Organen en weefsels. luchtpijp long har t slokdarm middenrif lever holle ader aor ta maag nier dikke darm dunne darm

Transcriptie

1 1 BASISSTOF 1 havo vwo Organen en weefsels thema 3 Organen en cellen opdracht 1 In afbeelding 1 is de torso twee keer getekend. Noteer de namen van de aangegeven organen. Gebruik hierbij afbeelding 1 van je handboek. Kleur de organen in de tekeningen. Gebruik voor ieder orgaan een andere kleur. Afb. 1 luchtpijp long har t slokdarm middenrif lever holle ader aor ta maag nier dikke darm dunne darm LAAT JE DOCENT DE KLEUREN CONTROLEREN. opdracht 2 Het middenrif scheidt de romp in de borstholte en de buikholte (zie afbeelding 2). De longen en het hart liggen in de borstholte, terwijl bijvoorbeeld de lever en de darmen in de buikholte liggen. Enkele organen gaan door het middenrif heen. Noteer drie organen die in afbeelding 1 zijn aangegeven die door het middenrif heengaan. De slokdarm, de holle ader en de aorta. Afb. 2 Het middenrif scheidt de romp in de borstholte en de buikholte. doorsnede 1 doorsnede 2 borstholte middenrif doorsnede 3 buikholte 68

2 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen opdracht 3 In afbeelding 2 is op drie plaatsen aangegeven waar een dwarsdoorsnede kan worden gemaakt. Deze dwarsdoorsneden zijn in afbeelding 3 schematisch getekend. Bij sommige organen staat de naam; bij andere organen niet. Noteer de namen van de aangegeven organen. Kleur de organen in de tekeningen. Gebruik voor ieder orgaan een andere kleur. Afb. 3 slokdarm wervelkolom rib long har t 1 dwarsdoorsnede van de borstholte holle ader aorta wervelkolom nier slokdarm maag lever 2 dwarsdoorsnede van de buikholte, vlak onder het middenrif wervelkolom dikke darm aor ta holle ader dunne darm 3 dwarsdoorsnede van de buikholte, ter hoogte van de navel LAAT JE DOCENT DE KLEUREN CONTROLEREN. HB ORGANENSTELSELS BLZ

3 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen opdracht 4 Noteer in het schema achter de organen het juiste organenstelsel. Aorta Biceps Bilspier Bronchie Lever Polsslagader Wervelkolom bloedvatenstelsel spierstelsel spierstelsel ademhalingsstelsel verteringsstelsel bloedvatenstelsel beenderstelsel opdracht 5 Beantwoord de volgende vragen. 1 In afbeelding 4.1 zijn schematisch wat cellen van het bloed getekend. In afbeelding 4.2 zijn cellen getekend die samen een vlies vormen. Ze verschillen in vorm. Waarmee hangt het verschil in vorm samen? Leg je antwoord uit. Het verschil in vorm hangt samen met een verschil in functie. Bloedcellen stromen door bloedvaten. Dit gaat beter met een ronde vorm dan met een vierkante vorm. Cellen van een vlies liggen dicht tegen elkaar aan. Vierkante cellen kunnen netjes tegen elkaar aan liggen, ronde cellen niet. 2 Horen de bloedcellen en de cellen van een vlies tot hetzelfde weefsel? Leg je antwoord uit. Nee, want ze hebben een verschillende vorm (ze zijn niet van hetzelfde type). 3 Niet alleen organen maar ook weefsels komen voor transplantatie in aanmerking. Bij ernstige brandwonden is een huidtransplantatie vaak een uitkomst. De huid is een orgaan. Toch spreekt men hierbij over weefseltransplantatie. Geef hiervoor een verklaring. Bij huidtransplantatie wordt niet de hele huid getransplanteerd, maar alleen een deel van de huid. 4 Is de tussencelstof van botweefsel hard of zacht? Leg je antwoord uit. Hard, want botweefsel geeft het lichaam stevigheid. Afb

4 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen keuzeopdracht 6 In het schema staan vijf meningen die over orgaandonatie gaan. In deze opdracht discussieer je over deze meningen. Je doet dit in een groepje van bijvoorbeeld vier leerlingen. BENODIGDHEDEN voor iedere leerling in de groep 3 lucifers een horloge (of klok) WERKWIJZE Iedere leerling pakt drie lucifers. Lees de eerste mening. Praat daarna met elkaar of je het met de mening eens bent of oneens. Iedere keer dat je iets zegt, moet je een lucifer inleveren. Als je lucifers op zijn, mag je niets meer zeggen. Voor de discussie is maximaal vijf minuten tijd. Vul in het schema bij de eerste mening het aantal leerlingen in dat het eens is en het aantal dat het oneens is met de mening. Herhaal de discussie voor de andere meningen en vul het schema verder in. Je begint steeds weer met drie lucifers. Mening Eens Oneens 1 Ik vind dat iedereen in Nederland verplicht donor moet zijn. 2 Ik vind dat mensen die ongezond leven (bijvoorbeeld rokers en mensen die verslaafd zijn aan alcohol) geen recht hebben op een donororgaan. 3 Ik vind dat iemand ook een orgaan moet kunnen ontvangen als hij zelf geen donor is. 4 Ik wil alleen donor zijn als ik zelf mag bepalen naar wie mijn organen gaan. 5 Ik registreer mij als donor. HB BASISSTOF 2 BLZ

5 2 BASISSTOF 1 havo vwo De microscoop thema 3 Organen en cellen opdracht 7 In afbeelding 5 is een microscoop schematisch getekend. Noteer de namen van de aangegeven onderdelen. Geef met pijlen de weg aan die het licht aflegt door de microscoop. Afb. 5 oculair tubus revolver objectief preparaatklem tafel diafr agma lamp statief preparaatbeveiliging grote schroef kleine schroef opdracht 8 In afbeelding 6 zie je drie oculairs die 5, 10 en 15 vergroten en drie objectieven die 4, 10 en 40 vergroten. Welke vergrotingen zijn met deze oculairs en objectieven mogelijk? 20, 40, 50, 60, 100, 150, 200, 400, 600. HB BASISSTOF 3 BLZ. 84 Afb. 6 Oculairs en objectieven. 72

6 3 Microscopie BASISSTOF 1 havo vwo thema 3 Organen en cellen opdracht 9 practicum SCHERPSTELLEN BIJ DE KLEINSTE VERGROTING BENODIGDHEDEN een microscoop een klaargemaakt preparaat tekenmateriaal WERKWIJZE Zet de microscoop voor je met het statief naar je toe. Controleer of in de tubus het oculair zit dat 10 vergroot. Controleer of het diafragma op de grootste opening staat. Controleer of je het kleinste objectief (4 ) gebruikt. Bekijk het preparaat. Gebruik hierbij afbeelding 10 van je handboek. Zie je niets? Kijk dan naar afbeelding 12 van je handboek. Zoek een duidelijk gedeelte van het voorwerp door het preparaat te verschuiven. RESULTAAT Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van het voorwerp. Geef de namen aan van de delen die je kent. Noteer onder het vak de naam van het voorwerp en de vergroting. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. 73

7 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen opdracht 10 practicum SCHERPSTELLEN BIJ EEN GROTERE VERGROTING BENODIGDHEDEN de scherpgestelde microscoop van opdracht 9 WERKWIJZE Controleer of de microscoop goed is scherpgesteld bij de kleinste vergroting. In afbeelding 11 van je handboek zie je wat je verder moet doen om scherp te stellen bij een grotere vergroting. Je moet dit doen als je van een vergroting van 40 naar 100 gaat. Je moet dit opnieuw doen als je naar een vergroting van 100 naar 400 gaat. Bekijk een deel van het voorwerp bij een vergroting van 400. Ruim de microscoop op. Draai met de revolver eerst het kleinste objectief onder (of een plek aan de revolver waar geen objectief aan vastzit). Draai daarna de tafel omlaag (of de tubus omhoog) en neem het preparaat weg. Houd de microscoop altijd aan het statief vast en ondersteun de microscoop met je andere hand. opdracht 11 practicum HET BEELD DOOR DE MICROSCOOP BENODIGDHEDEN een microscoop een krant een schaartje tekenmateriaal WERKWIJZE Knip een stukje tekst met heel kleine lettertjes uit de krant. Het uitgeknipte stukje moet ongeveer 4 cm breed en 2 cm hoog zijn. Leg dit stukje papier op de opening van de microscooptafel. Leg het stukje zó neer dat de onderkant van de letters naar je toe is gericht. Je hoeft het stukje papier niet vast te zetten met de preparaatklemmen (zie afbeelding 7). Bekijk de letters bij de kleinste vergroting. RESULTAAT Zoek in de tekst een letter e. Maak in het vak een tekening van de letter e zoals die met de microscoop te zien is. Plak het stukje krantenpapier bij je tekening en onderstreep een letter e. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Letter e (vergroting 40 ). 74

8 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen Afb. 7 opdracht 12 practicum DE SCHERPTE VAN HET BEELD DOOR DE MICROSCOOP BENODIGDHEDEN een microscoop een schaartje een voorwerpglas plakband WERKWIJZE Knip een stukje af van één haar van je hoofd. Vraag aan je buurman of buurvrouw ook een stukje van één hoofdhaar. Duw beide haren gekruist tegen de lijmkant van een stukje plakband. Plak dit stukje plakband op een voorwerpglas (zie afbeelding 8). Bekijk de haren met de microscoop bij een vergroting van 100. Zoek de plaats op waar de haren elkaar kruisen. Bekijk de haren bij een vergroting van 400. Vergelijk de dikte van beide haren. RESULTAAT Beantwoord de volgende vragen. 1 Kun je de twee kruisende haren tegelijk scherp zien? Nee. 2 Je wilt de dikte van beide haren vergelijken. Wat moet je doen om beide haren afwisselend scherp te kunnen zien? Je moet dan aan de kleine schroef draaien. 3 Welk van beide personen heeft het dikste haar? LAAT JE DOCENT HET ANTWOORD CONTROLEREN. 4 Als je een cel met de microscoop bekijkt, kun je dan alle delen van die cel tegelijk scherp zien? Nee. Afb. 8 75

9 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen opdracht 13 Beantwoord de volgende vragen. 1 Noteer twee redenen waarom je een preparaat altijd eerst moet bekijken met de kleinste vergroting. Omdat je dan gemakkelijker het voorwerp in het preparaat vindt. Omdat dan de kans klein is dat je met het objectief tegen het preparaat aan komt. 2 Waarom mag je met de grote schroef nooit de tubus omlaag (of de tafel omhoog) draaien als je in het oculair kijkt? Omdat je dan het objectief door het preparaat kunt draaien. 3 Hoe zie je de letter d met een microscoop? Als de letter p. 4 Als je een voorwerp bij een sterke vergroting bekijkt, is het verstandig om steeds met de kleine schroef scherp te blijven stellen. Leg dit uit. Door de sterke vergroting zie je weinig diepte. Door aan de kleine schroef te draaien, kun je het voorwerp dan op verschillende dieptes zien. Hierdoor krijg je een beter beeld van wat je bekijkt. opdracht 14 Beantwoord de volgende vragen. Gebruik hierbij afbeelding 9. 1 Waarom worden dunne plakjes van het weefsel gemaakt? Het licht van de microscoop moet door het preparaat kunnen en het plakje van het weefsel mag niet dikker zijn dan één cel. Als het dikker is, liggen de cellen over elkaar heen en kunnen ze niet goed worden bekeken. 2 Welke functie heeft de kleuring? De kleuring maakt verschillen tussen de cellen duidelijker. 3 Met een microscoop bekijkt een patholoog leverweefsel. Hij ziet dat sommige cellen een andere vorm hebben dan andere cellen in dit weefsel. Met welke eigenschap van weefsels komt deze waarneming niet overeen? Met de eigenschap dat cellen in een weefsel dezelfde vorm hebben. HB BASISSTOF 4 BLZ

10 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen Afb. 9 Preparaten maken Nadat een arts weefsel of cellen heeft afgenomen, wordt het materiaal naar de afdeling pathologie van een ziekenhuis of naar een pathologisch laboratorium gestuurd. Hier maakt een medewerkster preparaten van het materiaal, die daarna met een microscoop bekeken worden. 1 Het weefsel wordt in was gelegd, hierdoor is het gemakkelijker in dunne plakjes te snijden. 2 Met een microtoom worden uiterst dunne laagjes van het weefselmonster afgesneden. 3 Weefsel met was wordt op een voorwerpglaasje aangebracht. 4 Deze machine ontdoet de glasplaatjes met weefsel van de was en kleurt vervolgens het weefsel. 5 Het weefsel wordt afgedekt met een dekglaasje, waarna het preparaat bekeken kan worden

11 4 BASISSTOF Cellen 1 havo vwo thema 3 Organen en cellen opdracht 15 practicum CELLEN UIT WANGSLIJMVLIES BENODIGDHEDEN een microscoop een (plastic) roerstaafje prepareermateriaal kleurstofoplossing tekenmateriaal Afb. 10 WERKWIJZE Schraap met het roerstaafje langs de binnenkant van je wang (zie afbeelding 10). Met je nagel of houten spatel gaat het ook. Breng dit schraapsel aan op een schoon voorwerpglas en voeg een druppel kleurstofoplossing toe. Doe een dekglas op het preparaat. Gebruik hierbij afbeelding 19 van je handboek. Bekijk het preparaat met de microscoop bij een vergroting van 100. Volg hierbij de stappen van afbeelding 10 en 11 van je handboek. Je ziet cellen die los liggen en cellen die aan elkaar vastzitten of over elkaar heen liggen. Bekijk een cel bij een vergroting van 400. RESULTAAT Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de cel. Geef de volgende delen aan: cytoplasma celmembraan celkern. Haal het preparaat uit elkaar. Maak het materiaal schoon dat je hebt gebruikt en droog met een tissue. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Wangslijmvliescel (vergroting 400 ). HB PLANTAARDIGE CELLEN BLZ

12 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen opdracht 16 practicum EEN VLIESJE VAN EEN UI BENODIGDHEDEN een microscoop een stukje ui prepareermateriaal kleurstofoplossing tekenmateriaal WERKWIJZE Neem een schoon voorwerpglas en doe er een druppel kleurstofoplossing op. Neem het stukje ui en haal de rokken uit elkaar. Aan de binnenkant van de uienrok zie je een dun vliesje. Dit kun je met een pincet lostrekken. In afbeelding 19 van je handboek zie je wat je verder moet doen om een preparaat van een vliesje van een ui te maken. Bekijk het preparaat met de microscoop bij een vergroting van 100. Volg hierbij de stappen van afbeelding 10 en 11 van je handboek. Als je preparaat goed is, zie je de celwanden van het vliesje van de uienrok. Vergelijk je preparaat met afbeelding 20 van je handboek. Maak eventueel een nieuw preparaat. Bekijk hoe de celwanden op elkaar aansluiten. De celkernen zijn door de kleuring duidelijk te zien. Ook het cytoplasma is door de kleuring goed te zien. RESULTAAT Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van drie aan elkaar grenzende cellen met de celwanden. Geef de delen aan. Ruim je materiaal op. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Cellen van een vliesje van een ui (vergroting 100 ). opdracht 17 practicum EEN BLAD VAN WATERPEST BENODIGDHEDEN een microscoop een stengeltje met bladeren van waterpest water prepareermateriaal tekenmateriaal 79

13 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen WERKWIJZE Neem een voorwerpglas en doe er een druppel water op. Trek met het pincet een blad van waterpest af en leg het in de druppel water. Maak het preparaat verder af. Bekijk het preparaat met de microscoop bij een vergroting van 100. Je ziet twee lagen cellen boven elkaar. Stel scherp op een van beide lagen. Zet het diafragma op de grootste opening en bekijk het preparaat bij een vergroting van 400. Stel zó scherp dat je bij een bepaalde cel de bladgroenkorrels ziet liggen (zie afbeelding 16 van je handboek). De bladgroenkorrels bevinden zich in het cytoplasma. In het midden van de cel bevindt zich de vacuole. De celkern is kleurloos en zie je meestal niet. Soms kun je de bladgroenkorrels met het cytoplasma rond zien stromen. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van één cel met de celwand. Geef de volgende delen aan: bladgroenkorrels celwand cytoplasma vacuole. Haal het preparaat uit elkaar. Gooi het blad en het vocht weg. Ruim je materiaal op. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Cel van waterpest (vergroting 400 ). opdracht 18 practicum ZETMEELKORRELS BENODIGDHEDEN een microscoop een aardappel prepareermateriaal joodoplossing (verdund) in een flesje met een druppelpipet tekenmateriaal Afb. 11 WERKWIJZE Snijd de aardappel door. Schraap met het scheermesje langs het snijvlak (zie afbeelding 11). Je krijgt dan een beetje schraapsel op het scheermesje. Een heel klein beetje schraapsel is al genoeg. Maak van het schraapsel een preparaat in een druppel joodoplossing. Door de joodoplossing kleuren de zetmeelkorrels blauwpaars. 80

14 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen Bekijk het preparaat met de microscoop bij een vergroting van 100. Je ziet ronde en ovale zetmeelkorrels (zie afbeelding 18 van je handboek). Je ziet soms ook stukjes celwand. De celwanden heb je kapot geschraapt met het scheermesje. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van enkele zetmeelkorrels. Ruim het materiaal op. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Zetmeelkorrels van een aardappel (vergroting 100 ). opdracht 19 Je hebt plantaardige cellen en dierlijke cellen bekeken. Je hebt gezien dat er bij plantaardige cellen delen voor kunnen komen die niet bij dierlijke cellen voorkomen. Kruis in het schema aan welke delen voorkomen bij plantaardige cellen en welke delen voorkomen bij dierlijke cellen. Deel Komt voor bij plantaardige cellen Komt voor bij dierlijke cellen Bladgroenkorrel X Celkern X X Celmembraan X X Celwand X Cytoplasma X X Grote vacuole X 81

15 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen keuzeopdracht 20 practicum KLEURSTOFKORRELS BENODIGDHEDEN een microscoop een cherrytomaat of snoeptomaat water prepareermateriaal tekenmateriaal WERKWIJZE Snij met het scheermesje een dun stukje van de schil van de tomaat en schraap voorzichtig wat weefsel vlak onder de schil weg. Doe het schraapsel in een druppel water op een objectglas en leg er voorzichtig een dekglas op. Tik daarna met de achterkant van een prepareernaald op het dekglas. Het weefsel zal zich nu wat verspreiden. Zoek bij een vergroting van 40 wat losliggende cellen op. Bekijk deze cellen bij een vergroting van 400. In de cellen zie je kleine rode kleurstofkorrels. RESULTAAT Maak in het vak een tekening van één cel met de celwand. Geef de volgende delen aan: celwand kleurstofkorrel. Ruim het materiaal op. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Een cel van een tomaat (vergroting 400 ). HB BASISSTOF 5 BLZ

16 5 De BASISSTOF celkern 1 havo vwo thema 3 Organen en cellen opdracht 21 Beantwoord de volgende vragen. 1 Alle chromosomen in een cel hebben samen een lengte van ruim 2 meter. Hoe komt het dat ze toch in een celkern passen met een doorsnede van maar enkele honderdste millimeter? Dit kan doordat chromosomen heel dunne draden zijn. 2 In 2012 is een bedrijf ontdekt dat paardenvlees verkocht als rundvlees (rundvlees is vlees dat van een koe komt). Rundvlees is duurder dan paardenvlees, waardoor het bedrijf meer winst kon maken. Aan de hand van de chromosomen in de cellen van vlees kan men nagaan of dit van een paard of van een rund (koe) komt. Leg dit uit. Gebruik hierbij tabel 1 van je handboek. Cellen van een paard hebben 64 chromosomen in iedere celkern en cellen van een koe Zijn alle eigenschappen die door de informatie in je DNA worden bepaald erfelijke eigenschappen? Leg je antwoord uit. Ja, want de informatie in je DNA heb je van je ouders geërfd. 4 Hoe wordt een stukje DNA genoemd dat de code bevat voor één eigenschap? Een gen. 5 Een spiercel bevat eiwitten waardoor de spiercel samen kan trekken. Een cel in de buitenste laag van je huid maakt deze eiwitten niet. Komt dit doordat huidcellen de genen voor deze eiwitten niet hebben? Leg je antwoord uit. Nee, alle cellen hebben dezelfde genen. Het komt door de plek in het lichaam waar de cel zich bevindt. De plaats in het lichaam bepaalt welke genen actief zijn. opdracht 22 Wetenschappers over de hele wereld hebben gezamenlijk de volgorde bepaald van de basen in het DNA van een mens. Dit project heet het Human Genome Project. De onderzoekers gebruikten hierbij onder andere een apparaat dat in staat is de volgorde van de basen in DNA af te lezen. Het apparaat maakt een grafiek, waarbij de volgorde van de basen aan één kant van de DNA-keten is weergegeven (zie afbeelding 12). Afb. 12 Hieronder staat een stukje van deze volgorde. Noteer onder het stukje de volgorde van basen van de andere kant van de DNA-keten. A C G A C T C A T G C T G A G T HB BASISSTOF 6 BLZ

17 BASISSTOF 6 1 havo vwo Niveaus van de biologie thema 3 Organen en cellen opdracht 23 Vul het schema in. In de eerste kolom staan beschrijvingen van onderzoeken die door biologen worden gedaan. Noteer in de tweede kolom het niveau van de biologie waarop deze onderzoeken plaatsvinden. Onderzoek Allerlei soorten die vroeger alleen ten zuiden van Nederland voorkwamen, worden tegenwoordig in heel Nederland gevonden. Onderzoekers denken dat dat komt doordat het in de afgelopen jaren warmer is geworden. Bij een onderzoek naar de fotosynthese wordt gebruikgemaakt van bladgroenkorrels van spinaziebladeren. Bij een onderzoek naar de werking van de maag wordt met een dunne buis een camera via de slokdarm in de maag gebracht. Een moleculair bioloog bepaalt aan de hand van DNA welke bacterie wondinfectie veroorzaakt. Een patholoog onderzoekt weefsel uit de borst van een vrouw op de aanwezigheid van kankercellen. Studenten onderzoeken de relatie tussen vogels en schelpdieren in de Waddenzee. Uit een onderzoek is gebleken dat het leefgebied van de Cross River Gorilla (een groep gorilla s die leven in het grensgebied tussen Kameroen en Nigeria) met meer dan de helft is afgenomen. Zebravisjes worden gebruikt om de ontwikkeling van ei tot volwassen vis te onderzoeken. Niveau van de biologie biosfeer cel orgaan molecuul cel ecosysteem populatie organisme opdracht 24 Beantwoord de volgende vragen. 1 Bij Lidewij (zie afbeelding 2 van je handboek) bleek een afwijking in het DNA de vorming van de galgangen te hebben verstoord. Op welk niveau van de biologie lag de oorzaak van het afgesloten zijn van de galgangen? Op het niveau moleculen. 2 Op welk niveau van de biologie ontstonden voor Lidewij de gevolgen van de afwijking in haar DNA? Op het niveau orgaan (door de afwijking ontstond schade aan de lever). 3 Met welk hoofdthema van de biologie heeft de verstoring van de vorming van de galgangen te maken? Met het hoofdthema zelforganisatie. 4 Sneeuwuilen leven in de poolstreken, waar vaak sneeuw ligt (zie afbeelding 13). Volgens onderzoekers zijn ze ontstaan uit uilen met bruine veren. Door een verandering in het DNA maken de huidcellen weinig kleurstof. De veren zijn daardoor wit. Wit zijn blijkt in de poolstreken een voordeel te hebben. Ook veel andere dieren die daar leven, zijn wit. Noteer drie niveaus waarop het hoofdthema evolutie hier een rol speelt. Evolutie speelt hier een rol op de niveaus moleculen, cellen en organisme. 5 Je kunt weefsel ook een niveau van de biologie noemen. Tussen welke twee niveaus hoort het niveau van weefsels dan? Tussen cel en orgaan. 84

18 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen Afb. 13 Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 96 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 99 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 85

19 BASISSTOF 6 1 havo vwo Niveaus van de biologie thema 3 Organen en cellen opdracht 23 Vul het schema in. In de eerste kolom staan beschrijvingen van onderzoeken die door biologen worden gedaan. Noteer in de tweede kolom het niveau van de biologie waarop deze onderzoeken plaatsvinden. Onderzoek Allerlei soorten die vroeger alleen ten zuiden van Nederland voorkwamen, worden tegenwoordig in heel Nederland gevonden. Onderzoekers denken dat dat komt doordat het in de afgelopen jaren warmer is geworden. Bij een onderzoek naar de fotosynthese wordt gebruikgemaakt van bladgroenkorrels van spinaziebladeren. Bij een onderzoek naar de werking van de maag wordt met een dunne buis een camera via de slokdarm in de maag gebracht. Een moleculair bioloog bepaalt aan de hand van DNA welke bacterie wondinfectie veroorzaakt. Een patholoog onderzoekt weefsel uit de borst van een vrouw op de aanwezigheid van kankercellen. Studenten onderzoeken de relatie tussen vogels en schelpdieren in de Waddenzee. Uit een onderzoek is gebleken dat het leefgebied van de Cross River Gorilla (een groep gorilla s die leven in het grensgebied tussen Kameroen en Nigeria) met meer dan de helft is afgenomen. Zebravisjes worden gebruikt om de ontwikkeling van ei tot volwassen vis te onderzoeken. Niveau van de biologie biosfeer cel orgaan molecuul cel ecosysteem populatie organisme opdracht 24 Beantwoord de volgende vragen. 1 Bij Lidewij (zie afbeelding 2 van je handboek) bleek een afwijking in het DNA de vorming van de galgangen te hebben verstoord. Op welk niveau van de biologie lag de oorzaak van het afgesloten zijn van de galgangen? Op het niveau moleculen. 2 Op welk niveau van de biologie ontstonden voor Lidewij de gevolgen van de afwijking in haar DNA? Op het niveau orgaan (door de afwijking ontstond schade aan de lever). 3 Met welk hoofdthema van de biologie heeft de verstoring van de vorming van de galgangen te maken? Met het hoofdthema zelforganisatie. 4 Sneeuwuilen leven in de poolstreken, waar vaak sneeuw ligt (zie afbeelding 13). Volgens onderzoekers zijn ze ontstaan uit uilen met bruine veren. Door een verandering in het DNA maken de huidcellen weinig kleurstof. De veren zijn daardoor wit. Wit zijn blijkt in de poolstreken een voordeel te hebben. Ook veel andere dieren die daar leven, zijn wit. Noteer drie niveaus waarop het hoofdthema evolutie hier een rol speelt. Evolutie speelt hier een rol op de niveaus moleculen, cellen en organisme. 5 Je kunt weefsel ook een niveau van de biologie noemen. Tussen welke twee niveaus hoort het niveau van weefsels dan? Tussen cel en orgaan. 84

20 BASISSTOF thema 3 Organen en cellen Afb. 13 Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 96 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 99 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 85

21 7 EXTRA BASISSTOF Celdeling 1 havo vwo thema 3 Organen en cellen opdracht 25 Beantwoord de volgende vragen. 1 In het lichaam van een jongen van 12 jaar ontstaan voortdurend miljoenen cellen. Waarvoor zijn al deze cellen nodig? Deze cellen zijn nodig om oude (dode) cellen te vervangen en om te groeien. 2 Voorafgaand aan een celdeling ontstaan twee kernen. Wat is er met het DNA gebeurd voordat deze twee kernen konden ontstaan? Van elk chromosoom is een kopie gemaakt. Het DNA is dan ook gekopieerd. Gebruik tabel 1 van je handboek bij de beantwoording van vraag 3 en 4. 3 In afbeelding 14 zie je een foto van een cel van een ui tijdens de celdeling. Hoeveel chromosomen zijn op het moment dat de foto is genomen in de uiencel aanwezig? Leg je antwoord uit. Op het moment van de deling zijn er 32 chromosomen in de uiencel aanwezig. Een cel van een ui bevat 16 chromosomen, maar voor de celdeling is van ieder chromosoom een kopie gemaakt, dus zijn er tijdens de celdeling 32 chromosomen. 4 Hoeveel chromosomen bevat iedere dochtercel na de celdeling van de uiencel? Iedere dochtercel bevat dan 16 chromosomen. 5 Door welk proces worden dochtercellen na een celdeling even groot als de moedercel? Door plasmagroei. 6 Gespecialiseerde cellen verliezen vaak hun vermogen om te delen. Waardoor blijven er toch steeds cellen aanwezig die zich kunnen delen? Doordat na een deling twee dochtercellen ontstaan, waarvan er maar één een gespecialiseerde cel wordt. De ander specialiseert niet en kan zich opnieuw delen. 7 Wat zijn stamcellen? Stamcellen zijn cellen die zich kunnen delen en waaruit andere cellen ontstaan. Afb. 14 Een cel van een ui tijdens de celdeling. 86

22 EXTRA BASISSTOF thema 3 Organen en cellen opdracht 26 practicum CELDELING IN DE WORTELTOP VAN EEN JONGE UIENWORTEL BENODIGDHEDEN een microscoop een klaargemaakt preparaat van een lengtedoorsnede van een jonge uienwortel tekenmateriaal Afb. 15 Cellen in de worteltop van een ui. WERKWIJZE Bekijk het preparaat bij een vergroting van 100. In de worteltop liggen cellen die zich aan het delen zijn. In deze cellen zijn chromosomen zichtbaar. Deze cellen vertonen verschillende fasen van gewone celdeling. Zoek een cel op waarin de chromosomen te zien zijn. Bekijk deze cel bij een vergroting van 400. RESULTAAT Maak in het vak een tekening van deze cel. Geef de chromosomen aan. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Zich delende cel van een ui (vergroting 400 ). HB EXTRA BASISSTOF 8 BLZ

23 EXTRA BASISSTOF 8 Huidmondjes opdracht 27 practicum HUIDMONDJES INLEIDING In dit practicum bekijk je huidmondjes van een blad. Geschikte planten zijn tulpen, lelies en tradescantia (eendagsbloem). BENODIGDHEDEN een microscoop een blad van een plant prepareermateriaal tekenmateriaal 1 havo vwo Afb. 16 WERKWIJZE Vouw het blad dubbel en trek voorzichtig vanaf de vouw de bladhelften uit elkaar. Je kunt dan een doorzichtig vliesje zien (zie afbeelding 16). Snij een klein stukje van dit vliesje af. (Sommige bladeren scheuren niet als je ze vouwt. Je kunt het blad dan met een mesje een klein stukje insnijden en dan verder scheuren.) Maak een preparaat van het stukje opperhuid. Bekijk het preparaat met de microscoop bij een vergroting van 40. Zoek een stukje op waar de cellen goed te zien zijn. Bekijk het preparaat dan bij een vergroting van 100 en zoek een stukje met een huidmondje op. Maak in het vak een tekening van een huidmondje met enkele opperhuidcellen. Geef de volgende delen aan: huidmondje opperhuidcel. thema 3 Organen en cellen LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Huidmondje met opperhuidcellen van een blad van (vergroting 100 ). Je hebt nu de extra basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de extra-basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Bestudeer de samenvatting op bladzijde 99 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 88

24 DIAGNOSTISCHE TOETS 2 SCOREBLAD DIAGNOSTISCHE TOETS doelstelling 1 A B C 1 X 2 X 3 X 4 X doelstelling 2 1 = luchtpijp 2 = long 3 = slokdarm 4 = middenrif 5 = aorta 6 = nier 7 = holle ader 8 = dikke darm 9 = lever 10 = nier 11 = maag doelstelling 3 1 = schedel 2 = wervelkolom 3 = biceps 4 = dijspier 5 = hart 6 = aorta doelstelling 4 1 Revolver. 2 Objectief. 3 Diafragma. 4 Met nummer 2. 5 Met nummer 1. 6 Nummer 6 regelt de hoeveelheid licht die door de lenzen valt. 7 Met nummer 8. 8 In de onderdelen 1 en 4 kan een lens zitten die 10 vergroot. 1 havo vwo 89 thema 3 Organen en cellen 9 Hij kan een oculair gebruiken dat 5 vergroot en een objectief dat 40 vergroot. doelstelling 5 1 Het celmembraan regelt de opname en afgifte van stoffen. 2 De vloeistof in een cel heet cytoplasma. 3 De celkern. 4 In de tekening zijn een celwand, centrale vacuole en bladgroenkorrels te zien. Deze delen komen alleen bij planten voor. 5 Op plaats 6. 6 De bladgroenkorrels veranderen in kleurstofkorrels. doelstelling 6 Delen van cellen Celkern Celmembraan Celwand Cytoplasma Grote centrale vacuole Kernmembraan Kleurstofkorrels Plastiden doelstelling 7 A 1 X Komen alleen voor bij de bijenorchis X X X X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X B

25 doelstelling 8 Niveau van de biologie Molecuul Cel Orgaan Organisme Populatie Ecosysteem Voorbeeld keratine haarcellen tong, huid tijger, (reuzen) schubdier, mier, mens groep tijgers (op Sumatra) tropisch regenwoud, oerwoud, grasland DIAGNOSTISCHE TOETS thema 3 Organen en cellen extra doelstelling 10 1 Opperhuid. 2 Vooral aan de onderkant. 3 Lucht (met koolstofdioxide en zuurstof). Water(damp). 4 Zoals in afbeelding Controleer met het antwoordenboek of je de diagnostische-toetsvragen goed hebt gemaakt. Heb je geen fouten gemaakt? Begin dan aan de verrijkingsstof. Heb je fouten gemaakt bij een of meer doelstellingen? Bestudeer dan eerst deze doelstelling(en) in de samenvatting. Ga na wat je precies fout hebt gedaan. Begin daarna aan de verrijkingsstof. extra doelstelling 9 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 90

26 1 Verwantschapsonderzoek opdracht 1 Beantwoord de volgende vragen. 1 Door een tragisch auto-ongeluk zijn de ouders van een Chao overleden. De ouders van Chao waren erg rijk. Op de begrafenis komt iemand op hem toe lopen en stelt zich voor als zijn broer, Jianguo. Chao heeft nog nooit van hem gehoord en denkt dat hij alleen op de erfenis uit is. Chao stelt voor een DNA-verwantschapsonderzoek te laten uitvoeren. In afbeelding 17 is een deel van het resultaat van het onderzoek schematisch weergegeven. Kan op grond van dit deel van het DNA-verwantschapsonderzoek Jianguo inderdaad een broer van Chao zijn? Leg je antwoord uit. Ja, zowel bij Chao als bij Jianguo komt de helft van de bandjes overeen met de moeder en de andere helft met de vader. (Ze hebben geen van beiden bandjes die niet bij de vader of de moeder voorkomen.) VERRIJKINGSSTOF 1 havo vwo thema 3 Organen en cellen Afb. 17 moeder vader Chao Jianguo 2 Bij een verwantschapsonderzoek worden meestal tien of meer stukjes repeterend DNA onderzocht. Een repeterend stukje DNA wordt daarbij vaak een marker genoemd. Soms kan op grond van minder markers al een uitspraak gedaan worden. In tabel 1 zie je het resultaat van een verwantschapsonderzoek, waarbij vijf markers zijn onderzocht. De getallen geven bij iedere marker het aantal herhalingen weer. Kan op grond van het resultaat de vrouw worden uitgesloten als biologische moeder van het kind? En de man? Leg je antwoord uit. De vrouw kan de moeder zijn, want bij iedere marker komt één getal bij de moeder en het kind overeen. De man kan niet de vader zijn. Bij marker 4 heeft het kind geen van beide markers van de vader. 3 Bij forensisch onderzoek wordt gezocht naar sporen van daders en oorzaken van misdaden. DNA-onderzoek speelt hierbij een belangrijke rol. Maar de informatie uit DNA-onderzoek is vaak niet voldoende om de dader aan te wijzen. Bij een inbraak is de bewoner gedood met een mes. Op de vloer wordt naast bloed van het slachtoffer ook bloed van een andere persoon gevonden. Van dit bloed is een DNA-profiel gemaakt. Dit DNA-profiel blijkt overeen te komen met het DNA-profiel van een vriendin van de vrouw van het slachtoffer. 91

27 VERRIJKINGSSTOF thema 3 Organen en cellen Dat het DNA-profiel van het gevonden bloed overeenkomt met het DNA-profiel van de vriendin van de echtgenote hoeft niet te betekenen dat zij de dader is. Leg dit uit. De vriendin kan eerder in het huis zijn geweest en gebloed hebben, bijvoorbeeld doordat zij zich had gesneden of misschien alleen een korstje had opengekrabd. Het vinden van bloed bewijst alleen dat zij in het huis is geweest, niet wat zij heeft gedaan. Tabel 1 Vrouw Man Kind Marker 1 7, 8 8, 12 8, 12 Marker 2 12, 19 12, 14 12, 13 Marker 3 23, 27 26, 27 23, 27 Marker 4 11, 18 14, 15 9, 18 Marker 5 6, 12 9, 14 6, 14 opdracht 2 practicum DNA ISOLEREN INLEIDING Voordat een DNA-profiel kan worden gemaakt, wordt eerst DNA uit cellen geïsoleerd. In dit practicum ga je wat van je eigen DNA isoleren. BENODIGDHEDEN een reageerbuis een bekerglas (100 ml) een spuitje (of maatcilinder) van 10 ml een spuitje van 1 ml een waterbad van 60 C ORS-oplossing (ORS is een middel met veel zout en wordt gebruikt als iemand uitgedroogd raakt, bijvoorbeeld door diarree) afwasmiddel koude alcohol handschoenen WERKWIJZE Doe 10 ml ORS-oplossing in het bekerglas. Kauw ongeveer een halve minuut zachtjes op je wangen. Neem dan ongeveer 10 ml ORS-oplossing in je mond en spoel je mond daarmee. Spuug de ORS-oplossing (met wangslijmvliescellen) terug in het bekerglas. Voeg 1 ml afwasmiddel toe aan het bekerglas en zwenk het bekerglas voorzichtig om. (Het mag niet gaan schuimen. Door het afwasmiddel gaan de cellen kapot en komt het DNA in de oplossing.) Haal 6 ml uit de oplossing en doe dat in een reageerbuis. Zet de reageerbuis in een waterbad van 60 C. Haal na 20 minuten de reageerbuis uit het waterbad en voeg voorzichtig 6 ml koude alcohol toe. Gebruik hierbij handschoenen. Als koude alcohol op je huid komt, kun je een brandwond krijgen. Na ongeveer 5 minuten zie je een witte band. Dit is je DNA. Afb. 18 DNA 92

28 2 VERRIJKINGSSTOF 1 havo vwo Organenstelsels bij de hond thema 3 Organen en cellen opdracht 1 In afbeelding 19 zie je de organen in het lichaam van een hond schematisch getekend. Kleur in de tekening: alle organen die tot het beenderstelsel behoren geel; alle organen die tot het spierstelsel behoren oranje; alle organen die tot het verteringsstelsel behoren groen; alle organen die tot het ademhalingsstelsel behoren blauw; alle organen die tot het bloedvatenstelsel behoren rood; alle organen die tot het zenuwstelsel behoren paars; alle organen die tot het uitscheidingsstelsel behoren bruin. Afb. 19 LAAT JE DOCENT DE KLEUREN CONTROLEREN. 93

29 3 VERRIJKINGSSTOF 1 havo vwo Organenstelsels bij een insect thema 3 Organen en cellen opdracht 1 In afbeelding 20 is vier keer de omtrek van een sprinkhaan getekend. Teken in elke sprinkhaan het juiste organenstelsel. Gebruik daarbij afbeelding 50.2 van je handboek. Kleur de tekeningen. Afb. 20 verteringsstelsel bloedvatenstelsel zenuwstelsel voortplantingsstelsel LAAT JE DOCENT DE TEKENINGEN CONTROLEREN. Controleer met het antwoordenboek of je de verrijkingsstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. 94