de plus Themamagazine N381, juni 2017 nummer 4: N381 door de tijd

Transcriptie

1 de plus Themamagazine N381, juni 2017 nummer 4: N381 door de tijd ''De artefacten maken deze plek echt bijzonder'' verhalen in het veen Weinterp 2015 N381 vanuit de lucht

2 in dit nummer 4/5 Voor en na de ombouw: Bûtewei en De Mersken 6/7 Voor en na de ombouw: Greidebrêge en Hea- en Bûtewei Niets mooier dan de greiden Fokkeliene Monderman-Post bedacht de nieuwe naam Greidebrêge. 8/9 10/11 Voor en na de ombouw: Weinterp en Turfbrêge Alweer het vierde nummer van De PLUS. Nu de weg inmiddels volop in gebruik is, een mooi moment om terug te blikken. Om te zien hoe het was. En de tijd gaat snel. Vanuit het project zijn we vanaf begin 2000 bezig geweest met de reconstructie van de N381. Een tiental jaren van plannen maken en voorbereiding. En dan wordt de weg in mum van tijd omgebouwd. En ligt hij er alsof het nooit anders is geweest. De beelden in dit magazine brengen de veranderingen prachtig in beeld. N381 Door de tijd We gaan terug in de tijd met deze PLUS. Samen met deskundigen en bewoners leest u over de geschiedenis van het gebied. En hoewel wij jaren-en-jaren met u als bewoners in gesprek waren, op informatieavonden of bij u aan de keukentafel, hoorden ook wij nog weer nieuwe feiten. Boeiende, persoonlijke verhalen en een bijzondere ontstaansgeschiedenis van het gebied. U leest hoe wij dit samen met de Mienskip proberen vast te leggen in het project N381. Peter Kroeze, projectmanager N381 Provincie Fryslân 12/13 Voor en na de ombouw: Peelrug en Moskoureed keuze uit tientallen namen Namen van bruggen en andere kunstwerken zo veel mogelijk laten aansluiten bij de geschiedenis geeft Henk Kroese aan 14/15 Lochtenrek: een archeologische goudmijn Wiebe van der Vliet doet archeologische vondsten in zijn achtertuin 16/17 18/19 Voor en na de ombouw: t West en t Hoogezand 20/21 Voor en na de ombouw: Balkweg en Lochtenrek DE Oude naam blijft in ere Drie indieners van de naam Lochtenrek leggen hun keuze uit 22/23 24/25 Voor en na de ombouw: Drie Tolhekken en Duistereweg 26/27 Voor en na de ombouw: Venekoten en Terwisscha Verhalen in het veen Wat we vinden, brengt ons dichter bij de mensen die duizenden jaren geleden leefden. geeft Professor Daan Raemaekers aan 28/29 30/31 Voor en na de ombouw: Kraaiheidepollen en Bosberg 32/33 Voor en na de ombouw: Tilgrup COLOFON De Plus is een uitgave van provincie Fryslân en wordt verspreid onder omwonenden rondom de N381 Drachten - Drentse grens. Redactie Communicatie N381 provincie Fryslân Ontwerp GH+O communicatie en creatie Vormgeving DATAS Repro & Sign Drachten provincie Fryslân Tekst Martine van der Linden Fotografie Annelies Koolsbergen, Joleijn van der Linden, Rens Hooyenga fotoclub Harambe Aerovisio Druk Datas Repro & Sign Drachten Oplage 3250 Redactieadres Vaart Westzijde 14, 8435 WC Donkerbroek Telefoon (0516) N381@fryslan.frl 34/35 Luchtfoto s: t west 2 de plus themamagazine n381 3

3 Voor en na de ombouw: Bûtewei en De Mersken bûtewei 2014 bûtewei 2017 de mersken de plus bûtewei 2016 de mersken 2016 themamagazine n

4 Voor en na de ombouw: greidebrêge en Hea- en Bûtewei Hea- en bûtewei 2015 greidebrêge 2016 Hea- en bûtewei 2016 greidebrêge de plus greidebrêge 2017 themamagazine Hea- en bûtewei 2017 n381 7

5 Niets mooier dan de Greiden Fokkeliene Monderman-Post bedacht de nieuwe naam Greidebrêge Greidebrêge. Dat is de naam die de brug over It Âlddjip krijgt dankzij Fokkeliene Monderman- Post uit Wijnjewoude. Nadat zij de oproep in de krant las, waarin omwonenden werden gevraagd om namen te bedenken voor de brug, stuurde zij als suggestie De Greiden in. Want zeg je Wijnjewoude, dan zeg je eigenlijk weiden. Fokkeliene houdt van de groene weidse omgeving van Wijnjewoude, het dorp waar ze al haar hele leven woont. Ze is opgegroeid op een boerderij aan het Skjer. Vanaf Greidebrêge kun je haar vroegere thuis zien liggen. Haar vader had er een melkveehouderij, en dat bedrijf stond centraal in het leven van het gezin. Fokkelienes moeder zorgde voor het gezin, maar hielp ook mee op de boerderij. Van s ochtends vroeg tot s avonds laat: haar ouders waren altijd aan het werk. Een van haar broers woont tegenwoordig in Utrecht, haar zus woont in Londen. Fokkeliene kan het zich niet voorstellen dat dáár mensen willen wonen. Haar man en zij hebben nog aan de rand van Wijnjewoude gewoond maar dieper het dorp in hoefde van mij écht niet. Tot haar grote geluk wonen ze inmiddels wat verder uit het dorp, met voor en achter huis uitzicht op de landerijen en een beetje bos. Het is op deze plek waar de geschiedenis zich herhaalt. Tijdens het gesprek, op het erf achter het huis, ravotten haar kinderen Hidde, Douwe en Sije erop los. Weliswaar niet gekleed in overall, maar wel met laarsjes aan. Ze vinden het mooi om buiten te zijn, weten altijd wel iets te vinden waarmee ze zich kunnen vermaken. We horen wel eens van anderen: een mooier leven kunnen ze niet hebben. En dat denk ik eigenlijk ook. Omdat haar ouders vaak buiten waren, waren Fokkeliene, haar drie broers en haar zus dat meestal ook. Kwamen we thuis, dan trokken we onze overall en laarzen aan. Soms reden we mee op de trekker. Tot we er genoeg van hadden, en dan gingen we weer iets anders doen. Kievitseieren zoeken, bijvoorbeeld. Of spelen op de hooizolder. Dat was het mooie van toen: we waren vrij om te doen wat we wilden. Op het erf van de boerderij was er altijd wel iets te vinden waarmee ze iets konden doen of maken. Jerrycans, palen en touwen bijvoorbeeld. Mijn broers hebben daar een vlot van gebouwd. Mijn vader bracht ons naar It Âlddjip en dan gingen we daar varen. Dit soort activiteiten heeft van Fokkeliene een vindingrijk persoon gemaakt. Iets weggooien doe ik niet zo snel. Vaak kan ik er wel weer iets anders van maken. Haar kindertijd speelde zich voornamelijk af op het platteland. Het gezin verliet de boerderij maar zelden. Heel soms gingen we een dagje weg. Dan moesten we om acht uur s ochtends vertrekken en om vier uur s middags weer thuis zijn, want de koeien moesten worden gemolken. Dan raceten we zo n beetje door de dierentuin. Maar wij wisten niet beter, het was gewoon ons leven. En dat was prima. 8 de plus themamagazine n381 9

6 Voor en na de ombouw: weinterp en turfbrêge Turfbrêge 2014 Weinterp 2014 Weinterp 2016 Turfbrêge 2017 Weinterp 2017 Turfbrêge de plus themamagazine n381 11

7 Voor en na de ombouw: peelrug en moskoureed moskoureed 2014 Peelrug 2014 Peelrug 2016 moskoureed de plus 13

8 Keuze uit tientallen namen Namen van bruggen en andere kunstwerken zo veel mogelijk laten aansluiten bij de geschiedenis Drie inzenders kwamen met de naam Lochtenrek. Een schot in de roos, daar was de jury het vrijwel meteen over eens. Want dat de naam verwijst naar een ver verleden, staat vast. Duizenden jaren geleden was Lochtenrek al een oversteekplek over de Tsjonger, zoals de nieuwe brug dat dus ook is. Onder de grond liggen nog veel sporen uit die tijd. Amateur-archeoloog Popping uit Oosterwolde schreef in 1934 in de krant De Ooststellingwerver dat Lochtenrek de schoonste, praehistorische steencultuur van ons land is, weet Kroese. Schrijfwijze Waar nog wel goed naar gekeken moest worden, was de schrijfwijze van de naam. De ene inzender had het namelijk over Luchtenrek of Luchtenrak, de ander over Lochtenrek. Wij hebben de schrijfwijze aangehouden zoals die in het boek van archeoloog Sake Jager is gebruikt: Lochtenrek. We hebben de naam vervolgens aan het college van Burgemeester en Wethouders voorgelegd, dat groen licht gaf voor deze naam. Het zou volgens Kroese mooi zijn als de naamgeving van de brug de geschiedenis wat meer naar boven haalt. Voor jagerverzamelaars van duizenden jaren geleden, was Lochtenrek een aantrekkelijk gebied om te verblijven. Je staat er niet bij stil hoe ver de geschiedenis hier terug gaat. De namen Lochtenrek en Greidebrêge pronken straks op de bruggen over respectievelijk de Tsjonger en It Âlddjip. Maar hoe zijn die namen precies tot stand gekomen? Het begon allemaal met een oproep vanuit het projectbureau van de N381. Mensen die een geschikte naam wisten voor de vier tunnels en drie bruggen, konden die inzenden. Voor al deze bruggen en tunnels kwamen er in totaal 53 ideeën binnen. Voor de brug over It Âlddjip zijn er vijf ideeën ingediend. Die zijn doorgegeven aan de gemeente Opsterland. Voor de brug over de Tsjonger hadden 21 mensen een suggestie. Deze gingen naar de gemeente Ooststellingwerf. Treffende naam Henk Kroese, medewerker burgerzaken bij gemeente Ooststellingwerf, was gevraagd om in de driekoppige jury vanuit de gemeente Ooststellingwerf te zitten. Deze jury koos uit alle ingediende namen de beste. We hebben in Ooststellingwerf de gewoonte om namen van bruggen en andere kunstwerken zoveel mogelijk te laten aansluiten bij de geschiedenis, vertelt Kroese. Zo is onderdoorgang Venekoten vernoemd naar een voormalige streek in dit gebied. Spelregels Jan René van der Hoek, medewerker ontwikkeling bij de gemeente Opsterland, houdt zich geregeld bezig met straatnaamgeving. Toch was het voor hem net even wat anders om in de naamgevingscommissie voor de brug over It Âlddjip te zitten. Omdat de uitvoering nu in handen lag van de provincie, in plaats van de gemeente. Het was interessant om het eens zo mee te maken. De procedure voor de naamsbepaling verliep bij deze commissie vrijwel hetzelfde als bij de commissie van Ooststellingwerf. Ook hier hadden ze bepaalde spelregels voor de mensen die een naam wilden bedenken. Zo moest het een duidelijk leesbare naam zijn, en was er een voorkeur voor een Friese naam. Een vernoeming naar een persoon mocht, mits die persoon niet meer in leven was. Gezonde discussie Ruim vijftig mensen hebben een naam ingestuurd, en daar zaten meerdere gegadigden bij, weet Van der Hoek. Ik had een naam op het oog die het uiteindelijk niet is geworden. Soms werd er wel wat gediscussieerd. Maar een meningsverschil is denk ik alleen maar goed. De Greiden, een naam ingestuurd door Fokkeliene Monderman-Post, is als winnaar uit de bus gekomen. De jury vond de naam geschikt omdat de nieuwe brug midden in de greiden ligt, het weidse landschap. De jury heeft nog wel brêge aan greiden vastgeplakt, simpelweg omdat het een brug betreft. En ook omdat de brug over de Opsterlânske Kompanjonsfeart brêge in haar nieuwe naam heeft: Turfbrêge. Daarnaast hebben we de tussen-n eruit gehaald. Dit op advies van de Fryske Akademie, die we geraadpleegd hebben voor de schrijfwijze. De naam staat wel permanent op een brug, dus we willen wel honderd procent zeker zijn dat hij er góed op staat. 14 de plus themamagazine n381 15

9 Lochtenrek: een archeologische goudmijn Wiebe van der Vliet doet archeologische vondsten in zijn achtertuin Wiebe van der Vliet viel met zijn neus in de boter toen zijn vrouw en hij in Makkinga kwamen te wonen. Aan Buterheideveld 31, om precies te zijn. Precies op de plek die bekend staat als Lochtenrek, en waar duizenden jaren vóór de jaartelling ook al mensen verbleven. TIJDLIJN Het Paleolithicum (oude steentijd) begon 2,5 miljoen jaar geleden, en eindigde jaar geleden. In dit tijdperk deed de moderne mens zijn intrede, de opvolger van de Neanderthaler. De oudste vondsten van Wiebe stammen uit het laat- Paleolithicum ( jaar geleden). Het Mesolithicum (midden steentijd) was tot jaar geleden, het Neolithicum (jonge steentijd) tot jaar geleden. De vondsten deed Wiebe in de grond links van zijn huis. Archeoloog Sake Jager heeft bepaald dat deze plek waarschijnlijk een doorgangskampje was, waar zeker jaar geleden al mensen verbleven. Kijkend naar de huidige erven, wonen wij op het vroegst bewoonde erf van Noord-Nederland, zegt Wiebe. Ons huis vind ik mooi, maar die artefacten maken deze plek echt bijzonder. Vondsten bij de Tsjonger De naam doorgangskampje geeft al aan dat mensen er niet lang bleven. Ze trokken van Drenthe naar Fryslân, puur voor de jacht. Ze staken daarbij ook de oude meander van de Tsjonger over, in het verlengde van Wiebe s huis. Daar verwijst Lochtenrek naar: het was een oversteekplek. Behoud van geschiedenis Alle artefacten die Wiebe heeft gevonden, zijn door werkzaamheden of molshopen boven de grond geraakt. Hij weet dat er nog veel meer schuilgaat onder de grond, maar hij is niet van plan om zijn tuin om te ploegen. Alles wat ik tot nu toe heb gevonden, maakt wel duidelijk wat de geschiedenis is van deze plek. De rest zou er niets meer aan toe voegen. Daarnaast gaat er te veel van de oorspronkelijkheid verloren als ik hier zou gaan graven. Dat zou ik echt zonde vinden. Dit ontdekte Wiebe nadat hij van de vorige bewoonster een stuk bewerkt vuursteen kreeg die ze in de tuin had gevonden. Een archeoloog bepaalde later dat het een klingschrabber is die tijdens het Paleolithicum werd gebruikt om vlees van botten te snijden. Het object is ongeveer jaar oud. Het is een artefact, een door mensen bewerkt stuk vuursteen. Vroegst bewoonde erf Wiebe leerde vervolgens dat zijn huis staat op een zogeheten dekzandrug, opgestoven zand dat nog stamt uit de ijstijd. Ook tijdens het Paleolithicum en Mesolithicum lag deze plek hoger dan de drassige omgeving. Het waren dit soort plekken waar vele duizenden jaren geleden al mensen verbleven, en daarvan zijn onder de grond nog tal van sporen te vinden. In zijn achtertuin heeft Wiebe al verschillende artefacten gevonden. Onder andere een steker van jaar oud, schrabbers van jaar oud, kleine bewerkte steentjes (microlieten) van jaar oud en een bipolaire kern van jaar oud. Een bipolaire kern is een steen waar mensen kleine werktuigen, zoals mesjes en stekers, af sloegen. Wiebe: De oudste artefacten zijn bewerkt door de eerste moderne mensen. Zij behoorden tot de Hamburgcultuur ( v. Chr.) en de Tjongercultuur ( v. Chr.). Als ik zo n oud artefact vasthoud, denk ik telkens: wat bijzonder! 16 de plus themamagazine n381 17

10 Voor en na de ombouw: t west en t hoogezand t Hoogezand 2016 t West 2015 t Hoogezand 2016 t West 2017 t Hoogezand de plus themamagazine n381 19

11 Voor en na de ombouw: balkweg en lochtenrek Lochtenrek 2014 Balkweg 2015 Lochtenrek 2016 Balkweg 2016 Balkweg 2017 Lochtenrek de plus themamagazine n381 21

12 de oude naam blijft in ere Welke naam moet de brug over de Tsjonger krijgen? Er kwamen 21 suggesties binnen. Lochtenrek kwam als winnaar uit de bus. Drie indieners van de naam leggen hun keuze uit. Jan Oosterhof woont al zijn hele leven in Makkinga. Hij is goed bekend met de geschiedenis van het dorp. De Historische Vereniging Makkinga is mede door hem opgericht. Volgens hem is Lochtenrek een vrij bekende naam in de omgeving. Het was dan ook de eerste naam die in hem opkwam, nadat hij de oproep van de provincie had gelezen. Duidelijke scheiding De Tsjonger is nu een recht stuk water, maar lang geleden was het een meanderende rivier die door het landschap kronkelde. De Lochtenrek was een doorwaadbare oversteekplaats in de Tsjonger. Vermoedelijk hadden mensen hout over de drassige grond gelegd, want rek verwijst naar hout. Nog steeds is dit punt een oversteekpunt, want je gaat er van de Stellingwerven naar Fryslân. Aan de noordkant van de Tsjonger wordt Fries gesproken, aan de zuidkant Stellingwerfs. Die scheiding is heel duidelijk. Oosterhof vindt het mooi dat de brug straks Lochtenrek heet. Daarmee blijft er een heel oude streeknaam bestaan. En misschien draagt het bij aan de bewustwording van wat hier vroeger allemaal was. Het is een bijzondere geschiedenis, en het zou mooi zijn als meer mensen hierover te weten komen. Spelen op geschiedenis Een geschiedenisman zoals Oosterhof is Durk Gorter uit Makkinga niet, toch kende hij de naam Lochtenrek. Hij was in zijn jongere jaren een buitenkind, hield ervan om in de natuur te spelen en om te vissen in de Tsjonger. Zijn vader vertelde hem op een dag over Lochtenrek, dat dit ver voor de jaartelling een oversteekplek was. Hij vertelde ook over Poppings Bosje, dat tegen de Tsjonger aan ligt. Het bosje is zo genoemd omdat de, inmiddels overleden, archeoloog Hendrik Jan Popping er nog archeologische opgravingen heeft gedaan en objecten vond van vele duizenden jaren oud. Dat vond ik als jonge jongen erg interessant allemaal. Logische naam Toen Gorter de oproep van de provincie las, hoefde hij niet lang na te denken. Hij diende de naam Lochtenrek in, de naam die de brug nu dus ook heeft gekregen. Hij is er nuchter onder: Het maakt mij niet uit dat de brug nu de naam heeft gekregen die ik, samen met nog twee anderen, heb ingediend. Ik dacht gewoon: dit is de enige naam die de brug moet krijgen, omdat hier duizenden jaren geleden ook een oversteekpunt was die zo heette. Wiebe van der Vliet kan vanuit zijn tuin de brug zien. Ook hij is van mening dat Lochtenrek de meest geschikt naam is. Had de brug niet de naam Lochtenrek gekregen, dan was de naam vroeg of laat misschien uit het geheugen van de mensen verdwenen. Net als de geschiedenis die erbij hoort. Dat was jammer geweest. Alles wat bestaat, is mooi om door te geven. 22 de plus themamagazine n381 23

13 Voor en na de ombouw: drie tolhekken en duistereweg Drie Tolhekken 2014 duistereweg 2013 Drie Tolhekken 2017 Drie Tolhekken 2017 duistereweg de plus themamagazine n381 25

14 Voor en na de ombouw: venekoten en terwisscha Terwisscha 2014 venekoten 2014 Terwisscha 2015 Venekoten 2017 Venekoten 2017 Terwisscha de plus themamagazine n381 27

15 Verhalen in het veen Wat we vinden, brengt ons dichter bij de mensen die duizenden jaren geleden leefden Wikken en wegen Zo zijn ook de schijfjes veen van de verschillende pingoruïnes te vergelijken. Blijken de resultaten overal min of meer hetzelfde, dan zullen de boeren veel van elkaar geleerd hebben. Zijn de resultaten heel verschillend, dan niet. Raemaekers: Je komt door de resultaten heel dicht bij de mensen uit die tijd. Je ziet ze als het ware wikken en wegen bij het haardvuur: zullen we wel of niet leren van die andere groep? Je krijgt ook een tijdlijn; wanneer vonden er bij die mensen veranderingen plaats? Het onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van Rijkswaterstaat, provincie Fryslân en de RUG. De gegevens worden ook benut voor een proefschrift. Daarnaast moet het onderzoek duidelijk maken in hoeverre pingoruïnes bewaard moeten blijven. Stel dat we in alle zeven pingoruïnes min of meer dezelfde informatie opleveren, moeten al die honderden pingoruïnes nog bewaard worden? Goed beheer kost immers geld, ook voor de belastingbetaler. In 2019 wordt het eerste rapport verwacht. De N381 loopt ter hoogte van de Tsjonger over een pingoruïne. Professor Daan Raemaekers, hoogleraar archeologie bij de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), houdt zich bezig met onderzoek naar deze, en nog zes andere pingoruïnes in Fryslân. Wat we zullen vinden, brengt ons dichter bij de mensen die duizenden jaren geleden leefden. Heuvel die groeit, dat is wat pingo betekent. In Noord-Nederland ontstonden vele duizenden jaren geleden honderden pingo s. De bodem werd gelegd in de Saale-ijstijd, tot jaar geleden. IJs vanuit Scandinavië kwam tot op de noordelijke helft van Nederland te liggen. In de daaropvolgende ijstijd, het Weichselien, kwam het ijs niet verder dan Hamburg. Noord-Nederland was in die tijd een toendra: een gebied aan de rand van een poolgebied. Informatie in het veen De grond was in het Weichselien altijd bevroren. Alleen de bovenste laag ontdooide soms. Grondwater probeerde zijn weg naar boven te vinden via schuurtjes in de bevroren grond. Door de vrieskou bevroor het water en ontstond er een ijslens tussen de bovenste grondlaag, en de altijd bevroren laag eronder. Uiteindelijk smolt het ijs weer. Wat overbleef was een soort krater. De krater werd vervolgens gevuld met grond- en regenwater en tal van organismen. Er ontstond een moeras dat uiteindelijk veen werd. Om dit veen draait het tijdens het onderzoek van de RUG/Groninger Instituut voor Archeologie (GIA). Want hierin bevinden zich sporen die veel kunnen vertellen over de mensen die hier duizenden jaren geleden leefden. Daan Raemaekers: Ongeveer jaar voor Christus woonden in grote delen van Centraal-Europa, inclusief Zuid- Limburg, al boeren. In het noorden van ons land woonden nog jager-verzamelaars. Die bleven nooit lang op één plek, ze gingen de dieren achterna waar ze op joegen. De boeren en jager-verzamelaars hadden contact. Dat blijkt uit bijlen die we hebben gevonden, ook in Fryslân. Deze bijlen van de boeren in het zuiden zijn door onderlinge contacten tot in het noorden van het land gekomen. Kennis delen Langzaamaan werden ook de jager-verzamelaars in het Noorden boeren, vanaf ongeveer voor Christus. Je had verschillende gemeenschappen verspreid over de regio. Sporen in het veen van pingoruïnes vertellen hoe en wanneer die gemeenschappen veranderden. Bij het begin van het boerenbestaan teelden boeren bepaalde gewassen, maar het kon zijn dat de mensen vijftig kilometer verderop in diezelfde tijd nog als jagers-verzamelaars leefden. Het kan zijn dat ze van elkaar leerden, en het boerenbedrijf overnamen. Of juist niet. Dit laatste valt te bepalen uit de sporen in het veen. Waar het op neerkomt: voor het onderzoek wordt een meterslange cilinder veen uit de grond geboord en in schijfjes verdeeld - elk schijfje stamt uit een andere tijd. Per schijfje wordt vervolgens het stuifmeel geteld. Elk soort plant heeft zijn eigen stuifmeel. Zo valt dus te bepalen hoe het landschap eruit zag, hoeveel oerbossen er gekapt zijn en welke gewassen er op een bepaalde plek werd verbouwd. Weg over pingoruïne Een weg over een pingoruïne aanleggen kan niet zomaar. Daarvoor is het veen ín zo n ruïne te vochtig en slap. Verzakkingen kunnen hierdoor snel voorkomen. Er zijn twee opties om dit probleem te voorkomen. Je kunt een pingoruïne uitgraven. Maar daarmee zouden archeologische schatten verloren gaan. Dus is gekozen voor optie twee: voorbelasten. Alfred Reurink, projectleider Civiele Techniek bij Project N381 Drachten - Drentse grens, legt uit hoe dit in zijn werk gaat. We hebben twee à drie meter zand op het veen gelegd zodat het veen kan inklinken. Door het gewicht zakt het veen als een spons in elkaar. De kom van de pingoruïne bestaat uit kleileem, heel stevig en dicht materiaal. Hier kan het water niet door ontsnappen. Daarom hebben we een verticale drainage aangelegd. Het water wordt hierdoor makkelijker naar boven geperst en het inklinkingsproces verloopt hierdoor sneller. Door zogenaamde zakbaken, metalen buizen in het zandlichaam, in te meten, kunnen we zien wanneer het veen honderd procent is ingeklonken. Na vier maanden bleek het veen niet meer in te klinken. Het zand ligt er nu nog op en zal door de aannemer die de verdubbeling tussen Donkerbroek en Oosterwolde gaat uitvoeren worden verwijderd. Pingoruïnes in beeld In Fryslân zijn er honderden pingoruïnes. Daarnaast zijn er pingoruïnes in Groningen, Drenthe en Overijssel. Via de website Actueel Hoogtebestand Nederland ( nl) kun je ze vinden. Er zijn ook nog plekken in de wereld waar pingo s in volle glorie zijn te bewonderen, waaronder in Canada en Groenland. 28 de plus themamagazine n381 29

16 Voor en na de ombouw: kraaiheidepollen en bosberg Bosberg 2014 Kraaiheidepollen 2013 Bosberg 2016 Bosberg de plus Kraaiheidepollen 2017 themamagazine n381 31

17 Voor en na de ombouw: tilgrup Tilgrup 2014 Tilgrup 2013 Tilgrup 2016 Tilgrup de plus themamagazine n381 33

18 T WEST 2014 T WEST de plus themamagazine n381 35

19 informatie Wilt u naar aanleiding van deze uitgave meer informatie over de maatregelen in uw omgeving of het project N381? Kijk dan op onze website; U kunt zich via de website ook aanmelden voor onze nieuwsbrief. Of volg het project via Tijdens werkdagen bent u tussen 9.00 en uur van harte welkom in het Infocentrum N381 aan de Vaart Westzijde 14 in Donkerbroek. Wist u dat er in totaal 53 ideeën binnen kwamen? er voor de brug Âlddjip 5 namen werden aangedragen? en voor de brug Tsjonger 21? de N381 ten hoogte van de Tsjonger over een pingoruïne loopt? de bodem hiervan gelegd werd in de Saale-ijstijd, tot jaar geleden? je via de website Actueel Hoogtebestand Nederland: de locaties van pingoruïnes in Nederland kan vinden?