LIMBURG HAALT HET BESTE UIT ZICHZELF

Transcriptie

1 LIMBURG HAALT HET BESTE UIT ZICHZELF NAAR EEN LIMBURGS EXPERTISENETWERK BASISVAARDIGHEDEN Verbindt kennis, biedt overzicht en verankert initiatieven

2 Samenvatting Samenvatting Basisvaardigheden vormen een voorwaarde voor een gezonde, welvarende en duurzame samenleving. Dit zijn vaardigheden die iemand nodig heeft om in een informatiemaatschappij te kunnen functioneren: lezen, schrijven, rekenen, digitale vaardigheden, gezondheidsvaardigheden, financiële vaardigheden, sociale en juridische vaardigheden. Velen beschikken niet over de noodzakelijke basiscompetenties, die nodig zijn voor het gewone maatschappelijke verkeer. In Limburg beschikken mensen niet over een zogeheten startkwalificatie. De groep met achterstanden in basisvaardigheden -vaak aangeduid als laaggeletterden in brede zin- betreft een groep van naar schatting van mensen. Dikwijls worstelt dezelfde groep burgers met een stapeling van achterstanden en zijn er complexe relaties en afhankelijkheden tussen de verschillende basisvaardigheden. Vooral een combinatie van achterstanden beperkt in hoge mate carrièremogelijkheden, maatschappelijke participatie en weerbaarheid. Financieel zijn de kosten van achterstand enorm, waarbij onder andere gewezen kan worden op productiviteitverlies op het werk en hogere kosten in de zorg. In de periode november 2012 tot februari 2013 heeft een klein team van specialisten uit de Cubiss organisatie zich bezighouden met de vraag of er in de provincie Limburg behoefte is aan een expertisecentrum basisvaardigheden, en zo ja, deze organisatie en haar opbouw te schetsen. Dit rapport beschrijft op basis van een uitvoerige analyse de contouren van een strategisch beleidsplan. De legitimatie van Cubiss als penvoerder ligt naast een aantal internationale manifesten en verdragen, vooral in het feit dat de organisatie al jarenlang actief is in de bestrijding en voorkoming van achterstanden in basisvaardigheden. Met de realisatie van een expertisenetwerk kan Cubiss deze succesvolle initiatieven optillen naar een volgend niveau; en daarbij minder afhankelijk zijn van projectsubsidies. 2 Beleidsplan Expertisenetwerk

3 Samenvatting Het rapport schetst een aantal maatschappelijke en politieke ontwikkelingen die op elkaar inwerken en de problematiek rondom basisvaardigheden de komende jaren vergroten. Bovendien dendert onze snel veranderende informatie- en digitale samenleving gewoon door. Indien wordt gekeken naar de beleidsvoornemens op allerlei niveaus, wordt het probleem van achterstand herkend en ervaren als een onacceptabel maatschappelijk probleem. De diverse Europese landelijke en provinciale beleidsagenda s vergroten de ambitie en noodzaak om concreet aan de slag te gaan met basisvaardigheden. Door een sterk ingezette decentralisatie ligt deze uitdaging sinds kort op het bord van gemeentelijke overheden. De gemeenten -ook in Limburg- zijn hierop nog niet ingericht en moeten bovendien dezelfde taken met substantieel minder middelen uitvoeren. De basiscontouren van het expertisenetwerk io zijn getoetst aan de hand van een twintigtal diepte-interviews met experts uit Limburg. Uit deze externe toetsing bleek zonder meer dat de huidige werkwijze niet volstaat. Ondanks het feit dat er veel wordt ondernomen ter bestrijding en voorkoming van achterstanden, wordt de huidige situatie getypeerd als versnipperd en verkokerd. Er is geen behoefte aan weer een expertisecentrum maar er is wel erg veel behoefte aan een expertisenetwerk. De toegevoegde waarde ligt dan vooral in het verbinden van kennis, het bieden van overzicht, evenals de lokale vertaalslag en verankering van landelijke initiatieven. Op grond van deze bevindingen komt het projectteam tot aanbeveling om te investeren in een Limburgs expertisenetwerk basisvaardigheden. Verder strekt tot aanbeveling om binnen Cubiss een kernteam te formeren, dat enkele jaren de tijd krijgt om het netwerk te initiëren en te mobiliseren. Deel twee van dit rapport biedt een eerste doorkijk naar het Expertisenetwerk Limburg. Onder het motto iedereen telt mee en doet mee is de volgende missie geformuleerd: alle Limburgse burgers ontwikkelen en onderhouden basisvaardigheden om bewust en actief mee te doen aan onze informatiemaatschappij. De visie van het expertisenetwerk is gericht op verbinden, versterken en vernieuwen. De collectieve kracht komt uit het netwerk en dit moet leiden tot een effectieve en efficiënte en vooral pragmatische aanpak van achterstand. Het netwerk wil de komende jaren het verschil maken en omarmt daarom stevig ambities. In de eerste fase willen we de achterstand van de provincie Limburg wegwerken en de provincie op landelijk niveau brengen. Zodra deze achterstand is ingelopen, streven wij naar een positie in de Europese top. Qua strategie richten we ons in eerste instantie op de 33 Limburgse Gemeenten en sluiten aan op actuele thema s en uitdagingen op basis van hun (nieuwe) wettelijke taken, zoals Wmo, jeugdzorg, participatie, kinderopvang, armoede en dergelijke. Vanuit een tweedelijns benadering willen we investeren in meerjarige programma s. Vooral de samenwerking met uitvoeringspartners, loketorganisaties en werkgevers is hierbij van cruciaal belang. De aanpak van de enorme maatschappelijke uitdaging rond basisvaardigheden vraagt dat er in Limburg een beweging op gang wordt gebracht met stakeholders uit de publieke en private sfeer. Het kernteam vervult in dit proces een belangrijke rol als 3 Beleidsplan Expertisenetwerk

4 Samenvatting initiator, regisseur en facilitator. Bij de ontwikkeling van draagvlak wordt onder meer gedacht aan een comité van aanbeveling, met daarin een Limburgs boegbeeld. Tevens is geadviseerd om een kleine groep wetenschappers uit te nodigen in wetenschappelijke raad. Dit team fungeert als een onafhankelijke denktank met autoriteit. Met betrekking tot de strategische werkwijze wordt ingestoken op vraagsturing, preventief werken en levenslang leren als positieve/vanzelfsprekende marktbenadering. Verder is nagedacht hoe met minder middelen meer mensen kunnen worden bereikt. Door de inzet van train the trainer, digitaal leren en het betrekken van de doelgroep kan een hefboom worden bereikt. Juist ook de integrale benadering van de problematiek rondom basisvaardigheden leidt tot efficiency en doelmatigheidwinst. Met betrekking tot het portfolio is gedacht aan deskundigheidsbevordering, voorlichting, advies, programmering, onderzoek en vraagbaak. Ook hier geldt dat het kernteam niet al deze disciplines beheerst en kan uitvoeren, maar wel dat deze producten vanuit het netwerk worden aangeboden. Als formatie wordt voorgesteld om te starten met een reguliere bezetting van het kernteam van 3,2 FTE. Deze capaciteit is vrij te maken door een herallocatie van menskracht uit de Cubiss organisatie en leidt dus niet tot een structurele kostenhoging voor de Provincie Limburg. In 2013 staat de verdere opbouw van het expertisenetwerk centraal. In het activiteitenplan is hiertoe een viertal programmalijnen geschetst. Deze zijn 1) het creëren van draagvlak en verzoek tot besluitvorming, 2) uitbouw van expertise 3) opbouw van de netwerkorganisatie en 4) opstarten/uitvoeren van de eerste uitvoeringsactiviteiten. Met betrekking tot de meerjarenplanning en het bijbehorende middelenkader wordt geadviseerd om vanaf hier te kiezen voor een procesbenadering. Om te komen tot een soepele samenwerking met de diverse partners moet er voldoende ruimte blijven om mee te denken en mede richting te geven aan dit initiatief. Op deze manier haalt Limburg het beste uit zichzelf! 4 Beleidsplan Expertisenetwerk

5 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Samenvatting 2 Deel 1 Analyse 7 1. Inleiding Achtergrond Aanleiding Legitimatie Basisvaardigheden en laaggeletterdheid Basisvaardigheden De waarde van basisvaardigheden Laaggeletterdheid Een greep uit de kengetallen Infrastructuur Limburg Probleemstelling Aanpak verkenningen Maatschappelijke en politieke ontwikkelingen Beleidsresearch 21 Europees beleid 21 Nationaal beleid Interviews Integrale analyse Conclusies en aanbevelingen 32 5 Beleidsplan Expertisenetwerk

6 Inhoudsopgave Deel 2 Beleidsplan Doorkijk naar het Expertisenetwerk Limburg Introductie Missie en visie Ambities Strategie Netwerkbenadering Strategische werkwijze Producten en diensten Organisatie en financiering Organisatorische inbedding bij Cubiss Formatie Kosten/financiering Ontwikkeling draagvlak Doorkijk naar operationele niveau Werkplan Expertise Netwerk Limburg Vervolg stappen Periode Bijlage 1: Interviewlijst Bijlage 2: Geraadpleegde literatuur 49 6 Beleidsplan Expertisenetwerk

7 Deel 1 Analyse

8 Analyse - Inleiding 1. Inleiding 1.1 Achtergrond Onze samenleving wordt steeds sneller, kennisintensiever en complexer. Om mee te kunnen in die ingewikkelde kennissamenleving heeft iedereen kennis nodig. Geen feitenkennis, maar een weten en kunnen, zodat mensen zich thuis kunnen voelen in de samenleving en een plek houden op de arbeidsmarkt. Velen beschikken vaak niet over alle basiscompetenties die nodig zijn voor het gewone maatschappelijk verkeer. Dat zijn zaken die door hoger opgeleide beleidsmakers en bestuurders als zó vanzelfsprekend worden beschouwd, dat ze er niet eens bij stil staan: lezen en schrijven, formulieren invullen, informatie opzoeken op internet en reflecteren. Mensen in deze achterstandsituatie hebben grote moeite met lezen, schrijven en rekenen waardoor zij niet goed mee kunnen komen in de maatschappij, zowel thuis als op het werk. Het beheersen van basisvaardigheden is een voorwaarde voor een gezonde, welvarende en duurzame samenleving waaraan iedereen actief deelneemt. Elke burger, zo blijkt uit Europese en landelijke beleidsnotities, dient te beschikken over voldoende basisvaardigheden om adequaat te kunnen functioneren in het onderwijs, op het werk, in het gezin en in het maatschappelijk leven. Dit was ook de conclusie van het IVO (tijdelijk Interdepartementaal Vaardigheden Overleg) dat tot stand kwam tussen de Ministeries van Economische Zaken, van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM), Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BKZ), Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Financiën. Op achterstand in basisvaardigheden rust helaas nog steeds een taboe. Niet iedereen weet bijvoorbeeld dat laaggeletterdheid ook in Nederland voorkomt. Iedereen die hier geboren en getogen is heeft toch leerplicht? Iedereen leert op school toch lezen en schrijven? Ondertussen dendert de samenleving voort: wat laaggeschoolde mensen nu niet kunnen, kunnen ze over tien jaar misschien wel, maar dan zullen zij weer nieuwe dingen moeten beheersen. De ontwikkeling van laaggeschoolde mensen krijgt onvoldoende prioriteit (van werkgevers, uitkeringsinstanties en de betrokkenen zelf), waardoor zij steeds verder achterop raken. De vraag is hoe een leven lang leren en (door)ontwikkelen voor laaggeschoolde mensen moet worden ingericht. Dit mede omdat Nederland zich wil onderscheiden als kennisland en de Provincie Limburg zich wil profileren zich als kennisregio. 8 Beleidsplan Expertisenetwerk

9 Analyse - Inleiding Laaggeletterdheid, leesachterstanden en problemen met nieuwe media beperken in hoge mate carrièremogelijkheden, maatschappelijke participatie en weerbaarheid van burgers. Uit onderzoek blijkt dat Nederland 1,1 miljoen laaggeletterden telt en dat laaggeletterdheid jaarlijks meer dan een half miljard euro kost 1. Ongeveer 10% van de Nederlandse bevolking is bovendien niet of onvoldoende digivaardig. De kosten van het productiviteitsverlies voor de gehele beroepsbevolking bedragen zo n 19,3 miljard euro 2. Omdat laaggeletterden en digibeten zich moeilijker zelf kunnen redden, bijvoorbeeld met schriftelijke informatie of via internet, zullen zij vaker een beroep doen op (dure) loketorganisaties. Elektronische dienstverlening staat bovenaan de agenda van organisaties met direct klantcontact. Het is efficiënt en altijd beschikbaar voor de klant. Maar Nederland kent 1,6 miljoen mensen die niet of beperkt kunnen omgaan met computer en internet 3. 1 Onderzoek Stichting Lezen en Schrijven ( 2 Productiviteitsverlies door ICT-problemen en ontoereikende digitale vaardigheden op het werk. Universiteit Twente Centre for ecovernment Studies. Jan Vaardige burgers aan het loket. Tips voor loketorganisaties Digivaardig Digi Bewust De OECD (Organisation for Econimic Co-operation and development) omschrijft geletterdheid als de vaardigheid om gedrukte en geschreven informatie te gebruiken om te functioneren in de maatschappij, om persoonlijke doelstellingen te bereiken en de persoonlijke kennis en kunde te ontwikkelen (OECD 2002). Deze OECD definitie omschrijft geletterdheid als een brede waaier van informatieverwerkingsvaardigheden in relatie tot geschreven taal, waarop volwassenen een beroep kunnen doen om uiteenlopende taken te vervullen, op het werk, thuis, in het openbare leven. In dit rapport wordt hoofdzakelijk gesproken over laaggeletterdheid in deze brede zin van het woord: We beschouwen verder lezen, schrijven en rekenen als zogenaamde kernvaardigheden. Hiermee willen we tot uitdrukking brengen dat deze vaardigheden als fundament dienen voor de vier andere, meer toegepaste basisvaardigheden. 1.2 Aanleiding In het reorganisatieplan 2012 van het Bibliotheekhuis Limburg is geopteerd voor de opbouw van een Expertisecentrum Basisvaardigheden. Dit vanuit de gedachte dat er behoefte is aan een centrum dat werkt aan de bevordering van vaardigheden die bijdragen aan een actieve deelname aan het maatschappelijk verkeer. Het richt zich hierbij op zogenaamde basisvaardigheden, met als doelgroep de burgers in Limburg die hierin achterstanden hebben opgelopen en daardoor belemmerd worden in hun maatschappelijke participatie. Een team van specialisten heeft zich de afgelopen maanden bezig gehouden met de opdracht om na te gaan of er in de provincie Limburg behoefte is aan een Expertisecentrum basisvaardigheden en te beschrijven hoe dit kan worden opgebouwd. Dit rapport beschrijft de basisanalyse (deel 1) en het strategische beleidsplan (deel 2). 9 Beleidsplan Expertisenetwerk

10 Analyse - Inleiding Het Bibliotheekhuis Limburg is vanaf gefuseerd met Cubiss. In dit rapport wordt verder gebruik gemaakt van Cubiss als nieuwe organisatienaam. In de werkplannen is aanvankelijk gesproken over een Expertisecentrum. Het team is gaandeweg tot de conclusie gekomen dat Expertisenetwerk beter past bij een open en verbindende opzet. In dit rapport wordt verder gebruik gemaakt van de term Expertisenetwerk. 1.3 Legitimatie De legitimatie voor Cubiss om een Expertisenetwerk vorm en inhoud te geven wordt gestaafd door een aantal manifesten cq verdragen: het Unescomanifest; de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens; het VN-Verdrag inzake de Rechten van het Kind; het rapport van de EU High Level Group of Experts on Literacy (2012) en het Lissabonakkoord. Unesco-manifest Het Unesco-manifest geeft een verwijzing naar enkele mensenrechten in artikel 2: het recht op vrijheid van meningsuiting, het recht om informatie te vergaren, te ontvangen en door te geven en het recht op privacy. Universele Verklaring van de Rechten van de Mens In de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is het beginsel van vrijheid en informatie neergelegd in artikel 19. VN-Verdrag inzake de Rechten van het Kind Ook het VN-Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989) geeft in artikel 17 een uitwerking: het kind heeft recht op toegang tot informatie en materiaal uit een verscheidenheid van bronnen. vrijheid, welvaart en ontplooiing van samenleving en individu kunnen alleen worden gerealiseerd door goed geïnformeerde burgers, die in staat zijn hun democratische rechten uit te oefenen en een actieve rol te spelen in de samenleving. Voorwaarde daartoe is onder andere een vrije en onbeperkte toegang tot kennis, wetenschap, cultuur en informatie. EU High Level Group of Experts on Literacy, Final Report Dit rapport is bedoeld om Europese landen wakker te schudden over de alfabetiseringscrisis waarmee alle landen kampen. Daarbij dienen we ons te realiseren dat lezen en schrijven veel meer is dan een techniek of een vaardigheid. Geletterdheid draait om zelfvertrouwen en het vermogen om in de samenleving te functioneren als individu, als actieve burger, als werknemer of als ouder. 10 Beleidsplan Expertisenetwerk

11 Analyse - Inleiding / Basisvaardigheden en laaggeletterdheid De (aangepaste) Lissabonstrategie: integratie van Lissabon- en Göteborgdoelen In maart 2000 stelden de Europese leiders zich tot doel van de Europese Unie tegen 2010 de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie ter wereld te maken. Deze strategie moet zorgen voor een duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang en zal daarbij het leefmilieu respecteren. Deze doelstellingen samen worden de Lissabon- en Göteborg-doelen genoemd, gericht op het gebied van kenniseconomie als ook op het gebied van duurzaamheid en sociale samenhang. De Lissabonstrategie wordt vaak verengd tot kenniseconomie en toptechnologie, maar is dus een veel breder concept. Zuid-Nederland hanteert deze brede benadering. Na tussentijdse evaluatie (de Commissie Kok, 2004) heeft de Europese Commissie besloten om de uitvoering van de Lissabonstrategie te richten op groei en werkgelegenheid, als middelen om de brede strategie te verwezenlijken. De Europese Commissie omschrijft een leven lang leren als alle leeractiviteiten die gedurende het leven ontplooid worden om kennis, vaardigheden en competenties vanuit een persoonlijk, burgerlijk, sociaal en/of werkgelegenheidsperspectief te verbeteren. Naast deze manifesten cq verdragen ligt een praktische legitimatie in het feit dat Cubiss al jarenlang werkzaam is om achterstanden in basisvaardigheden te bestrijden en voorkomen. Leesbevordering raakt bijvoorbeeld aan de kern van het bibliotheekwerk. Cubiss vormt met haar kennis van taal, lezen en informatieverwerking, alsmede de toegang tot een uitgebreid netwerk en kennis een natuurlijke partner. Verder is in 2011 en 2012 met subsidie van provincie Limburg door bibliotheken gewerkt aan de aanpak van laaggeletterdheid. Met de opbouw van het Expertisenetwerk wil Cubiss deze succesvolle activiteiten naar een volgend niveau tillen: meer doorlopende programma s in plaats van bescheiden en tijdelijke projecten en daarbij minder afhankelijk zijn van projectsubsidies. Cubiss ontleent kortom haar legitimiteit aan: - Aantoonbare ervaring over meerdere basisvaardigheden - Praktische ervaring in de opzet en uitvoering van relevante projecten (oa laaggeletterdheid) - Het feit dat hier het initiatief genomen is om tot een expertisenetwerk te komen - De aanwezige resources zowel binnen de Cubiss organisatie zelf, als binnen het Bibliotheeknetwerk(vestigingen, getrainde front end medewerkers, leerpunten, ed) 2. Basisvaardigheden en laaggeletterdheid 2.1 Basisvaardigheden Basisvaardigheden zijn die vaardigheden die men nodig heeft om in de (informatie)maatschappij te kunnen functioneren: lezen, schrijven, rekenen, digitale vaardigheden, gezondheidsvaardigheden, financiële vaardigheden, sociale vaardigheden en juridische vaardigheden. Achterblijven in het hebben 11 Beleidsplan Expertisenetwerk

12 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid en hanteren van basisvaardigheden leidt tot sociale ongelijkheid en sociale uitsluiting. Er bestaan bovendien diverse dwarsverbanden tussen de vijf basisvaardigheden. Vaak is het dezelfde groep burgers die worstelt met een stapeling van achterstanden. Tevens zijn er allerlei afhankelijkheden. Zonder aanleren van de taal, leer je niet leren, leer je niet begrijpend te lezen, kun je media niet gebruiken en lezen en ben je niet in staat tot het verwerken van informatie. In de volgende paragrafen worden de afzonderlijke basisvaardigheden nader gedefinieerd. We volgen hiermee het Interdepartementaal Vaardigheden Overleg (IVO) die deze vaardigheden heeft samengevat in de schijf van vijf van basisvaardigheden. In het IVO hebben zeven ministeries en tal van uitvoerende partijen samengewerkt aan een hoger niveau van basisvaardigheden in Nederland. Doel van het IVO is de uitwisseling van informatie en het behalen van synergie. Als de diverse initiatieven op het gebied van basisvaardigheden beter met elkaar worden verbonden, leidt dit tot efficiëntie- en doelmatigheidswinst. We beschouwen in dit rapport lezen, schrijven en rekenen als zogenaamde kernvaardigheden. Hiermee willen we tot uitdrukking brengen dat deze vaardigheden als fundament dienen voor de vier andere, meer toegepaste basisvaardigheden. Lezen, schrijven, rekenen Goede lees- schrijf- en rekenvaardigheden zijn essentieel om mensen een beter leven te bieden en om kennis, innovatie en groei te bevorderen. Door de veranderingen in de aard van het werk, de economie en de samenleving zijn lees-, schrijf- en rekenvaardigheden tegenwoordig belangrijker dan ooit. De volgende redenen liggen aan deze noodzaak ten gronde: de arbeidsmarkt heeft behoefte aan steeds betere lees- en schrijfvaardigheden (naar schatting zullen in 2020 voor 35% van alle banen kwalificaties van hoog niveau vereist zijn (vandaag is dat 29%); in de digitale wereld zijn participatie in de samenleving en actief burgerschap afhankelijker van lees- en schrijfvaardigheden; de bevolking vergrijst en de lees- en schrijfvaardigheden, ook de digitale, moeten worden geactualiseerd; armoede en slechte lees- en schrijfvaardigheden vormen een vicieuze cirkel en versterken elkaar; door de grotere mobiliteit en de toename van de migratie worden lees- en schrijfvaardigheden steeds meertaliger en worden tal van culturele en taalachtergronden gecombineerd. Onderzoek toont aan dat verschillen in de leesvaardigheid van volwassenen meer dan de helft (55%) in de lange termijngroei van het Bruto Nationaal Product verklaren en dat een groeiende economie het niet kan stellen zonder hooggeletterde werknemers (zie onder andere Coulombe, Tremblay & Marchand, 2004). In onze moderne kennissamenleving is immers 80% van het werk gerelateerd aan lezen en schrijven. Vaardige lezers worden sneller aangenomen, verdienen meer geld, en maken makkelijker promotie (National Endowment for the Arts, 2007). Lezen ook in de vrije tijd vergroot de kansen op een succesvolle loopbaan. Omgekeerd bestaat er ook een sterk verband tussen aan de ene kant een lage leesvaardigheid en aan de andere kant hoge werkloosheid, lage lonen en geringe carrièrekansen. 12 Beleidsplan Expertisenetwerk

13 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid Digitale vaardigheden Digitale vaardigheden (ook wel computer- en internetvaardigheden genoemd) zijn vaardigheden die nodig zijn om met ICT en digitale toepassingen om te kunnen gaan. Computervaardigheden omvat dus meer dan alleen knoppenkennis : weten hoe je de computer aan en uit moet zetten, hoe je omgaat met de programma s die erop staan en weten hoe je kunt internetten, iets kan opslaan vanaf internet en weten hoe een zoekopdracht in te vullen op Google. Dit zijn zg. instrumentele of operationele vaardigheden. Daarnaast worden ook formele vaardigheden onderscheiden. Hierbij gaat het om kunnen navigeren, de links op internet kunnen begrijpen en gebruiken en de oriëntatie kunnen behouden: het gaat hierbij dus om vaardigheden die met de structuur van internet te maken hebben. De derde soort vaardigheden worden informatievaardigheden genoemd: het kunnen vinden van bruikbare informatie op internet en deze kunnen beoordelen op kwaliteit. Weten of de informatie goed en betrouwbaar is, door de bron te achterhalen en te checken. De vierde soort vaardigheden heeft te maken met de toepassing in het leven om bepaalde doelen te bereiken. Dit zijn de strategische vaardigheden. Mensen kunnen met slim internetgebruik allerlei voordelen halen: winst in termen van tijd of geld, betere keuzes maken dankzij gevonden informatie. Internet kan mensen helpen nieuwe sociale contacten op te doen of bestaande contacten te onderhouden of versterken. Een digibeet (iemand die onvoldoende digivaardig is) heeft óf geen toegang tot internet, óf heeft wel toegang, maar beschikt over weinig (instrumentele) vaardigheden, wat beperkt internetgebruik tot gevolg heeft. Onderzoek wijst uit dat 1,6 miljoen mensen in Nederland digibeet is. Van de beroepsbevolking is 6% digibeet. Vanuit maatschappelijk oogpunt is het van belang dat iedere burger voldoende digitale vaardigheden bezit om volwaardig mee te kunnen komen in de informatiesamenleving, dit wordt ook wel e-inclusion genoemd. Geringe digitale vaardigheden zetten mensen op achterstand. De kenniseconomie kan niet zonder een beroepsbevolking die voldoende e-skills heeft. Daar komt bij dat in tijden van economische recessie juist diegenen die weinig digitale vaardigheden bezitten het hoogste risico lopen buiten de arbeidsmarkt te raken. Uit de studie Ctrl Alt Delete van de universiteit Twente blijkt dat 7,6% van de werktijd verloren gaat door slecht functionerende ICT en door gebrek aan digitale vaardigheden. Dit zou betekenen dat de kosten van het productiviteitsverlies over de gehele beroepsbevolking ongeveer 19,3 miljard euro bedragen. In het economisch beleid van de Europese Commissie is de Digital Agenda van eurocommissaris Neelie Kroes een van de speerpunten. Deze agenda onderstreept evenzeer het belang van e-inclusion als van het benutten van ICT voor economische groei. 13 Beleidsplan Expertisenetwerk

14 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid Financiële vaardigheden Financiële vaardigheden gaan over kunnen omgaan met geld. Het gaat er hierbij om dat mensen zowel op korte als op lange termijn hun financieel beheer op orde hebben. Dus dat zij zowel grip hebben op hun huishoudportemonnee, als weerbaar zijn tegen financiële tegenvallers. Als mensen geen grip hebben op hun huishoudportemonnee, liggen problematische schulden op de loer. Als mensen niet zijn voorbereid op financiële tegenvallers, kunnen zij door (on)verwachte gebeurtenissen zoals echtscheiding, het krijgen van kinderen, verlies van een baan, ziekte of ongevallen in de financiële problemen raken. Het Nibud heeft vijf competenties voor financiële zelfredzaamheid geformuleerd. Het Nibud omschrijft het begrip financiële zelfredzaamheid als volgt: Iemand is financieel zelfredzaam wanneer hij weloverwogen keuzes maakt zodanig dat zijn financiën in balans zijn, zowel op de korte als op de lange termijn. De vijf competenties zijn: 1. In kaart brengen: De consument beschikt over een overzicht dat inzicht geeft in de mogelijkheden om zijn financiën in balans te houden. 2. Verantwoord besteden: De consument besteedt zijn inkomsten zodanig dat zijn huishoudfinanciën op de korte termijn balans zijn. 3. Vooruit kijken: De consument realiseert zich dat wensen en gebeurtenissen op de middellange en de lange termijn financiële gevolgen hebben en stemt zijn huidige bestedingen hierop af. 4. Bewust financiële producten kiezen: De consument kiest financiële producten op basis van budgettaire overwegingen en passend bij zijn persoon en persoonlijke huishoudsituatie. 5. Over voldoende kennis beschikken: De consument beschikt over alle relevante kennis om zijn huishoudfinanciën op de korte, middellange en de lange termijn in balans te brengen en te houden. Gezondheidsvaardigheden Gezondheidsvaardigheden zijn vaardigheden om een gezond leven te kunnen leiden. Mensen die gezondheidsvaardig zijn, begrijpen welke factoren invloed hebben op zowel hun lichamelijk als geestelijk welzijn. Ze zijn in staat hierover informatie te verzamelen en deze juist te interpreteren. Om dit te kunnen, zijn basisvaardigheden nodig als lezen, schrijven, rekenen en digitale vaardigheden. Ook sociale vaardigheden zijn hierbij belangrijk; je moet in staat zijn om de juiste vragen te stellen aan de juiste zorgverleners. In wetenschappelijke literatuur wordt onderscheid gemaakt tussen functionele, interactieve en kritische gezondheidsvaardigheden. Deze indeling laat zien dat gezondheidsvaardigheden enerzijds samenhangen met lees-, schrijf- en rekenvaardigheden, maar tegelijkertijd veel meer inhouden. Functionele gezondheidsvaardigheden hebben te maken met geletterdheid: heeft een patiënt zodanige basisvaardigheden in lezen en schrijven dat hij of zij adequaat kan omgaan met informatie over ziekte, 14 Beleidsplan Expertisenetwerk

15 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid gezondheid en zorg? Interactieve gezondheidsvaardigheden hebben betrekking op het vermogen om schriftelijke of mondelinge informatie te verkrijgen over ziekte en gezondheidszorg en om deze informatie toe te passen op de eigen situatie. Kritische gezondheidsvaardigheden gaan nog een stap verder: dit zijn de vaardigheden om gezondheidsinformatie kritisch te analyseren en deze te gebruiken om meer controle uit te oefenen over het eigen leven. Uit onderzoek blijkt dat mensen die de basisvaardigheden lezen, schrijven en rekenen onvoldoende beheersen minder gezond zijn. Uit Amerikaans onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat van alle factoren die iemands gezondheid kunnen voorspellen (leeftijd, inkomen, arbeidsstatus, opleidingsniveau en etnische achtergrond), de beheersing van lees- en schrijfvaardigheden de beste voorspeller is. Laaggeletterden zijn minder goed in staat om de juiste keuzes te maken voor een gezonde levensstijl en maken daarnaast vaker onnodig (lang) gebruik van de zorg. Dit kost de maatschappij veel geld. Uit Nederlands onderzoek blijkt dat bepaalde aandoeningen als astma, kanker, hart- en vaatziekten, diabetes en migraine meer voorkomen onder laaggeletterden dan onder mensen met goede lees- en schrijfvaardigheden. Ook blijkt geletterdheid van invloed op de frequentie van zorggebruik, de duur van het ziekenhuisverblijf, de mate van correct medicijngebruik en psychische problemen. Het uitbannen van laaggeletterdheid levert een jaarlijkse kostenbesparing op van naar schatting 20 miljoen euro op huisartsenzorg en 41 miljoen euro op ziekenhuiszorg. Sociale vaardigheden Dit zijn de vaardigheden die iemand nodig heeft om met andere mensen samen te werken en samen te leven. Hierbij kan gedacht worden aan omgaan met verschillen van mening, communiceren of het nakomen van afspraken. Sociale basisvaardigheden zijn afhankelijk van de situatie en er zijn daarom ook minder duidelijke regels voor dan bijvoorbeeld bij rekenen of taal. Het worden daarom wel de zachte vaardigheden of de soft-skills genoemd. Juridische basisvaardigheden Deze vaardigheden gaan over de basiskennis van rechten en plichten in de samenleving. Dat geldt voor conflicten met andere burgers of met de overheid, maar ook wat wel en niet mag als werknemer van een bedrijf. Zonder een basiskennis van rechtspositie kan men moeilijk deelnemen aan de moderne samenleving. Competenties, niveaus en ladders Bij de diverse vaardigheden zijn competenties geformuleerd die noodzakelijk zijn om de kwalificatie basisvaardig te ontvangen. In bijlage 3 is een overzicht opgenomen van de competenties, naar de verschillende vaardigheden. Voorts wordt in de praktijk gewerkt met zogenaamde ladders (participatieladder, zelfredzaamheidsladder, verantwoordelijkheidsladder) die een maatstaf kunnen zijn voor het competentie niveau en de gewenste groei. 15 Beleidsplan Expertisenetwerk

16 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid Actief burgerschap Zowel sociale vaardigheden als juridische vaardigheden hebben een nauwe relatie met burgerschapsvorming. In 2006 trad de bepaling in werking die aan scholen voor primair en voortgezet onderwijs de opdracht geeft het actief burgerschap en de sociale integratie van leerlingen te bevorderen. Actief burgerschap verwijst naar de bereidheid en het vermogen deel uit te maken van een gemeenschap en daar een actieve bijdrage aan te leveren, in de vorm van sociale participatie, deelname aan de maatschappij en haar instituties en bekendheid met en betrokkenheid bij uitingen van de Nederlandse cultuur. 2.2 De waarde van basisvaardigheden In vele wetenschappelijke publicaties wordt er een verband gelegd tussen basisvaardigheden en persoonlijke ontwikkeling, economische voorspoed en maatschappelijke cohesie. Op persoonlijk niveau hebben basisvaardigheden een positief effect op: Onderwijsprestaties en schoolsucces Arbeidsmarktparticipatie en beroepsloopbaan Burgerschap en maatschappelijke participatie Talentontwikkeling, emancipatie, sociale weerbaarheid, zelfredzaamheid, zelfbepaling, welbevinden en betere gezondheid, en hogere kwaliteit van leven. Op economisch niveau hebben basisvaardigheden een positief effect op: Het opleidingsniveau van de bevolking De economische groei (o.a. bruto binnenlands product per inwoner, arbeidsproductiviteit, arbeidsmarktparticipatie, inkomen) Besparing collectieve voorzieningen (medische kosten, zorgkosten, kosten hulpverlening, verzekeringen) Op maatschappelijk niveau hebben basisvaardigheden een positief effect op: De sociale cohesie en sociale inclusie (opheffen van maatschappelijke tweedeling, bevordering maatschappelijke gelijkheid, emancipatie) De leefbaarheid (maatschappelijk welzijn en kwaliteit van de samenleving) Democratisch burgerschap In diverse wetenschappelijke publicaties wordt betoogd dat het investeren in de scholing van basisvaardigheden zich zelf meer dan terugverdient. 16 Beleidsplan Expertisenetwerk

17 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid Gebrek aan vaardigheden Het gebrek aan vaardigheden heeft omgekeerd een nadelig effect op diverse niveaus, te weten op individueel, economisch en maatschappelijk niveau. individueel niveau Sociale uitsluiting/sociaal isolement Werkloosheid/baanonzekerheid Slechte gezondheid/teruggang van lichamelijk en geestelijk welbevinden Reproductie van achterstandsituatie (bijvoorbeeld bij kinderen door gebrek aan opvoedingsvaardigheden bij ouders) Grotere kans op armoede/kans op schulden Een minder productieve levensstijl economisch niveau Onbenut menselijk kapitaal Geringere arbeidsproductiviteit/afbreukrisico Werkloosheid Uitkeringen sociale zekerheid Toenemende medische vraag/verhoging medische kosten Toenemende zorgvraag (zowel lichamelijk als XXXX?) Toenemende hulpvraag (schuldsanering, voedselbank e.d.) maatschappelijk niveau Sociale uitsluiting/maatschappelijke tweedeling Sociale desintegratie/verlies aan maatschappelijke cohesie Sociale spanningen/verlies aan veiligheid Verminderde leefbaarheid Een tekort aan basisvaardigheden gaat doorgaans gepaard met andere problematiek. Deze problematiek kan zeer divers van aard zijn. Het kan daarbij gaan om een combinatie van omgevingsfactoren en individuele factoren. Omgevingsfactoren Onaantrekkelijke gezinsomgeving (disfunctionele gezinsrelaties, huiselijk geweld, gebrek aan stimulering, onderdrukkende rolpatronen, taalarmoede e.d.) Onaantrekkelijke woonomgeving (kleine en slechte behuizing, buurtoverlast, onveilige woonomgeving, gebrek aan voorzieningen e.d.) Onaantrekkelijke werkomgeving (zwaar werk, onregelmatig werk, pesten op het werk, geestdodend werk e.d.) Onaantrekkelijke schoolomgeving (zwakke school, weinig aandacht, ondeskundigheid van 17 Beleidsplan Expertisenetwerk

18 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid docenten e.d.) Zwakke financiële positie (gering inkomen, armoede e.d.) Onaantrekkelijk sociaal netwerk (peer-group, criminaliteit, jeugdcultuur e.d.) Individuele factoren Lichamelijke of cognitieve beperking Chronische ziekte (bijv. astma, suikerziekte, Alzheimer) Verslaving (drugs, alcohol, eetverslaving) Psychische beperking (trauma, faalangst, negatief zelfbeeld, fobieën, schaamte en sub-assertiviteit, defaitisme, slachtoffercomplex, vermijdingsgedrag, negatieve levensinstelling, depressiviteit en leerblokkades) Ander referentiekader (andere normen en waarden, andere opvattingen t.a.v. opvoeding en gezondheid, andere gezondheidsbeleving, peer-group gedrag) 2.3 Laaggeletterdheid De afgelopen jaren heeft er een verschuiving plaats gevonden binnen het begrip laaggeletterdheid. Vroeger was het de puur technische vaardigheid van kunnen lezen en schrijven. Het was de basisvaardigheid om mee te kunnen doen aan het denken en handelen in de pen-en-papier maatschappij. In onze complexere maatschappij heeft het begrip meer dimensies gekregen. Er behoren ook de digitale technieken bij, zoals en internet, het kunnen omgaan met geautomatiseerde systemen (winkels, banken), het begrijpen van getallen en eenheden (rekenen), formulieren kunnen begrijpen en invullen, kranten en tijdschriften kunnen lezen en begrijpen en het kunnen omgaan met veiligheidsvoorschriften zoals bijsluiters, gebruiksinstructies, stickers en symbolen, etc 4. In de praktijk wordt vaak het begrip geletterdheid inmiddels gehanteerd als container. Het omvat niet alleen lezen en schrijven, maar ook luisteren, spreken, rekenen/gecijferdheid en in dat kader het gebruiken van alledaagse technologie om te communiceren en om te gaan met informatie 5. Deze herijking van het begrip (functionele) geletterdheid past in de ontwikkeling die zichtbaar is in andere landen binnen en buiten Europa in zowel debat als wetenschappelijke literatuur 6. In dit rapport volgen we deze brede definiëring van laaggeletterdheid, waarbij er vrijwel altijd sprake is van achterstand in meerdere basisvaardigheden. 4 Iedereen doet mee Aanvalsplan laaggeletterdheid gemeente Boxtel 5 Actieplan Laaggeletterdheid Aanvalsplan Twenterand , Gemeente Twenterand 18 Beleidsplan Expertisenetwerk

19 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid 2.4 Een greep uit de kengetallen In Europa hebben 78 miljoen mensen onvoldoende basisvaardigheden om mee te doen in de samenleving. 1 op de 5 15 jarigen en bijna 75 miljoen volwassenen in de EU-lidstaten zijn onvoldoende leesen schrijfvaardig. In Nederland is een 1 op de 7 volwassenen onvoldoende lees- en schrijfvaardig. Vanuit internationaal perspectief: op 20% van de scholen start meer dan 75% van de leerlingen met een zekere basis van geletterdheid; in Nederland is dat 4%. Vroegtijdig meer tijd aan potentiële risicolezers besteden levert later betere leesresultaten voor deze kinderen op. Preventie loont! 25% van de ongeveer kinderen in de voorschoolse leeftijd van 2 en 3 jaar begint aan de basisschool met een taalachterstand. 25% van de leerlingen verlaat groep 8 met een leesachterstand van 2 jaar. 1,5 miljoen volwassenen (tussen 15 en 75 jaar) hebben moeite met lezen en schrijven in Nederland. 2/3 van die mensen is geboren en getogen in ons land. 1,6 miljoen (volwassen?) Nederlanders zijn digibeet (iemand die niets van computers en internet weet) Ruim (volwassen?) mensen (in Nederland?) hebben geen internettoegang, een van de voorwaarden om actief deel te nemen aan het maatschappelijke proces. Meer dan de helft is 65+. Om gebruik te kunnen maken van internet zijn vaardigheden nodig: operationele, formele, informatie, communicatie en strategische vaardigheden. Voor wat betreft digibewustzijn zijn jarigen, 55 plussers en laagopgeleiden het meest onvoorzichtig op internet. Dit komt door het gebrek aan vaardigheden bij ouderen en lager opgeleiden en naïviteit en gebrek aan strategische vaardigheden bij jongeren. Niet werkzame mensen, mensen met een lager opleidingsniveau, mensen uit de laagste inkomensgroepen en 65-plussers hebben het minst toegang tot internet. Een aantal kengetallen van Limburg is bekend; zo weten we dat Limburg ongeveer 1,2 miljoen inwoners telt, waarvan: meer dan 50% 45 jaar of ouder is. Het gaat om ruim mensen. De komende jaren zal dit percentage nog verder stijgen. Vooral de leeftijdsgroep 65+ en 80+ zal spectaculair stijgen. rondom 20% van allochtone herkomst is. Het gaat om ongeveer mensen. ongeveer 33% tussen de laagopgeleid is (beschikt niet over een zogeheten startkwalificatie: diploma havo, vwo, mbo2+). Het gaat om ongeveer mensen. Inzicht en kennis hebben van de kengetallen in Limburg is voor het Expertisenetwerk (en haar stakeholders) van belang en zal in 2013 als een van de actiepunten verder worden uitgewerkt. 2.5 Infrastructuur Limburg 19 Beleidsplan Expertisenetwerk

20 Analyse - Basisvaardigheden en laaggeletterdheid / Probleemstelling In de verkenningsfase is nagegaan welke organisaties zich landelijk en provinciaal bezig houden op het brede terrein van de basisvaardigheden. Vanuit de beleidsintentie dat (de aandacht voor) het aanleren en bevorderen van basisvaardigheden integraal dient te worden aangepakt, zijn bij deze verkenning drie overkoepelende ketens als leidraad genomen, te weten onderwijs, werk & inkomen en zorg & welzijn. Een indrukwekkende lijst van organisaties, websites en expertisecentra wordt manifest. Het expertisenetwerk zal deze uitgebreide lijst opnemen in een nog te ontwerpen kaart. Uit deze lijst zullen prominente stakeholders worden aangezocht. 3. Probleemstelling Een substantieel deel van de bevolking in Limburg mist aansluiting met de ontwikkeling van de kenniseconomie en de verdergaande digitalisering van de samenleving. Dit gebrek aan vaardigheden heeft een nadelig effect op diverse niveaus, te weten op individueel, economisch en maatschappelijk niveau. Vaak gaat het om dezelfde groep burgers die worstelt met een stapeling van achterstanden. Cubiss heeft zich in haar werkplannen (Bibliotheekhuis Limburg 2012 en Cubiss 2013) ten doel gesteld de contouren van het Expertisenetwerk te schetsen op basis van een aansprekende innovatieve visie, die stoelt op gedegen research. De uitdaging is om op basis van een stevige analyse en gedeelde visie, te komen tot een nieuwe aanpak (instrumentarium en samenwerkingsverbanden) waarmee achterstanden effectief worden aangepakt. Dit vereist beantwoording van de volgende deelvragen: a. Welke maatschappelijke en politieke ontwikkelingen zijn relevant voor sociale participatie en zelfredzaamheid? b. Wat is het beleid op diverse niveaus (Europees, nationaal, provinciaal, gemeentelijk) mbt basisvaardigheden en laaggeletterdheid? c. Welke organisaties houden zich bezig met het bestrijden en voorkomen van achterstand in basisvaardigheden? d. Wordt de problematiek herkend in het maatschappelijke speelveld en is er in Limburg behoefte aan een Expertisenetwerk? e. Hoe zou zo n Expertisenetwerk er uit moeten zien in termen van missie, visie, strategie, portfolio, organisatie en financiën? f. Hoe kan dit Expertisenetwerk het beste worden opgebouwd en welk activiteitenplan past bij de opstart? 20 Beleidsplan Expertisenetwerk