De Kracht van je Stem. voor de leraar 3 e graad aso kso tso. Handleiding bij de werkmap over democratie, burgerzin en politiek

Transcriptie

1 De Kracht van je Stem voor de leraar 3 e graad aso kso tso Handleiding bij de werkmap over democratie, burgerzin en politiek

2 2

3 Handleiding voor de leraar Inhoudstafel 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem Verantwoording 4 Doelstellingen 6 De eindtermen 7 2 Didactische opzet van het leerlingenmateriaal voor de 3 e graad aso, kso, tso Uitgangspunten en opbouw van het lesmateriaal De Handleiding voor de leraar De Informatiemap over democratie, burgerzin en politiek Toelichting bij de Werkmap voor de leerlingen Module 1: Mensenrechten en kinderrechten 17 Module 2: Democratie en rechtsstaat 35 Module 3: Verkiezingen en partijen 53 Module 4: Overheden en instellingen 97 6 Colofon e graad aso kso tso 3

4 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem Verantwoording Wie ben ik? Wie is die andere? Hoe sta ik tegenover die andere? Zet ik mij samen met anderen in om beslissingen te nemen? Engageer ik mij? Ook politiek? Al die vragen vertrekken vanuit het individu als lid van de maatschappij. En dat nodigt uit tot nadenken. Want onze maatschappij is complex en ze eist steeds meer inzicht en flexibiliteit, openheid en bereidheid om oplossingen uit te werken, zin voor verantwoordelijkheid en waardebesef. Het kader waarbinnen we oplossingen voor maatschappelijke problemen kunnen plaatsen, is de fundamentele rechten van de mens en de democratie. Democratie mag geen abstract begrip zijn dat zich alleen maar vertaalt in een structuur en ver van ons afstaat. Democratie is onze verantwoordelijkheid en moet zich uiten in ons handelen. Maar democratisch handelen krijgt wel vorm binnen bepaalde structuren. En daar knelt het schoentje. Onderzoekers over heel Europa stellen immers vast dat er een wantrouwen bestaat tegenover de maatschappelijke structuren en instellingen en tegenover de politiek. Dat wantrouwen tast het draagvlak van de democratie aan, want het vertaalt zich in een antipolitieke en antidemocratische opstelling. Ook met de politieke kennis van de Vlamingen blijkt het slecht gesteld. 20 jaar geleden stelde professor Jaak Billiet 1 vast dat Vlamingen een verregaand gebrek aan kennis hebben over de staatsstructuur waarin zij leven en de plaats van de overheid daarin. Er zijn niet meteen aanwijzingen dat er sindsdien veel veranderd is aan die kennis. In 2004 stelden de professoren Dewachter en Fiers 2, een lamentabele politieke kennis vast bij een aanzienlijk deel van de kiezers, ook bij jongeren, en een niet optimale politieke kennis bij leraren. In deed het ICCS (International Civic and Citizenship Education Study) 3 een onderzoek naar de burgerschapscompetenties van jongeren (14-jarigen). De vergelijking van Vlaanderen met de andere deelnemende landen leert ons dat onze jongeren het in het beste geval gemiddeld, maar vaker niet goed doen. En ook een onderzoek van de Katholieke Hogeschool Limburg in 2012 leert dat het ook onder studenten in de lerarenopleiding pover gesteld is met de politieke en sociaaleconomische en historische kennis. De onderzoekers benadrukken de centrale rol van het onderwijs in zowel het bijbrengen van de noodzakelijke kennis over de politieke besluitvorming en instellingen, als het ontwikkelen van burgerschapscompetenties bij de leerlingen. Niemand wordt immers met burgerschapscompetenties geboren. Burgerschapscompetenties leer je in het gezin, op school, in je buurt, en je hele leven lang, van jongs af aan en al doende. Positieve ervaringen met actief deelnemen aan de eigen leefomgeving zijn de grootste hefboom voor actief burgerschap. En voor jongeren is de school een leefomgeving waar ze heel veel tijd doorbrengen. 4 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem

5 De Kracht van je Stem wil met zijn didactisch materiaal leraren ondersteunen om op school te werken aan democratisch burgerschap. De democratische opvoeding die wij voorstaan geeft kennis en inzichten mee en brengt de noodzakelijke attitudes en vaardigheden bij, die jongeren nodig hebben om democratisch te handelen. En omdat je daar uiteindelijk niet vroeg genoeg mee kunt beginnen, leggen we reeds de fundamenten in de derde graad van het basisonderwijs. Democratische opvoeding wordt gedragen door dialoog. Het gesprek is de basis voor het samen zoeken naar op lossingen. De school is van oudsher de plaats bij uitstek om inzicht te verwerven en vaardigheden in te oefenen. De leerlingen kunnen er door actief te participeren kennismaken met de democratische spelregels. Hoewel de school niet onbegrensd nieuwe inhouden kan integreren in bestaande leerplannen, kan zij toch bij de creatieve uitbouw van een opvoedingsproject een eigen gezicht geven aan democratische opvoeding. De Kracht van je Stem biedt materiaal aan dat de leraar naar eigen goeddunken binnen één klas kan gebruiken, maar dat ook als basis en inspiratiebron kan dienen voor een themadag of een projectweek die klassen, graden, en zelfs scholen samenbrengt. Er is specifiek materiaal voor: de derde graad van het basisonderwijs; de eerste graad van het secundair onderwijs; de tweede graad aso, kso, tso; de derde graad aso, kso, tso; de tweede, derde en vierde graad bso; het dbso; het buso; de basiseducatie. 1 Cambré, B., Billiet, J., Swyngedouw, M., De kennis van de Vlamingen en hun houding tegenover de Vlaamse overheid en haar advertentiecampagnes, Leuven, ISPO, W. Dewachter, W., Fiers, S., Een ijselijke leemte: politieke vorming in het secundair onderwijs, in: School en Samenleving, 7, 2004, pp Meer informatie over dit onderzoek vindt u op de website van de Kracht van je Stem ( 3e graad aso kso tso 5

6 Doelstellingen Al ons lesmateriaal, educatieve activiteiten en vormingen zijn gericht op het opvoeden tot democratisch burgerschap. Wat verstaan we daaronder? Opvoeden tot democratisch burgerschap bevat in essentie drie taken: 1 het overbrengen van kennis en inzichten over de democratie en de rechtsstaat; 2 het aanleren en inoefenen van vaardigheden om te kunnen participeren aan democratische processen (burgerschapscompetenties); 3 het vormen van een open, respectvolle en kritische houding en het bevorderen van de bereidheid tot participeren. 1. Welke kennis en inzichten zijn fundamenteel? kennis van en inzicht in de samenleving als een geheel van socio-economische, culturele en politiek-juridische contexten; inzicht in de politiek als het georganiseerde meningsverschil en het zoeken naar draagvlak en consensus; kennis van en inzicht in de fundamenten van de rechtsstaat en de democratie; kennis van en inzicht in de burgerlijke rechten en vrijheden; inzicht in de besluitvorming die ingrijpt in de samenleving op alle niveaus van de gemeenschap; kennis van en inzicht in de elementaire regels, procedures en instellingen van ons democratische bestel; kennis en inzicht in mechanismen van uitsluiting en discriminatie en manieren om ze te voorkomen. Kennis van de instellingen volstaat niet, burgers moeten zichzelf ook ontdekken als (actieve) deelnemer aan de samenleving. 2. Welke vaardigheden zijn fundamenteel? creatieve vaardigheden: oplossingen kunnen ontwikkelen en uitvoeren; zelfredzaamheid: zijn weg vinden in de maatschappelijke dienstverlening, gebruik kunnen maken van inspraakkanalen; mediawijsheid: via klassieke en nieuwe media actief kunnen participeren aan de publieke ruimte, berichtgeving in de media kritisch kunnen interpreteren; kritisch denken: een maatschappelijke discussie kunnen voeren, een genuanceerde mening kunnen vormen; communicatief vermogen: zijn mening op een respectvolle manier kunnen uitdrukken; samenwerking: kunnen samenwerken om gemeenschappelijke doelen te realiseren, kunnen zoeken naar een compromis. 6 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem

7 3. Welke attitudevorming wordt nagestreefd? een democratische basishouding; verantwoordelijkheid opnemen voor zichzelf en anderen; bereidheid tot participeren; bereidheid tot luisteren en tot overleg; spontaan engagement; respecteren van andere meningen en van verschillen; doorprikken van vooroordelen en stereotypering; toetsen van de eigen mening aan andere standpunten; bereid zijn om deel uit te maken van de bredere samenleving. De eindtermen Tijdens het werken met dit educatieve materiaal komen heel wat eindtermen aan bod, zowel vakoverschrijdende als vakgebonden eindtermen. Bij de vakoverschrijdende eindtermen gaat het in de eerste plaats over de contexten 3. Sociorelationele ontwikkeling, 5. Politiek-juridische samenleving, 6. Socio-economische samenleving, 7. Socioculturele samenleving en een aantal vakoverschrijdende eindtermen Leren leren. Maar ook vakgebonden eindtermen Aardrijkskunde, Geschiedenis, Nederlands en Project Algemene Vakken en specifieke eindtermen aso Economie en Humane Wetenschappen kunnen, afhankelijk van de gekozen oefeningen en opdrachten, aan bod komen. Een volledig overzicht van de vakgebonden, vakoverschrijdende en specifieke eindtermen van de 3e graad aso vindt u op derde-graad/index.htm Hierna vindt u een lijst met geselecteerde vakoverschrijdende eindtermen waaraan u door middel van deze map kunt werken: 3e graad aso kso tso 7

8 Vakoverschrijdende eindtermen Leren leren Opvattingen over leren 1 De leerlingen werken systematisch. 2 De leerlingen kiezen hun leerstrategieën gericht met het oog op te bereiken doelen. Informatieverwerving 3 De leerlingen kunnen diverse informatiebronnen en -kanalen kritisch kiezen en raadplegen met het oog op te bereiken doelen. 4 De leerlingen kunnen verwerkte informatie vakoverstijgend en in verschillende situaties functioneel toepassen. 5 De leerlingen kunnen informatie samenvatten. Regulering van het leerproces 8 De leerlingen kunnen een realistische werkplanning op langere termijn maken. 9 De leerlingen sturen hun leerproces, beoordelen het op doelgerichtheid en passen het zonodig aan. 10 De leerlingen kunnen feedback geven en ontvangen over hun leerervaringen. 11 De leerlingen kunnen het eigen aandeel in slagen en mislukken inschatten. 12 De leerlingen erkennen de invloed van hun interesses en waarden op hun motivatie. Problemen oplossen 6 De leerlingen kunnen op basis van hypothesen en verwachtingen mogelijke oplossingswijzen realistisch inschatten en uitvoeren. 7 De leerlingen evalueren de gekozen oplossingswijze en de oplossing en gaan eventueel op zoek naar een alternatief. 8 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem

9 Vakoverschrijdende eindtermen Stam en contexten Gemeenschappelijke stam De leerlingen: communicatief vermogen 1. brengen belangrijke elementen van communicatief handelen in praktijk; kritisch denken 11. kunnen gegevens, handelwijzen en redeneringen ter discussie stellen aan de hand van relevante criteria; 12. zijn bekwaam om alternatieven af te wegen en een bewuste keuze te maken; 13. kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken; mediawijsheid 14. gaan alert om met media; 15. participeren doordacht via de media aan de publieke ruimte; open en constructieve houding 16. houden rekening met ontwikkelingen bij zichzelf en bij anderen, in samenleving en wereld; 17. toetsen de eigen mening over maatschappelijke gebeurtenissen en trends aan verschillende standpunten; Contexten 3. Sociorelationele ontwikkeling 5. Politiek-juridische samenleving 6. Socio-economische samenleving 7. Socioculturele samenleving respect 18. gedragen zich respectvol; samenwerken 19. dragen actief bij tot het realiseren van gemeenschappelijke doelen; verantwoordelijkheid 20. nemen verantwoordelijkheid op voor het eigen handelen, in relaties met anderen en in de samenleving; zelfredzaamheid 23. doen een beroep op maatschappelijke diensten en instellingen; 24. maken gebruik van de gepaste kanalen om hun vragen, problemen, ideeën of meningen kenbaar te maken. 3e graad aso kso tso 9

10 Context 3 Sociorelationele ontwikkeling Stam Communicatief vermogen Kritisch denken Mediawijsheid Open en constructieve houding Respect Samenwerken Verantwoordelijkheid Zelfredzaamheid De leerlingen: 2. erkennen het bestaan van gezagsverhoudingen en het belang van gelijkwaardigheid, afspraken en regels in relaties; 6. doorprikken vooroordelen, stereotypering, ongepaste beïnvloeding en machtsmisbruik; 9. zoeken naar constructieve oplossingen voor conflicten. Leren leren 10 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem

11 Context 5 Politiek-juridische samenleving Stam Communicatief vermogen Kritisch denken Mediawijsheid Open en constructieve houding Respect Samenwerken Verantwoordelijkheid Zelfredzaamheid Leren leren De leerlingen: 1. geven aan hoe zij kunnen deelnemen aan besluitvorming in en opbouw van de samenleving; 2. passen inspraak, participatie en besluitvorming toe in reële schoolse situaties; 3. tonen het belang en dynamisch karakter aan van mensen- en kinderrechten; 4. zetten zich actief en opbouwend in voor de eigen rechten en die van anderen; 5. tonen aan dat het samenleven in een democratische rechtsstaat gebaseerd is op rechten en plichten die gelden voor burgers, organisaties en overheid; 6. erkennen de rol van controle en evenwicht tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht in ons democratisch bestel; 7. illustreren de rol van de media en organisaties in het functioneren van ons democratisch bestel; 8. onderscheiden de hoofdzaken van de federale Belgische staatsstructuur; 9. toetsen het samenleven in ons democratisch bestel aan het samenleven onder andere regeringsvormen; 10. illustreren hoe een democratisch beleid het algemeen belang nastreeft en rekening houdt met ideeën, standpunten en belangen van verschillende betrokkenen; 11. kunnen van Europese samenwerking, van het beleid en de instellingen van de Europese Unie de betekenis voor de eigen leefwereld toelichten; 12. tonen het belang aan van internationale organisaties en instellingen; 13. geven voorbeelden die duidelijk maken hoe de mondialisering voordelen, problemen en conflicten inhoudt. 3e graad aso kso tso 11

12 Context 6 Socio-economische samenleving Stam Communicatief vermogen Kritisch denken Mediawijsheid Open en constructieve houding Respect Samenwerken Verantwoordelijkheid Zelfredzaamheid Leren leren De leerlingen: 1. leggen met voorbeelden uit hoe welvaart wordt gecreëerd en hoe een overheid inkomsten verwerft en aanwendt; 2. toetsen de eigen opvatting aan de verschillende opvattingen over welzijn en verdeling van welvaart; 3. zetten zich in voor de verbetering van het welzijn en de welvaart in de wereld; 8. geven kenmerken, mogelijke oorzaken en gevolgen van armoede aan. Context 7 Socioculturele samenleving Stam Communicatief vermogen Kritisch denken Mediawijsheid Open en constructieve houding Respect Samenwerken Verantwoordelijkheid Zelfredzaamheid De leerlingen: 2. gaan constructief om met verschillen tussen mensen en levensopvattingen; 3. illustreren het belang van sociale samenhang en solidariteit; 4. trekken lessen uit historische en actuele voorbeelden van onverdraagzaamheid, racisme en xenofobie; 5. geven voorbeelden van de potentieel constructieve en destructieve rol van conflicten. Leren leren 12 1 Algemene inleiding: De Kracht van je Stem

13 2 Didactische opzet van het leerlingenmateriaal voor de 3e graad aso kso tso Uitgangspunten en opbouw van het lesmateriaal De vier modules moeten u helpen een eigen lessenreeks samen te stellen. Het is mogelijk om een selectie te maken aansluitend bij de politieke actualiteit en de belangstelling en kenmerken van de groep. U kunt de volgorde van de hoofdstukken en de behandeling binnen elk hoofdstuk aanpassen, aan uw voorkeur voor bijvoorbeeld een inductieve of deductieve werkwijze. Niet elke opdracht hoeft uitgevoerd te worden. Kies in functie van de doelgroep en de gestelde doelstellingen. De Handleiding voor de leraar bevat de doelstellingen, een inhoudsoverzicht, een beschrijving van de opbouw van elk hoofdstuk en verdere literatuurverwijzingen. In elk hoofdstuk in de Werkmap voor de leerlingen komen een aantal vaste onderdelen terug. Ze worden voorafgegaan door een icoontje: Opdracht Het materiaal biedt een hele waaier van opdrachten aan: dat kunnen verkennende opdrachten zijn (zoals het verzamelen van informatie over het thema), opzoeken van begrippen in (digitale) naslagwerken, simulatiespelen, opdrachten die aanzetten tot kritische reflectie, dialoog en uitdieping van het thema, enzovoort. Een belangrijk uitgangspunt is dat de opdrachten gezamenlijk vastgelegd worden, in een voortdurende dialoog met de leerlingen. Hun betrokkenheid verhoogt wanneer ze zelf de nodige input kunnen geven. Leesopdracht In een leesopdracht verdiepen de leerlingen zich in een tekst die aansluit bij het thema, en beantwoorden ze de vragen. Basisinformatie De basisinformatie beschrijft kernachtig de leerinhoud. Dit onderdeel reikt de leerlingen de nodige basiskennis en inzichten in het thema aan. Ze ontwikkelen geleidelijk een referentiekader. 3e graad ASO - KSO - TSO 13

14 Focus Dit onderdeel brengt de actualiteit in de module. De leerlingen worden gestimuleerd om de actualiteit te volgen. Ze leren de gebeurtenissen waarover de media berichten, plaatsen en duiden. Ze worden aangespoord om zich een genuanceerde mening te vormen. Het is belangrijk dat u de focus-opdrachten goed begeleidt. Maak daarom duidelijke afspraken over: de verdeling van de bronnen (kranten, tijdschriften, radio, tv, internet...); de op te volgen thema s (zie hiervoor de inhoudstafel van elke module); de classificatie van de verzamelde informatie zodat ze toegankelijk wordt (trefwoorden, mappen achteraan in de klas.); de verdeling van de jongeren in werkgroepjes, met aanwijzing van voorzitter en verslaggever. Stelling Stellingen zijn concrete oefeningen waardoor de leerlingen verschillende opvattingen met elkaar kunnen confronteren. Ze leren kritisch nadenken en een oplossing zoeken. Actie De modules combineren theorie met praktijk. De Acties zetten aan tot effectief handelen, zodat de leerlingen ervaren dat zij als leerling, als jongere, als burger een democratische verantwoordelijkheid dragen. Ze moeten samenwerken en tot afspraken komen. Ze leren tot besluiten komen die voor iedereen aanvaardbaar zijn. Terugblik Een aantal activiteiten en opdrachten bevat een terugblik. Het is de bedoeling dat u met de klas terugblikt op die activiteit om zo stil te staan bij en iets te leren over de democratische samenwerking en besluitvorming tijdens de activiteit. Op die manier wordt door het leerproces heen een systematische bewustwording van en openheid voor democratische vaardigheden en attitudes ingevlochten. Leren leren en evaluatie De ondertitels van de basisinformatie zijn dikwijls in vraagvorm opgesteld. Als een jongere een vraag kan beantwoorden, heeft hij/zij zich de basisinformatie voldoende eigen gemaakt. Aan het einde van elke module is een ontwerp van samenvatting opgenomen. Na de module moeten de leerlingen in staat zijn de begrippenlijst of de overzichtsschema s zelf in te vullen. De begrippenlijst geeft de essentiële begrippen uit een module weer. Het is een controlemiddel om na te gaan of de jongeren de basisinformatie voldoende beheersen. Het is nuttig om samen met hen tot een nauwkeurige begripsomschrijving te komen. Een zinvolle evaluatieopdracht kan zijn om de jongeren een tekst of videofragment uit de actualiteit aan te bieden en dit door hen te laten duiden. Hou bij de evaluatie niet alleen rekening met het bereiken van cognitieve doelstellingen maar ook met het blijk geven van democratische vaardigheden en attitudes Didactische opzet van het leerlingenmateriaal voor de 3e graad

15 3 De Handleiding voor de leraar Deze Handleiding voor de leraar begeleidt, samen met de Informatiemap over democratie, burgerzin en politiek, het leerlingenmateriaal voor de 3 e graad aso, kso, tso. Zij heeft niet de ambitie volledig te zijn. Wel formuleert ze bij elk van de 4 modules specifieke doelstellingen die slaan op de volledige module. Elke leraar oordeelt zelf het best welke leerinhouden uit de informatieve delen van de leerlingenmap gekend moeten zijn en kan dan zelf gemakkelijk de concrete doelstellingen formuleren. We situeren in deze handleiding de diverse hoofdstukken binnen de context waarvoor ze bedoeld zijn en geven een aantal metho dologische wenken om de opdrachten zo efficiënt mogelijk te laten verlopen. We voorzien in antwoordmodellen waar mogelijk. Bij vele opdrachten worden alleen die vragen beantwoord die vanuit het concrete tekstmateriaal beantwoord kunnen worden. Verder verwijzen we naar de bronnen waaruit sommige opdrachten ontleend zijn of waarop sommige opdrachten gebaseerd zijn. Die bronnen bevatten zelf ook een schat aan materiaal om verder op de problematiek in te gaan. Ten slotte geeft deze handleiding in bepaalde gevallen extra informatie en opdrachten die als bijlage zijn opgenomen. 4 De Informatiemap over democratie, burgerzin en politiek De Informatiemap over democratie, burgerzin en politiek is bedoeld voor alle leraren die met het materiaal van De Kracht van je Stem willen werken, onafhankelijk van het vak dat of het niveau waarop zij onderwijzen. Wanneer wetenschappelijk onderzoek wijst op de gebrekkige kennis die Vlamingen hebben van hun overheden, dan betreft dat evenzeer leraren. De Informatiemap geeft een inhoudelijk kader voor de thema s die aan bod komen in het leerlingenmateriaal. Waar nodig wordt de historische achtergrond geduid. In het algemeen wordt uitgegaan van de mensenrechten: de brede voedingsbodem voor een verdraagzame en rechtvaardige samenleving. De inhoud van de Informatiemap en de modules van het leerlingenmateriaal lopen gelijk. Module 1 behandelt mensenrechten en kinderrechten, Module 2 democratie en rechtsstaat, Module 3 verkiezingen en partijen en Mo dule 4 onze overheden en instellingen, hun bevoegdheden en werking. 3e graad ASO - KSO - TSO 15

16 5 Toelichting bij de Werkmap voor de leerlingen Module 1: Module 2: Module 3: Module 4: Mensenrechten en kinderrechten Democratie en rechtsstaat Verkiezingen en partijen Overheden en instellingen: bevoegdheden, besluitvorming en controle 16 5 Toelichting bij de Werkmap voor de leerlingen