenschappen De narcis behoort tot de eenzaadlobbige planten. De Latijnse naam voor eenzaadlobbigen is Monocotyledonae of simpeler gezegd monocotylen. Kenmerkend voor eenzaadlobbigen is dat het grondgetal van de bloem drie of een veelvoud van drie is. Ook hebben ze parallelle nerven in de bladeren. De loofbladeren van een narcis zijn rondom de bloemstengel gepositioneerd Bloemopbouw De bloemformule geeft in letters en cijfers weer hoe de bloem opgebouwd is. Om de algemene beschrijving te geven van de bloem van een narcis gebruiken we de bloemformule van de Amaryllidaceae. Let op: dit is de familie waartoe de narcis behoort. 12