De bloembollenketen. Van teelt tot en met handel Peter Knippels

Transcriptie

1 De bloembollenketen Van teelt tot en met handel Peter Knippels

2 colofon Auteur Peter Knippels Redactie Kristal Tekst- en communicatiebureau, Marga Winnubst Ontwerp en opmaak Buro Gom, Jeroen Reith Fotoverantwoording KAVB: 1.1, 1.3, 1.7abc, 1.8ab, 1.19, 1.22, 2.6, 2.16, 2.17, 2.18, 2.21, 4.4, 4.5, 5.2, 5.3, 5.6, 7.4, 7.5, 7.6, 8.1; IBC: onderste 3 foto s omslag, 1.2, 1.4, 2.10, 2.13, 3.1, 3.4, 5.8, 7.1, 7.2, 7.3; ibulb: 1.5, 1.8c, 1.10, 3.5, 8.5; Greenity, R. Faas: 2.11, 2.15, 3.2, 3.3; C. van der Veek: 2.12; P. Knippels: 1.6, 1.9, 1.11, 1.12, 1.13, 1.14, 1.15, 1.16, 1.17, 1.18abcd, 1.20, 1.23, 1.24, 1.26, 1.27, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 2.5, 2.9, 2.14, 2.19abcd, 2.20, 4.3, 4.9, 4.11, 7.8, 7.9, 7.10, 7.11; D. Osinga: 5.7; CBS: 1.21; 2.7, 2.8, 4.1, 4.2; Delphy Bloembollen: 4.13; Royal van Zanten: 1.25a, 4.7, 5.1, 5.9, 5.11; BKD: 4.6; JUB Holland: 4.10; De Ree Holland: bovenste foto omslag, 4.8, 5.4; Nord Lommerse Flower Bulb Group: 4.12; Onings BV: 5.10, 5.12; H. Kloosterboer: 8.3, 8.4; Anthos: 8.2; Bollenacademie: 8.6; Ketenregister: 6.1; SVMH: 7,7; Onbekend: 1.25b, 5.5. Copyright Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting Bollenacademie. 2

3 Voorwoord Denk je aan Nederland, dan denk je aan bloembollen. Van nature komen er in Nederland maar een paar bolgewassen voor, en toch hebben wij ons gespecialiseerd in de teelt en handel van vele tientallen verschillende bol-, knol- en wortelstokgewassen. Ze komen vanuit de hele wereld en hebben bij ons een tijdelijk onderkomen gevonden. Nederland is het epicentrum voor de handel in bloembollen. Om deze handel te kunnen doorgronden, is het van belang om alle schakels in de keten te kennen en te begrijpen. Van de veredeling en registratie van nieuwe rassen tot en met het moment dat de bloembollen in het schap van de winkel liggen. De ontwikkelingen in het bloembollenvak gaan snel en dat vraagt veel van onze huidige en toekomstige ondernemers en werknemers. Het is van groot belang om kennis vast te leggen en vooral ook te delen. Met dit boek willen we daar invulling aan geven voor wat betreft de bloembollenketen. Het boek is een goede introductie voor nieuwkomers in de sector, en is ook nuttig voor mensen die al lang in de sector werken. De bloembollenketen kent immers verschillende schakels en vele facetten. Een goed begrip daarvan kan het succes van de sector alleen maar vergroten. Stichting Bollenacademie is in 2016 gestart met het project Studiebol met financiering van Colland Arbeidsmarkt. In dit project wordt kennis vastgelegd en verspreid, gericht op zowel werkenden als studenten. Het boek dat u nu in handen heeft, is daarvan een resultaat. Dit boek is van de grond af aan opgebouwd door ondernemers en experts uit de sector. Voor specifieke kennis over de teelt van bloembollen sluit dit boek aan op de eerder in dit project opgeleverde boeken De teelt van tulpen en De teelt van lelies. Veel mensen uit het vak hebben aan dit boek meegewerkt. Zonder anderen tekort te willen doen, wil ik daarvoor de volgende personen in het bijzonder bedanken: Peter Dijt, Hans Glorie, Piet van der Hulst en Erik Lommerse voor hun kritische commentaar vanuit het oogpunt van de huidige praktijk; Marga Winnubst voor de redactie; Stan van Oers, Marieke van Woensel en Hester van Gent voor de begeleiding vanuit het project Studiebol; en natuurlijk auteur Peter Knippels voor de passie en kennis waarmee hij dit boek heeft geschreven. André Hoogendijk, voorzitter Stichting Bollenacademie Hillegom, oktober

4 4

5 Stichting Bollenacademie Stichting Bollenacademie is een samenwerkingsverband van bedrijfsleven, onderwijs, onderzoek en teeltadvies met als doelen een goed scholingsaanbod te realiseren voor studenten en werkenden, het reguliere bloembollenonderwijs verder te ontwikkelen en de instroom in het onderwijs en de deelname aan scholing voor werkenden in de sector te vergroten. In het algemeen bestuur van Stichting Bollenacademie zijn de volgende partijen vertegenwoordigd: Aeres Hogeschool, Anthos, CITAVERDE College, Clusius College, CNV Vakmensen, Delphy, FNV, Groenhorst, HAS Hogeschool, Hogeschool Inholland, Hogeschool VHL, Koninklijke Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur, LTO Noord, Nordwin College, Wageningen UR en Wellantcollege. 5

6 Inhoudsopgave 1 Keten op hoofdlijnen 1.1 Inleiding 1.2 Bollen, knollen en wortelstokken 1.3 Voorjaarsbloeiers, zomerbloeiers, herfstbloeiers en kamerplanten 1.4 De herkomstgebieden van bloembollen 1.5 De bloembollenketen 1.6 Teelt van bloembollen in Nederland 1.7 Broeierij van bloembollen in Nederland 1.8 Handel in bloembollen 1.9 Import van bloembollen Broeierij 3.1 Inleiding 3.2 Snijbroeierij 3.3 Pottenbroeierij 4 Handel in bloembollen 4.1 Inleiding 4.2 Geschiedenis van de bloembollenhandel 4.3 Recente ontwikkelingen in de handel 4.4 Zomerhandel en winterhandel 4.5 Import van bloembollen 4.6 Droogverkoop 4.7 Broeierijhandel 4.8 Kwaliteit en kwaliteitsborging Veredeling en teelt 2.1 Inleiding 2.2 De start van de professionele bloembollenteelt in Nederland 2.3 Teeltgebieden in Nederland 2.4 Recente ontwikkelingen in de teelt 2.5 Veredeling van bloembollen 2.6 Vermeerdering 2.7 De teeltcyclus van tulpen en andere voorjaarsbloeiende bolgewassen 2.8 De teeltcyclus van lelies en andere zomerbloeiende bolgewassen 2.9 Kwaliteit en kwaliteitsborging 2.10 Teelt van bloembollen buiten Nederland Werkzaamheden in de handel 5.1 Inleiding 5.2 Inkoop 5.3 Maat 5.4 Fust 5.5 Ingangscontrole 5.6 Exportinspectie 5.7 Tracking en tracing 5.8 Spoelen 5.9 Drogen en beluchten 5.10 Bewaring en preparatie 5.11 Behandeling tegen ziekten en plagen 5.12 Verkoop 5.13 Administratieve aspecten bij verzendklaar maken

7 6 Digitalisering van de keten 6.1 Inleiding 6.2 Edibulb 6.3 Digitale keten: keuringen en inspecties 7 Regelgeving en betrokken instanties 7.1 Inleiding 7.2 Naamgeving en registratie van cultivars 7.3 Kwaliteits- en fytosanitaire regelgeving 7.4 CITES 7.5 Ministerie van Economische Zaken 7.6 Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit 7.7 Bloembollenkeuringsdienst 7.8 Naktuinbouw 8 Organisaties 8.1 KAVB 8.2 Anthos 8.3 SKBH 8.4 ibulb 8.5 Tulpenpromotie Nederland en Bloemenbureau Holland 8.6 Bollenacademie 8.7 Onderzoekscentra 8.8 In- en verkoopbureaus 9 Toekomstige ontwikkelingen Verwijzingen naar websites voor meer informatie 99 7

8 1 Keten op hoofdlijnen 1.1 Inleiding In Nederland worden jaarlijks miljoenen stuks bloembollen, knollen en wortelstokken geteeld. Na de oogst worden ze verwerkt en verhandeld om uiteindelijk bij de consument in de vaas of in de tuin terecht te komen. Voordat je een product hebt om te verhandelen, heeft de bloembol, knol of wortelstok al meerdere stappen in de keten doorlopen: veredelen, telen, bewaren, verhandelen en broeien. In deze schakels van de keten zijn verschillende bedrijven actief, zoals veredelingsbedrijven, telers en handels-/exportbedrijven. Hoe ziet de bloembollenketen eruit en wat is de omvang van de teelt en de handel? Als in dit boek de term bollenhandel wordt gebruikt, dan gaat het om de handel in bloembollen, knollen en wortelstokken. Wat zijn bloembollen en knollen? Wat zijn voorjaarsbloeiers en wat zijn zomerbloeiers? Hoe vermeerder je bollen en knollen? Het is belangrijk om de begrippen te kennen die in de bollenteelt en -handel worden gebruikt. Dit hoofdstuk gaat over deze algemene begrippen. De verschillende onderdelen van de bloembollenketen komen in dit hoofdstuk kort aan bod. In de volgende hoofdstukken worden ze uitgebreider beschreven. Bij een aantal onderwerpen staat een icoon: ( ). Dit icoon verwijst naar een internetadres waar meer informatie beschikbaar is. Achterin in het boek staan de details van de verwijzingen. 1.2 Bollen, knollen en wortelstokken Je kunt de producten in de bloembollenketen op basis van de ondergrondse delen indelen in drie groepen: bollen; knollen; wortelstokken. Bollen Een bol is een ondergronds opslagorgaan vol met voedingsstoffen. In het midden van de bol zit de centrale spruit en eromheen zitten vlezige bolschubben. Zijn de schubben aan elkaar gegroeid en vormen ze een ring rond de spruit, dan noemen we dit een rok, zoals bij tulpen, narcissen en hyacinten. Zijn ze niet aan elkaar gegroeid, dan 8

9 noemen we dit schubben, zoals bij lelies. De schubben of rokken en de spruit staan op een bolbodem. Soms zijn bollen omhuld door een huid. De huid is de ingedroogde buitenste rok of schub. Bollen met een huid kun je gemakkelijk droog bewaren. Een leliebol heeft geen huid waardoor deze lastig droog te bewaren is. De bol droogt al snel uit bij bewaring bij een (te) hoge temperatuur. Figuur 1.1 Tulp is een voorbeeld van een bolgewas met rokken Figuur 1.2 Lelie is een voorbeeld van een bolgewas met schubben Je hebt eenjarige, tweejarige en meerjarige bollen: eenjarige bollen: deze bollen leven maar één seizoen. Na dit seizoen oogst je de nieuwe bollen. Bekende voorbeelden zijn bolvormende irissen en tulpen; tweejarige bollen: deze bollen leven twee jaar en vormen in deze periode zijbollen. Een voorbeeld is Galanthus; meerjarige bollen: bij deze bollen worden vanuit het hart nieuwe schubben of rokken gevormd. In het midden zitten dus de jongste boldelen, aan de buitenkant de oudste. De bollen groeien in de loop van de jaren en worden dikker. Voorbeelden zijn Hippeastrum, hyacint, narcis en lelie. Paragraaf 7.2 gaat verder in op de Nederlandse namen en officiële namen van bolgewassen in het Latijn. Knollen Knollen zijn ondergronds groeiende verdikte stengels. Een knol is een massief orgaan met bovenop de knop of het oog. Soms is het er een, soms zijn het er meer. Dit oog loopt uit om een plant te vormen. De wortels zitten in een krans rond het oog op de bovenkant van de knol. De knol heeft alleen de functie van opslagorgaan van het reservevoedsel. Vaak zit er om de knol een huid, waardoor de knol minder gevoelig is voor bewaaromstandigheden en goed bewaard kan worden. Bekende voorbeelden van knollen met een huid zijn gladiolen en krokussen. De knollen van zantedeschia s hebben geen huid. Dit soort knollen noemen we ook wel kale knollen. 9

10 1 KETEN OP HOOFDLIJNEN De meeste knollen zijn eenjarig. De vertegenwoordigers van de irisfamilie, waaronder krokus en gladiool, vormen op de oude knol een nieuwe knol en soms ook nog een aantal kleine knolletjes: de zogenaamde kralen. Deze kralen kun je weer als uitgangsmateriaal gebruiken. Figuur 1.3 Krokus is een knolgewas met een beschermende huid Figuur 1.4 Zantedeschia is een knolgewas zonder beschermende huid Verdikte wortels Dahlia s hebben geen knol, maar verdikte wortels die aan de onderkant van de stengel zitten. Op het stengeldeel boven de wortels zitten de ogen die uitlopen tot de bloeiende planten. Dahliawortels kunnen niet tegen vorst en worden daarom gerooid voordat de vorst invalt. Het geoogste product wordt bewaard bij 5-12 o C en stilstaande lucht. Zo voorkom je dat de kale wortels uitdrogen. In de praktijk worden de dahliawortels meestal knollen genoemd. Dahlia s worden in de commerciële teelt vermeerderd door stekken. De dahliateelt wordt toegelicht in hoofdstuk 2. Figuur 1.5. De verdikte wortels van de dahlia. In de volksmond wordt dit een dahliaknol genoemd Wortelstokken Een wortelstok of rhizoom is een ondergronds groeiende stengel met ogen of knoppen. De knoppen lopen uit en vormen zo de bovengrondse plant. Je kunt wortelstokken vermeerderen door ze in stukken te snijden, waarna de ogen op de wortelstok uitlopen en nieuwe planten vormen. Wortelstokken kunnen net als bollen en knollen droog worden verhandeld. Wortelstokken hebben geen huid en kunnen bij 10

11 droge bewaring dus makkelijk indrogen. Daarom bewaren de handelsbedrijven ze onder gekoelde omstandigheden. In consumentenverpakkingen wordt tegen het uitdrogen vaak wat turfmolm toegevoegd aan de verpakking. Bekende wortelstokvormende planten zijn Canna (Indische rietlelie), Iris germanica (Germaanse Iris) en Convallaria (lelietje van dalen). Figuur 1.6 Canna is een voorbeeld van een wortelstokgewas 1.3 Voorjaarsbloeiers, zomerbloeiers, herfstbloeiers en kamerplanten Voorjaarsbloeiers Tulp, hyacint en narcis zijn de meest bekende voorjaarsbloeiende bolgewassen. Kenmerkend van voorjaarsbloeiende bol- en knolgewassen is dat zij in het najaar (september-november) worden geplant, in het voorjaar (februari-mei) bloeien en in de zomer worden gerooid. De voorjaarsbloeiers leggen de bloem aan tijdens de rustperiode voorafgaand aan het planten. De koudeperiode na het planten is nodig voor de uitgroei van de bloemstengel in het voorjaar. Figuur 1.7 Tulpen, hyacinten en narcissen in volle bloei Zomerbloeiers Lelie, gladiool, Dahlia en Zantedeschia zijn de meest bekende zomerbloeiende bolen knolgewassen. Ze worden in het voorjaar, tussen maart en juni, buiten geplant. Bij te vroeg planten kunnen de net uitgelopen planten schade ondervinden van late nachtvorst. De bloemknopontwikkeling bij deze groep vindt vaak pas na het planten plaats. Zomerbloeiers bloeien in de zomer (juli-oktober) en worden in het najaar geoogst. De meeste zomerbloeiers worden gerooid voor de eerste nachtvorst. De oogstperiode van lelies kan doorlopen tot in januari, afhankelijk van de vorst. 11

12 1 KETEN OP HOOFDLIJNEN Figuur 1.8 Dahlia s, gladiolen en lelies in bloei Herfstbloeiers Er is een beperkt aantal herfstbloeiende bol- en knolgewassen in de handel. De bekendste zijn Cyclamen, Colchicum (herfsttijloos), herfstbloeiende krokus, onder andere Crocus sativus (saffraan krokus), en Sternbergia. Herfstbloeiende bolgewassen worden in de tweede helft van de zomer geplant. Ze bloeien tussen augustus en oktober. De oogstperiode valt in mei-juni. Colchicum wordt ook wel verkocht als droogbloeier. De plant bloeit dan zonder dat deze is opgeplant. De verkoopperiode is kort en is eerder dan die van de voorjaarsbloeiende bolgewassen. Figuur 1.9 Colchicum Waterlily is een bekende herfsttijloos Figuur 1.10 Crocus speciosus Herald bloeit in het vroege najaar Kamerplanten Diverse bol- en knolgewassen zijn geschikt als kamerplant, omdat ze jaarrond warmte nodig hebben om te groeien en te bloeien. Bekende kamerplanten met een bol of knol zijn: Hippeastrum, Caladium, Achimenes, Gloriosa en Eucharis. Met uitzondering van Hippeastrum worden deze gewassen bijna niet in Nederland geteeld. Het materiaal dat we hier verhandelen, is geteeld in landen met een meer tropisch klimaat en in Nederland geïmporteerd. 12