Ervaring, een waardevolle deskundigheid in de hulpverlening

Transcriptie

1 Ervaring, een waardevolle deskundigheid in de hulpverlening Auteur zijn SPV i.o. Cor Bartelink & Jenny Veenstra In de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg worden steeds meer ervaringsdeskundigen ingezet. Het Landelijk steunpunt Inzet Van Ervaringsdeskundigheid in de GGZ (LIVE), gebruikt de volgende definitie om de kern van ervaringsdeskundigheid aan te geven. "De kern van ervaringsdeskundigheid bestaat uit het vermogen om op grond van eigen herstel ervaring voor anderen ruimte te maken voor herstel" (Van Erp, Boertien, Van Rooijen, Van Bakel & Smulder, 2015). De ervaringsdeskundige is hiermee een redelijke nieuwe discipline in de psychiatrie en de verslavingszorg. Het is de cliëntenbeweging binnen de GGZ, die de ervaringsdeskundige via de herstelgerichte zorg op de kaart heeft gezet. Herstel heeft hiermee ook meteen een heel andere betekenis gekregen dan de traditionele genezing van ziekte. Herstel is, als kernbegrip, omarmt door de Nederlandse cliëntenbeweging. Anthony (1993) en Deegan (1995) gebruiken de volgende definitie van herstel "Herstellen is een persoonlijk, uniek proces waarin iemand de draad weer probeert op te pakken en zijn leven opnieuw inhoud en richting probeert te geven" (Van Rooij & Buurke, 2014). De herstelgerichte zorg vindt zijn oorsprong in de antipsychiatriebeweging uit de jaren zeventig van de vorige eeuw. Deze beweging stelde zich kritisch op tegen de toen heersende waarden en normen van de psychiatrie. Door de antipsychiatrie kreeg de psychiatrische patiënt steeds meer een rol in zijn eigen behandelproces. Nu is het niet zo, dat de herstelbeweging een anti psychiatrische beweging is, in tegendeel. De herstelbeweging erkent zeker dat een goed ingezette behandeling effectief kan zijn. In de jaren negentig van de vorige eeuw komen er nieuwe ontwikkelingen en inzichten ten opzichte van goede ondersteuning voor mensen met psychiatrische- en verslavingsproblemen. Onder de noemer "rehabilitatie", komt er een nieuwe visie op gang, die uitgaat van de wensen, ervaringen en initiatieven van patiënten. De nadruk bij de rehabilitatiebeweging ligt niet langer alleen op de psychische gezondheid, maar vooral op ontwikkelmogelijkheden en sociale en maatschappelijke participatie. De rehabilitatie was een stroming, voornamelijk ontwikkelt door hulpverleners en onderzoekers. Onder invloed van de rehabilitatiegedachte komt langzamerhand vanuit de cliëntenbeweging het begrip "herstel" tot ontwikkeling. Waar het bij de antipsychiatriebeweging vooral ging om zelfbeschikking en cliëntenrechten, gaat het bij de herstelbeweging vooral om hoop, perspectief, erkenning en eigenwaarde. Sociale Psychiatrie Juli

2 In de herstelbeweging definiëren cliënten zich niet langer in relatie tot de zorg, maar in relatie tot hun eigen leven. Dit impliceert ook dat de zorg aan moet sluiten bij dat leven en niet andersom. Begeleiding en zorg zouden tot doel moeten hebben om mensen te helpen zoveel mogelijk zichzelf te helpen (Hendriksen- Favier, Nijnens &van Rooijen, 2012). Deze verandering van perspectief heeft ook gevolgen voor de hulpverleners in de GGZ en verslavingszorg. Het blijkt dat hulpverleners in de praktijk vaak nog moeite hebben om met deze perspectiefwisseling om te gaan (Hendriksen-Favier et al, 2012). Hoe gaan de ervaringsdeskundigen samen werken in de praktijk met alle andere disciplines, allemaal kijkend vanuit hun eigen perspectief naar de cliënt? Kan de sociaal psychiatrisch verpleegkundige zijn eigen ervaringen inzetten in de begeleiding en zorg voor zijn cliënten? Hoe kunnen verschillende professionals en ervaringsdeskundigen van elkaar leren? Vragen die wij willen verkennen in dit artikel. Exploreren van ervaringsdeskundigheid Dimence is een van de instelling waar al langer gewerkt wordt met ervaringsdeskundigen. Stichting Dimence biedt specialistische geestelijke gezondheidszorg en streeft zoveel mogelijk naar gezondheidswinst en het bieden van perspectief. Dimence heeft doelen op het gebied van de patiënt, omgeving en vakmanschap. Doelen die, direct of indirect, gericht zijn op het vergroten van de zelfredzaamheid en de kwaliteit van het leven. Vanuit de cliëntenraad van Dimence is in 2007 de eerste stap gezet om ervaringsdeskundigheid goed gefundeerd in te zetten, als aanvulling op de behandeling, met als doel deze deskundigheid in te zetten ten behoeve van het herstel van de cliënt. Er werd een meerwaarde door de cliënt en ervaringsdeskundige ervaren in het contact, wegens de lage drempel (intern document, SAVK, 2013). De ervaringsdeskundige fungeert als brug tussen de cliënt en de hulpverlener. Hierbij kan de ervaringsdeskundige als tolk dienen en het perspectief van de cliënt verduidelijken. Daarnaast heeft de ervaringsdeskundige een kritische functie richting andere hulpverleners. Hij gaat in gesprek en hoort dingen wat de hulpverlening geen weet van heeft. De ervaringsdeskundige is dan ook een belangrijke adviseur naar het team om "blinde" vlekken op te sporen. Dimence heeft van 2010 tot 2012 ervaringen opgedaan met het inzetten van ervaringsdeskundigen en het ontwikkelen van opleidingstrajecten voor ervaringsdeskundigen. Ze werkt hierin samen met de regionale GGZ instelling en Saxion Hogeschool. Daarnaast heeft Dimence deelgenomen aan het LIVE project in samenwerking met landelijke organisaties als Phrenos, Trimbos en HEE. Ook heeft Dimence, samen met Saxion Hogescholen, Mediant en Ribw- Overijssel een traject opleiding in het oosten van het land (LEON) ontwikkelt voor ervaringsdeskundigen. Dimence werkt nu mee aan het onderzoek "Raak! Ervaringsdeskundigheid". Hier wordt onderzocht op welke manier de ervaringsdeskundigheid van zorgprofessionals een bijdrage kan leveren aan het persoonlijke en maatschappelijk herstel van mensen met psychiatrische problemen en verslaving. Het gaat om zorgverleners die zelf verslaafd zijn geweest, een beperking hebben of hersteld zijn van een ontwrichtende (psychische) aandoening ("Vier grote zorginstellingen implementeren geprofessionaliseerde ervaringsdeskundigheid"). In deze vier organisaties worden enquêtes aangeboden aan alle medewerkers, om op die manier ervaringskennis in kaart te brengen. Ook zal er gestart worden met een leergang "Handreiking voor de implementatie van herstelondersteunende zorg in de GGz", voor 16 medewerkers van de vier instellingen, die meewerken aan het onderzoek. De argumenten die door Dimence worden genoemd roepen ook weer vragen op. Behalve het laagdrempelige cliëntencontact, waar de ervaringsdeskundige mee aan de slag gaat liggen, er ook uitspraken over samenwerking, brugfuncties tussen de andere disciplines. Dimence noemt de ervaringsdeskundige een tolk, die moet functioneren tussen cliënt en hulpverlener. Sociale Psychiatrie Juli

3 Waarmee ook wordt verondersteld, dat de bestaande hulpverlening, de cliënt niet hoort of onvoldoende verstaat en daardoor niet meer goed hoort, wat de hulpvraag van de cliënt is. De ervaringsdeskundige moet bruggen slaan tussen veel disciplines. Maar ligt er ook niet een verantwoordelijkheid bij de andere disciplines, om een brug te slaan met de ervaringsdeskundige? Er zijn inmiddels al verschillende initiatieven opgezet, om gebruik te maken van ervaringskennis van hulpverleners. Zo heeft de Windesheim Academie, te Zwolle de leergang "Ervaringsdeskundigheid bij professionele zorg en dienstverleners" ontwikkelt. In deze leergang leert de hulpverlener, hoe de eigen cliënt en of eigen ervaren problemen professioneel kan inzetten bij de begeleiding van cliënten. Is het zo dat wij hulpverleners dit moeten gaan leren, hebben wij te veel aangeleerd, waardoor wij onze eigen ervaringen niet meer kunnen gebruiken in het contact met cliënten? Optimale betrokkenheid met maximale distantie, zijn wij hulpverleners doorgeschoten in onze professionele distantie? Doorgeschoten in het evidenced based werken, waarbij wij intuïtie en gevoel hebben laten varen. En hebben wij daardoor nu ervaringsdeskundigen nodig, die een brug moeten slaan? De ervaringsdeskundige is een beroepsgroep, die snel zijn intrede heeft gedaan binnen de GGZ en verslavingszorg. De CCAF (Centrum Certificering ACT en FACT teams) hebben hier ongetwijfeld een rol in gespeeld. Dit door de ervaringsdeskundige op een prominente plek te zetten binnen de herstelgerichte zorg binnen de FACT teams. En door dit te toetsen middels de DACTS (Dartmouth ACT Scale) de meetlat die het CCAF langs de FACT teams legt om te kijken hoe modelgetrouw de FACT teams werken. Ervaringen met de ervaringsdeskundigheid We hebben ons een ervaringsdeskundige, een SPV en een Teammanager, ook voormalig SPV, bevraagd op hun visie op ervaringsdeskundigheid en hun kijk op de functie en inhoud van de ervaringsdeskundige. Jan van der Woude werkt nu al weer vijf jaar als ervaringsdeskundige bij Dimence in de verslavingszorg. Daarvoor was Jan al lange tijd betrokken bij de cliëntenraad van Dimence. Jan heeft het over normaal menselijk contact, de herkenning van cliënten, het contact van cliënt naar cliënt, oprechte antwoorden en reacties. Als ik Jan vraag of de "andere" hulpverleners niet in staat zijn tot normaal menselijk contact, antwoord Jan, "jazeker wel, maar altijd voelde ik een distantie, een afstand, alleen al door het taalgebruik van de hulpverlener." Jan benoemt ook dat de hulpverleners, waar hij echt wat aan heeft gehad, hulpverleners waren waar hij voor zijn gevoel echt een band mee op kon bouwen. Dit hoorden wij ook bij de startbijeenkomst Raak Ervaringsdeskundigheid (Regionale Actie en aandacht voor kennis innovatie), waar een ervaringsdeskundige terugblikte op de grote hoeveelheid hulpverleners die hij was tegen gekomen. Ook hij haalde er drie hulpverleners uit die hem bij waren gebleven en het verschil hadden gemaakt. Allemaal hulpverleners, die dichterbij waren gekomen door ook persoonlijke ervaringen te delen, of zaken uit hun eigen leven deelden. Jan vertelt dat het een grote kracht van hem is, om dicht bij de hulpvraag, beleving en het perspectief van de cliënt te blijven. En hij heeft daarin ook een (brug) functie naar het team. "Cliënten zien mij als ex-cliënt" Jan weet ook niet altijd waarom, "maar het vertrouwen wat cliënten in mij stellen is vaak snel aanwezig." Jan benoemt ook dat hij vaak directiever kan zijn, rechtstreeks kan benoemen, als hij vermijdend gedrag ziet. "Ik ben er ook geweest, ik voel het en zie het en kan dit bespreken met cliënten." Dit is anders dan voor de reguliere hulpverleners. Jan vertelde dat hij dat ook "emotioneel" dichter bij kan komen, meer kan meevoelen en hierbij ook zijn eigen emotie kan laten zien. Dit is voor een andere hulpverlener een stuk ingewikkelder. Sociale Psychiatrie Juli

4 Jan geeft als voorbeeld dat hij jaren terug bij een psychiater zijn verhaal vertelde en dat de psychiater tegenover hem zat met tranen in de ogen. Jan vertelt, dat hij eerlijk gezegd niet zat te wachten op een psychiater die zo geraakt werd. Het had Jan, behoorlijk wat moeite gekost om uiteindelijk de stap te nemen om een psychiater zijn verhaal toe te vertrouwen: "ik verwachte iemand die stevig was, die naar mijn verhaal luisterde en mij hoop kon geven, over hoe de problemen aan te pakken." Jan vertelt dat hij hard heeft moeten werken om de positie te verkrijgen die hij nu als ervaringsdeskundige heeft. Het team was niet gewend om kritisch bevraagd te worden door een ex-cliënt. Het was een periode van wennen aan elkaar, maar nu is hij een collega net als elke andere collega en zet zijn ervaringsdeskundigheid in om cliënten, optimaal te laten profiteren van de geboden behandeling. Collega's zien nu ook de meerwaarde in van zijn ervaringsdeskundigheid. Jan is ook wel kritisch ten opzichte van de ervaringsdeskundigen. Zijn idee is, dat de scholing van ervaringsdeskundigen nog beter moet, dat er landelijke standaarden komen waaraan de ervaringsdeskundige zou moeten voldoen. Hij ziet toch nog vaak collega's die veel ervaringskennis hebben, maar nog niet de ervaringsdeskundigheid hebben om de kennis goed in te zetten. Van elkaar kunnen leren Ervaringsdeskundigen hebben een unieke positie binnen het team, wegens het bekijken uit cliëntenperspectief en een adviserende rol naar teamleden. De ervaringsdeskundigheid is daarmee een nieuwe discipline binnen de Flexible Assertive Community Treatment teams (FACT) en wij vragen ons af hoe de ervaringsdeskundige en de teamleden in de praktijk van elkaar kunnen leren. Hans Kooijker, teammanager en oud SPV bij FACT team Verslavingszorg Noord Nederland (VNN) en Sent Jan Punter SPV bij FACT VNN hebben we bevraagd over de lerende rol van de ervaringsdeskundige en de overige teamleden. Hans Kooijker was aanvankelijk kritisch over de inzet van ervaringsdeskundigheid omdat het onduidelijk was welke positie en rol de ervaringsdeskundige zou hebben in het team. Het was niet helder welke kwaliteiten een ervaringsdeskundige kon inbrengen in de behandeling. Door inzet van een ervaringsdeskundige in het FACT team is zijn mening veranderd. De ervaringsdeskundige heeft een speciale rol binnen het team en kijkt vanuit het perspectief van de cliënt. Hierdoor kan hij onduidelijkheden opsporen, hem motiveren vanuit een ander perspectief (eigen ervaring) en de cliënt ondersteunen om de hulpvraag helder te krijgen. Daarnaast kan de ervaringsdeskundige fungeren als "waakhond" zodat de hulpverlening niet te medisch gaat denken. Veel hulpverleners zijn met het medische model opgeleid en denken probleem georiënteerd. Het gevaar hiervan is dat de hulpverlening het "probleem " willen aanpakken, terwijl de cliënt een andere wens heeft. Het gevaar is wel dat de ervaringsdeskundige een soort belangenbehartiger wordt voor de cliënt. Hans Kooijker en Sent Jan Punter geven aan dat de positie van de ervaringsdeskundige bijzonder is, maar vinden dit ook van andere disciplines. Elke discipline heeft zijn eigen expertise en kunnen elkaar op die manier goed aanvullen. De ervaringsdeskundige kijkt vanuit cliëntenperspectief en kan zijn eigen ervaring inzetten bij adviseren naar het team. De hulpverlening zou de ervaring in kunnen zetten bij de behandeling. Tegelijkertijd kan de hulpverlening de ervaringsdeskundige adviseren hoe je niet ingezogen wordt in het hulpverleningscontact. Sent Jan Punter is van mening dat er ook genoeg hulpverleners zijn die hun leven voldoende ervaringsdeskundigheid hebben meegemaakt en dit in zouden kunnen zetten. Wellicht heeft de opvoeding van de hulpverlening het medische model, probleemgeoriënteerde methodiek en distantie er toe geleid dat deze ervaring niet ingezet kan worden. Sociale Psychiatrie Juli

5 Uit de praktijk blijkt dat de ervaringsdeskundige en andere hulpverleners veel van elkaar kunnen leren. Beiden zijn van mening dat het onderling uitwisselen van ervaringen op casusniveau en het hebben van gezamenlijk intervisie wenselijk is om van elkaar te kunnen leren. Uit ervaringen van de praktijk valt op te maken dat de aanvulling van de ervaringsdeskundige in het team een waardevolle aanvulling is, maar dat er nog niet helder is op welke manier er juist van elkaar geleerd kan worden. Ervaring als aanvulling op elkaar Sinds de jaren 70 is er meer aandacht voor het herstel gerichte zorg. Herstel gericht op hoop, perspectief, erkenning en eigen waarde. In 2007 heeft Dimence diverse projecten ingezet om opleidingstrajecten voor de ervaringsdeskundige te ontwikkelen en om de ervaringsdeskundigheid gefundeerd in te zetten. In deze projecten is naar voren gekomen dat de inzet van de ervaringsdeskundige als meerwaarde wordt ervaren. Ervaringsdeskundigheid is een nieuwe discipline binnen de GGZ en verslavingszorg wat zich richt op herstelgerichte zorg. De ervaringsdeskundige heeft zijn kennis door ervaring verworven en zet deze deskundig in ten behoeve van het herstel van de cliënt. Hij kijkt hierbij vanuit het cliënten perspectief waardoor hij gemakkelijker met de cliënt kan communiceren en directiever naar hem kan zijn. De ervaringsdeskundige staat dichter bij de cliënt. Doordat de ervaringsdeskundige vanuit het cliëntenperspectief kijkt, kan hij het team kritisch bevragen over visie en behandeling. In de praktijk blijkt dat dat er in eerste instantie kritisch naar de ervaringsdeskundige wordt gekeken. De positie en rol in het team is vaak onduidelijk en het is niet helder welke kwaliteiten de ervaringsdeskundige kan inbrengen in de behandeling. Bij inzet van de ervaringsdeskundige blijkt dat hij een waardevolle rol heeft en de cliënt ondersteund vanuit het cliënt perspectief en hem vanuit hier motiveert en ondersteund. Tevens ondersteunt de ervaringsdeskundige als "waakhond" om te voorkomen dat hulpverleners te snel terugvallen op het "medisch denken". Een andere rol die we terugzien bij de ervaringsdeskundige is die van "hoopverlener" het bieden van hoop en geloof in het eigen herstel blijkt een waardevolle factor te kunnen zijn in een behandeling. De opkomst van de ervaringsdeskundigen als beroepsgroep heeft ook gemaakt dat bestaande hulpverleners anders zijn gaan kijken naar eigen problematiek en eigen ervaringskennis. Optimale distantie en maximale betrokkenheid was lang het credo. Professionele afstand houden lijkt niet meer te passen bij de opkomst van de herstel gerichte zorg, waarbij de hulpverlener zo laagdrempelig mogelijk aansluit bij de cliënt. Echter voor zowel de SPV en de betrekkelijke nieuwkomer "de ervaringsdeskundige" geld dat ervaring hebben niet genoeg is. Het gaat om de deskundigheid om de eigen ervaringen professioneel in te kunnen zetten in het hulpverleningsproces. Wij denken dat er voor de ervaringsdeskundigen nog een professionele slag te slaan is en wel die van het deskundig inzetten van de ervaringskennis. Waarbij ook de gezondheid van de ervaringsdeskundige gewaarborgd blijft. Het idee van Jan van der Woude, dat er landelijke standaarden moeten komen ten aanzien van de opleiding voor ervaringsdeskundigheid, bepleiten wij ook ten volste. Zowel de ervaringsdeskundige en de hulpverlening geven aan dat deze verschillende disciplines van elkaar kunnen leren. Beiden zouden blinde vlekken bij elkaar kunnen voorkomen, omdat er vanuit een verschillend perspectief wordt gekeken. Dit zou op casus niveau of door middel van intervisie kunnen plaats vinden. Maar ook door elkaar steeds beter te leren kennen in het dagelijks werk met "onze" cliënten, samen te werken in behandelingen. Sociale Psychiatrie Juli

6 En misschien kunnen we elkaar ook wel beter vinden, als de "hulpverlening" dichter bij zichzelf blijft en zich bewust blijft van eigen moeilijkheden in het leven. Hoewel de behoefte aanwezig is om van elkaar te leren bij beide partijen, wordt dit in de praktijk nauwelijks nog te weinig gezien. Komt dit alleen door onduidelijkheid van de positie van de ervaringsdeskundige of stigmatiseren wij, onbewust, als overige disciplines de waardevolle kennis van de ervaringsdeskundige? Literatuur / Bronnen 123Subsidie. (z.j.). Regionale actie en aandacht voor kennisinnovatie. Geraadpleegd van Erp, N. van, Boertien, D., Rooijen, S., Bakel, M. van, & Smulder, R. (2015). Basis Curriculum Ervaringsdeskundigheid (P.6). Geraadpleegd van GGZ Nederland, Trimbos Instituut, HEE, & Kenniscentrum Phrenos. (2013). Beroeps competentieprofiel Ervaringsdeskundigheid. Zwolle, Nederland: Epos Press. Hendriksen-Favier, A., Nijnens, K., & Rooijen, S. van. (2012). Handreiking voor de implementatie van herstel ondersteunende zorg in de GGZ. Geraadpleegd van Intern document (2013). Functie omschrijving ervaringsdeskundige. Dimence groep. Intern document (2013) Notitie werken en leren als ervaringsdeskundige binnen de Dimence Groep. Dimence groep. Kennis centrum Phrenos. (2015). Basis module 1 Herstel. Geraadpleegd van NPO, Andere Tijden. (2014, 13 februari). Wie is van Hout [Video]. Geraadpleegd van Rooij, P. van, & Buurke, L. (2014, 01 april). Herstel ondersteunende geestelijke gezondheidszorg draagt bij aan de participatie samenleving. Geraadpleegd van patie-samenleving/ VU Medisch Centrum. (z.j.). Compassie in de zorg. Geraadpleegd op 02 maart, 2017, van Windesheim. (2016, 21 december). Vier grote zorginstellingen implementeren geprofessionaliseerde ervaringsdeskundigheid. [Persbericht]. Geraadpleegd van menteren-geprofessionaliseerde-ervaringsdeskundigheid/ Windesheim. (2017). Ervaringsdeskundigheid bij professionele zorg- en dienstverleners. Geraadpleegd van igheid-bij-professionele-zorg-en-dienstverleners/ Sociale Psychiatrie Juli