GEDACHTETRAINING: MAKEN VAN EEN GEDACHTENSCHEMA

Transcriptie

1 GEDACHTETRAINING: MAKEN VAN EEN GEDACHTENSCHEMA WERKWIJZE OM DE MANIER VAN DENKEN VAN DE PLEGER INZICHTELIJK TE MAKEN EN DYSFUNCTIONELE GEDACHTEN TE CORRIGEREN. 1 Observeren en interpreteren Doel Het doel is de cliënt leren onderscheid te maken tussen wat de cliënt observeert en zijn interpretaties. Werkwijze Cliënten met een agressieprobleem hebben vaak cognitieve schema s die boosheid versterken of rechtvaardigen (Beck, 1999; Dutton & Golant, 2000; Murphy & Eckhardt, 2005). Het bespreken van deze veel voorkomende cognities en kritische kanttekeningen zijn een relatief snelle manier om deze gedachten te bespreken. Daarnaast kan je via oefeningen uit de Mindfulness- methode (Segal, Williams & Teasdale, 2004) en de Acceptance and Commitment Therapy (Hayes, Stosahl & Wilzon, 1999) hiermee aan de slag. Laat cliënten hier eerst zelf mee aan de slag gaan tijdens de begeleidingsgesprekken of thuis. Probeer tijdens de bespreking de nuances scherp te krijgen door bijkomende vragen te stellen: zou het een verschil zijn als uitspraak 6 met omdat zou beginnen i.p.v. toen? Valkuilen Sommige cliënten zien (in het begin van deze oefening) het onderscheid niet tussen observaties en interpretaties. Het is belangrijk dit onderscheid aan te leren als cliënten dit nog niet kunnen. Cliënten denken soms dat ze bij mensen die ze goed kennen weten wat er in hen omgaan en wat deze van plan zijn. Als hulpverlener is het belangrijk hen uit te leggen dat je mensen inderdaad beter kan leren kennen in wat ze denken of hoe ze reageren, maar dat dit aftoetsen toch regelmatig nodig blijft. Oefening Ga bij de volgende uitspraken na of het een interpretatie of een observatie is. Geef bij een interpretatie een andere mogelijke interpretatie. Mijn baas zei geen goeiemorgen deze ochtend, hij moet me niet Toen ik dat tegen hem zie, zag ik hem wit worden 1 Samengesteld uit: Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Handleiding. En Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek. 1

2 Ze zaten me daar gewoon buiten te kijken Ze zet me altijd voor schut op feestjes Hij bloost altijd, hij zal wel iets te verbergen hebben Toen ik binnenkwam ging hij snel weg Mensen spreken me niet meer aan omdat ze me saai vinden Toen ze me op straat tegenkwam deed ze alsof ze me niet zag Zij zei niets en keek me alleen maar aan met een strenge blik Ik zie aan haar ogen dat ze iets van plan is Hij zei tegen me dat ik me maar beter uit de voeten kon maken Toen ik binnenkwam hielden ze op met praten want ze hadden het natuurlijk over mij Gedachtetraining: opmaken van een gedachtenschema. 2 Doel Het doel is aan de cliënt zijn manier van denken inzichtelijk te maken en disfunctionele gedachten te corrigeren. Werkwijze Geef uitgebreide uitleg bij de oefening, zowel over de beschrijving van een situatie als over gevoelens. Gebruik hierbij ook de afbeelding rond gedachten, gevoelens en gedrag en het schema rond gebeurtenis --> gedrag. Leg vooral de vier primaire emoties (boos bang blij bedroefd) uit. Wanneer cliënten goed het verschil tussen gedachten en emoties kunnen maken kan je de andere, minder bekende primaire emoties (weerzin en verbazing), secundaire of sociale emoties (schuld, schaamte, jaloezie) en achtergrondemoties (vermoeidheid, opwinding, spanning en energie) toelichten. Bespreek daarna wat je cliënt zou kunnen doen als hij deze gedachten heeft (tegengif). Voorzie hier waar mogelijk verschillende scenario s. Valkuilen Bij sommige cliënten is er weinig bereidheid om de eigen gedachten te onderzoeken. Wanneer de motivatie tot verandering extern bepaald is maakt dit dat de motivatie om stil te staan bij gedrag en motieven van waaruit dit gedrag vertrekt. Vaak helpt het om hierbij als hulpverlener zelf actief suggesties te doen over wat de cliënt denkt of dat functioneel is (zie ook de oefening rond hulpmiddelen om gedachten te onderzoeken). 2 2 Samengesteld uit: Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Handleiding. En Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek.

3 Bron: map samen werken tegen agressie - pagina 105 3

4 Oefening Dit is een beschrijving van 1 situatie die tot verschillende emoties kan leiden Situatie Situatie Situatie Situatie Hans wil een nieuwe auto kopen. Hij heeft een bepaald merk op het oog. Zijn vrouw zegt dat ze eigenlijk liever een ander merk van auto zou willen kopen. Hans wil een nieuwe auto kopen. Hij heeft een bepaald merk op het oog. Zijn vrouw zegt dat ze eigenlijk liever een ander merk van auto zou willen kopen. Hans wil een nieuwe auto kopen. Hij heeft een bepaald merk op het oog. Zijn vrouw zegt dat ze eigenlijk liever een ander merk van auto zou willen kopen. gedachte gedachte gedachte gedachte Mijn vrouw denkt mee, en wil me helpen een goede beslissing te nemen. Ze weet het altijd beter! En gunt me nooit iets! Ze denkt dat ik het niet zelf kan! Als ik dan voor die ene keer iets wil, gaat het niet door. Volgens mij houdt ze niet van me. gevoel gevoel gevoel gevoel blij boos somber Gespannen gedrag gedrag gedrag gedrag Hans wil een nieuwe auto kopen. Hij heeft een bepaald merk op het oog. Zijn vrouw zegt dat ze eigenlijk liever een ander merk van auto zou willen kopen. Waarom wil ze een andere auto kopen? Volgens mij heeft ze weer met haar moeder gebeld. Samen praten en uitklaren welke auto het best bij het gezinsbudget en verbruik past. roepen Zwijgen en zich terugtrekken Snauwen en geïrriteerd reageren Hierin zie je hoe je manier van denken een grote invloed kan hebben op je gevoel, gedrag en het resultaat in deze situatie. Dit denken gaat vaak heel snel, het is iets waar we ons vaak weinig bewust van zijn. Wat je voelt, daar zijn we ons vaak wel bewust van; en deze worden aangestuurd door onze gedachten. Bij deze gevoelens zitten gewenste, aangepaste en normale negatieve gevoelens die leiden tot gedrag om de situatie aan te pakken en waar mogelijk op te lossen, en ongewenste, onaangepaste en abnormale negatieve gevoelens die ervoor zorgen dat we de situatie vermijden, niet doen of ontploffen. De manier waarop we denken wordt bepaald door de ervaringen die we opdoen in ons leven. We denken vaak dat onze gedachten de waarheid zijn, maar dit is niet zo: sommige gedachten kloppen en anderen kloppen niet, en daar hebben we last van. Het is belangrijk voldoende af te toetsen of deze gedachten kloppen en of deze gedachten je helpen. Een hulpmiddel hierbij is het gedachteschema. Het gedachteschema is een hulpmiddel om je bewuster te worden van je gedachten, waardoor je je anders voelt en anders kan reageren op een situatie. We kunnen met dit gedachteschema niet maken dat je voor altijd vervelende gevoelens leert vermijden. Het is heel normaal om bij een vervelende gebeurtenis overvallen te worden door negatieve gedachten en gevoelen. Vaak kan je aan deze situatie niets veranderen. Met dit gedachteschema kan je jezelf trainen op een andere manier naar je gedachten, gevoelens en gedrag te kijken. De kern van het gedachteschema is niet de gebeurtenis in je leven die bepalen hoe je je voelt en gedraagt, maar de manier waarop je tegen die gebeurtenis aankijkt: je automatische gedachten. Kies een situatie die nog niet lang geleden gebeurd is waarvan je vindt dat je overdreven gereageerd hebt en werk deze uit aan de hand van het volgend gedachteschema: 4

5 Stap 1: wat is de gebeurtenis (wanneer, waar, met wie, wat gebeurde er)?... Stap 2: Wat is de gewaarwording (wat voel ik in mijn lichaam?)... Stap 3: Wat is mijn gevoel? (bang boos bedroefd blij)... Wat is de sterkte van mijn gevoel op een schaal van 0-100?... Stap 4: Wat is mijn gedrag (wat doe ik)?... Wat is het effect van mijn gedrag:... Wat kost het?... Wat levert het op?... Stap 5: Wat zijn mijn gedachten (wat denk ik?)... Hoe geloofwaardig zijn mijn gedachten op een schaal van 0-100?... Stap 6: Onderzoeken: Stel kritische vragen over de gedachten.... 5

6 Stap 7: Wat is het antwoord op deze vragen?... Stap 8: Nieuwe gedachten: zet een nieuwe gedachte tegenover de gedachte die je op dat moment had Hoe geloofwaardig is deze nieuwe gedachte op een schaal van 0-100?... Welk gevoel heb je bij deze nieuwe gedachten?... Hoe sterk is dat gevoel op een schaal van 0-100?... Nieuw gedrag:... Wat kost het?... Wat levert het op?... Een tip bij het invullen van je gedachten is de volgende: vertel iemand die niets met de situatie te maken heeft wat er gebeurd is en welke gedachten je bij deze gebeurtenis hebt opgeschreven. Deze persoon moet zich dan zo goed mogelijk inleven in jouw gedachten en gevoel en zeggen wat hij denkt dat jij opschreef bij ongewenste gevoelens. Als deze persoon nog een ander gevoel meegeeft dan jij opschreef kan je het zo mee aanvullen. Negatieve gedachten en hulpmiddelen bij het onderzoeken van gedachten Sommige gedachten komen vaker voor bij agressie en boosheid. We beschrijven deze hieronder. Ze zorgen ervoor dat je je slecht gaat voelen en doen je innerlijke spanning vaak stijgen. Per soort gedachten bespreken we het tegengif voor deze gedachten, waarin je deze gedachten kan bevragen. Slachtoffergedachten Dit zijn gedachten waarin je jezelf het slachtoffer voelt van iemand of een situatie. Voorbeelden hiervan zijn: dit moet mij weer overkomen, ze heeft een pik op mij, ik heb het altijd gedaan, het is ook nooit goed, ze zien alleen maar wat ik fout doe en niet wat ik allemaal wel goed doe, waarom wordt er hier nooit rekening met mij gehouden, niemand ziet hoe goed ik ben, ze zien niet hoe hard ik mijn best wel doe, Tegengif: Ga er van uit dat wanneer anderen iets doen wat je niet prettig vindt, dat dit meestal niet is om je te kwetsen of te vernederen. Vaak doen mensen dit vanuit andere belangen, maar met de beste bedoelingen, en realiseren ze zich niet dat jij iets anders wil, en weten ze niet wat jij hierbij voelt. Mensen kunnen immers geen gedachten lezen. Zwartmakers Dit zijn gedachten waarmee je jezelf, de ander of de situatie voorstelt in absoluten; als helemaal slecht. Vaak denken we hier ook in termen van altijd/ nooit, waar geen nuances in zitten. Dit zijn gedachten die vaak irreëel en overdreven zijn. 6

7 Soms gaat het over wat er wel/niet in de toekomst zal gebeuren ( de toekomst voorspellen ), waarbij we dingen denken zoals het komt nooit meer goed, dit moet mij weer overkomen, bij mij zal het altijd fout aflopen, Ze beïnvloeden je gevoel van eigenwaarde en je stemming. Vaak denken we dan ook aan woorden zoals verschrikkelijk : het allerergste wat er kan gebeuren; Dit is vaak overtrokken als je naar de realiteit kijkt. Tegengif: Niet geloven in de mogelijkheid dat het anders kan zorgt vaak dat je het niet probeert, en voor stilstand. De toekomst ligt open, en we kunnen nooit van op voorhand voorspellen hoe iets gaat lopen. Net door te proberen en aan de slag kan er veel bereikt worden. Realiseer je ook dat iets of iemand nooit helemaal goed of slecht is. Bij het denken in absoluten is het goed om na te gaan hoe je hier de nuance terug in kan zien of brengen. Bommetjes Dit zijn gedachten die je onmiddellijk onredelijk kwaad maken. We noemen ze ook vaak triggers. Vaak hebben deze gedachten te maken met eisen die je aan anderen stelt of met irreële verwachtingen die je van iemand of de situatie hebt. Voorbeelden zijn: mensen horen zich aan bepaalde regels te houden, ik wil rechtvaardig behandeld worden, mensen mogen geen zaken over me zeggen die niet waar zijn, niemand heeft het recht om mij te beledigen, ik wil dat het loopt zoals ik dat wil, ik wil met respect behandeld worden, Tegengif: Ga naar welke waarden en verlangens er achter je eisen zitten. Probeer dit verlangen of deze waarde met de ander te bespreken, maar realiseer je dat de ander andere waarden en verlangens kan hebben dan jij. Het is hierin moeilijk om dingen van de ander te verwachten die hij niet of minder belangrijk vindt dan jij. De ander kan hier rekening mee houden, maar zal dit nooit zo hoog op zijn prioriteitenlijstje zetten dan jij. Probeer hierin mild te zijn, zonder dat het betekent dat je dit niet mag blijven bespreken. Je zal hierin dit verschil moeten leren aanvaarden. Realiseer je dat de wereld niet rechtvaardig is. Ook goede mensen kunnen slechte dingen overkomen, daar is jammer genoeg niets aan te doen. Je kan zelf streven naar een betere wereld door zelf goede dingen te doen maar het heeft geen zin een betere wereld te eisen. Gedachten van de ander invullen/gedachten lezen Hier vul je zelf in wat iemand anders wel/niet denkt ( gedachten lezen ) zonder het zeker te weten. Deze gedachten gaan vaak een eigen leven leiden, en zorgen er voor dat je je slecht voelt terwijl het heel goed kan zijn dat deze gedachte niet klopt. Tegengif: Het is, zeker wanneer deze gedachten zorgen dat je spanning zich opbouwt of je ze niet kan loslaten nodig dat je dit aftoetst bij de ander. Zo weet je of deze gedachten kloppen of nuance vragen. Moeters Wanner we in onze gedachten het moet gebruiken maken we van verlangens eisen. Het moet gaan zoals jij vindt dat het moet gaan, er is geen andere keuze. Achter het woord moet zit altijd een irreële eis. 7

8 Tegengif: Vraag jezelf waarom dit zo belangrijk voor je is. Probeer dit voor jezelf helder te krijgen. Bekijk daarna of hier nuance in mogelijk is, of dat dit met je waarden te maken heeft. Probeer aan de ander duidelijk te maken van waaruit je dit belangrijk vindt. Bespreek dus je verlangen en probeer van daaruit te bespreken hoe jullie dit kunnen aanpakken. De vermoorde onschuld Dit zijn gedachten die maken dat je geen verantwoording neemt voor je gedrag: ze moeten me niet proberen uit te dagen, ze heeft er zelf om gevraagd, ze weet dat ik er niet tegen kan om vernederd te worden, ik kon niet anders dan mezelf verdedigen, Tegengif: Het is belangrijk je te realiseren dat jij diegene bent die ervoor kiest om iets wel of niet te doen. Dit maakt je altijd verantwoordelijk voor je gedrag, wat de ander ook gedaan heeft om dit uit te lokken of wat er ook aan voorafging. Door dit op deze manier te stellen maak je je een stuk afhankelijk van de ander, en geef je hem veel macht, want kan hij jouw gevoel heel makkelijk beïnvloeden. Vragen die helpen je gedachten te onderzoeken zijn: Is deze gedachte wel waar? Is dit echt? Heb ik hier bewijzen voor? Zijn er andere mogelijke verklaringen waar ik nog niet aan gedacht heb? Bekijk ik het maar van één kant? Wat overweeg ik niet? Worden mijn gedachten nu gestuurd door mijn stemming? Zou ik hier anders over denken als ik me beter voelde? Wat wil ik bereiken? Helpt deze gedachte me om dat te bereiken? Helpt deze gedachte me om me onnodig slecht te voelen? Hoe zou ik iemand anders beoordelen als deze zich in mijn situatie bevond? Hoe zou ik hiernaar kijken als ik in de positie van de ander zou zijn? Is mijn beoordeling van de situatie gebaseerd op wat ik feitelijk deed of op hoe ik me voelde? Leg ik mezelf of anderen te hoge eisen op? Wat wil ik bereiken en is dit realistisch? Vul ik hiermee gedachten van anderen in? Weet ik helemaal zeker wat de ander hierover denkt? Kijk ik voldoende naar de positieve kanten? Wat zijn deze? Focus ik me teveel op bepaalde details en vergeet ik hierbij andere zaken? Heb ik het grote geheel voldoende in het vizier? Denk ik in absoluten: alles/niets, goed/fout? Overschat ik in deze situatie mijn eigen invloed en verantwoordelijkheid? Wat zou het voor mij betekenen als dat waar ik bang voor ben ook echt gebeurt? Wat hier verschrikkelijk aan is? Is er nog iets aan te doen/op te lossen? Overschat ik de kans dat dit slecht afloopt of op een negatieve gebeurtenis? Onderschat ik mijn mogelijkheden om met het probleem om te gaan: het te verdragen en op te lossen? Ga ik er vanuit dat deze ene gebeurtenis altijd zal gebeuren? Helpen deze gedachten me om een bepaald doel te bereiken, en welk? Of helpen ze me om iets te voorkomen, en wat? Heb ik de mogelijkheid/kans aangegrepen om zelf te sturen in de loop van deze gebeurtenis? 8

9 Tot slot: 9

10 Werken rond communicatie 3 Doel Het doel is om cliënten bewust te maken van non-verbale en verbale aspecten van communicatie en leren actief naar anderen te luisteren. Niet-uiten van gevoelens draagt immers regelmatig bij tot opbouwen van spanning die kan leiden tot agressie (Murphy & Eckhardt, 2005). Daarnaast kan het verbeteren van de communicatievaardigheden een alternatief bieden voor agressief gedrag om problemen op te lossen. Werkwijze Bespreek met de cliënt de communicatieregels. Bekijk met hem welke regels hem vaak wel goed lukken en welke moeilijk zijn. Oefen een situatie waarin de cliënt iets aan een ander wil uitleggen dat moeilijk ligt, of waarbij hij problemen verwacht. Valkuilen Vaak kunnen cliënten niet zo goed inschatten hoe duidelijk of agressief ze geweest zijn in communicatie. Je kan dit door met hen te oefenen, verduidelijken en hen in verschillende stoelen/posities laten plaatsnemen waardoor ze naar zichzelf kunnen leren kijken. Je kan dit ook in een partnerrelatiegesprek opnemen. Oefening: communicatieregels We communiceren niet altijd even duidelijk: we spreken verlangens, gevoelens en bedoelingen niet altijd even duidelijk uit, zenden signalen uit waarvan we hopen of verwachten dat de ander deze opvangt en begrijpt, Hierdoor ontstaan vaak misverstanden, die we kunnen voorkomen door duidelijker te communiceren. Een aantal communicatieregels zijn: Kijk de ander aan terwijl je praat. Zo zie je wat er bij de ander gebeurt terwijl jullie aan het praten zijn. Probeer vanuit de ik-vorm te spreken: wat jij wil, voelt, graag zou hebben. Probeer het hier waar mogelijk zowel over je gedachten, je gevoelens als wat je jezelf ziet doen als er iets gebeurt te hebben. Leg aan de ander uit wat de bedoeling is van wat je zegt. Laat merken dat je de ander belangrijk vindt door te luisteren en laat hem weten wat je wel en niet van de ander begrepen hebt vb. dus als ik het goed begrijp, of klopt het dat Toets onduidelijkheden af: ik begrijp dat maar wat ik nog niet goed begrepen heb is wanneer je zegt dat Kan je dit nog eens uitleggen? Wat je best vermijdt in een gesprek is: Je eigen mening blijven herhalen (dit is een teken dat je de ander probeert te overtuigen en je niet gehoord voelt, maar ook dat je niet meer kan luisteren naar de ander); Afdwalen van het onderwerp (dit kan betekenen dat je voelt dat het niet loopt zoals je graag wil, of dat je van jezelf vindt dat het niet goed loopt, of dat je een conflict probeert te vermijden, ); Zaken er bij halen die er niet toe doen (dit gebeurt regelmatig als je het gevoel hebt dat de ander je overtroeft in de discussie, waardoor je je wapenarsenaal wil uitbreiden om toch meer invloed op de discussie te hebben); Gedachten lezen/invullen voor de ander (hierdoor wordt de bespreking vaak verward, en is het niet meer duidelijk wat je zelf wil of wat je denkt dat de ander denkt); Veronderstellen dat jij weet wat de ander denkt of voelt (dit kan je beter in een open vraag stellen en niet vanuit een vaststaand feit); Verwijten maken (dit doen we vaak vanuit machteloosheid maar helpt ons vaak niet verder); Ja-maren (dit wil eigenlijk zeggen : nee maar. Laat dit duidelijker weten); Een klacht beantwoorden met een klacht (dit doen we vaak wanneer we ons aangevallen voelen; kom hierop terug door het eerst over de klacht van de ander te hebben en deze te bevragen. Daarna mag je jouw klacht vanuit de ik-boodschap bespreken; Woorden gebruiken als altijd of nooit (dit zijn absoluten die wat nuance vragen. Je mag zeggen dat dit vaak gebeurt, maar bij absoluten schiet de ander sowieso in de verdediging); 10 3 Samengesteld uit: Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Handleiding. En Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek.

11 Kritiek geven op de persoonlijkheid van de ander, vb. jij denkt altijd alleen aan jezelf (bespreek beter een situatie waarin je het gevoel had dat de ander niet nadacht over hoe dit voor jou zou zijn, wat je hierin gemist hebt en nodig hebt); De ander een schuldgevoel geven (dit kan lukken maar de vraag is wat hier het doel van is, wat je hiermee hoopt te bereiken en of dit dan helpt); Waarom-vragen stellen (dit zorgt er vaak voor dat de ander in de verdediging schiet; het gaat over waarheidsvragen of inhoudsvragen terwijl het in goede communicatie vooral over de betekenis voor jou en voor de ander gaat). Tot slot: Werken rond eigen leergeschiedenis 4 Doel Doel is de cliënt zicht te geven op zijn eigen leergeschiedenis met geweld en hem te laten onderzoeken of hij tevreden is met de ontwikkelde mechanismen om hier mee om te gaan. Werkwijze Leg aan de cliënt uit dat wat je in je gezin van herkomst meekreeg in je leven een belangrijke rol blijft spelen. Onbewust nemen we hier veel van over: gedragingen, ideeën, waarden, Bespreek dat de oefening tot doel heeft om dit te bekijken en te bekijken wie hierin een belangrijke rol speelde. Valkuilen Sommige cliënten zijn er nog niet aan toe om zichzelf rond hun eigen leergeschiedenis in vraag te stellen. Oordeel hier niet over maar neem een onderzoekende houding aan en kom er later, wanneer het wel aansluit, op terug. Oefening: leergeschiedenis uit je gezin van herkomst Teken een genogram van je familie (zie hieronder voor een voorbeeld) (inscannen p.91 map samen werken tegen agressie afbeelding genogram) waarin je alle mensen die in je jeugd belangrijk waren opzet. Schrijf daarvan hun naam op en wat ze van je zijn (vb. moeder, vader, broer, tante, grootmoeder, ). 4 Samengesteld uit: Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Handleiding. En Dam, A. van, Tilburg, C.A. van, Steenkist, P. en Buisman, M. (2009). Niet meer door het lint. Werkboek. En Busto Puertas, A., Steenkist, P., van Dam, A. (2010). Samen werken tegen agressie. Groepsbehandeling voor Turkse en Marokkaanse mannen met agressieregulatieproblemen: een methodiekbeschrijving. 11

12 Bron: map samen werken tegen agressie - genogram pagina