Loopbanen van leraren door de tijd heen

Transcriptie

1 Loopbanen van leraren door de tijd heen Onderzoek naar de loopbaanontwikkeling van afgestudeerden van de lerarenopleiding basisonderwijs en voortgezet onderwijs Opdrachtgever: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ECORYS Ruud van der Aa Gwen de Bruin Bart van Hulst RISBO Lyanda Vermeulen-Kerstens Rotterdam, juni 2008

2

3 ECORYS Nederland BV Postbus AD Rotterdam Watermanweg GG Rotterdam T F E asb@ecorys.com W K.v.K. nr ECORYS Arbeid & Sociaal Beleid T F HUL/RG EE13891rapbm

4 Loopbanen van leraren door de tijd heen

5 Inhoudsopgave Voorwoord 7 Samenvatting 9 1 Inleiding Achtergrond Loopbaanmonitor Onderwijs Wijzigingen ten opzichte van vorige Loopbaanmonitor Onderzoeksdoel en onderzoeksvragen Onderzoeksdoel Onderzoeksvragen Afbakening van het onderzoek Theoretisch kader Het concept loopbaan Theoretische perspectieven op de loopbaan Mogelijke loopbanen van leraren Toelichting op enkele centrale begrippen Typologie van loopbanen Onderzoeksopzet, dataverzameling en respons Betrouwbaarheid van de informatie Opzet van deze rapportage 26 2 Onderwijsarbeidsmarkt door de jaren heen Inleiding Werkgelegenheidsontwikkeling in het onderwijs Arbeidsmarktbeleid en -adviezen 31 3 Loopbanen van leraren Inleiding Trends in opleidingsmotieven Loopbanen van afgestudeerden Eerste arbeidsmarktpositie De huidige arbeidsmarktpositie Loopbaanpatronen Vergelijking van arbeidsmarktposities Kenmerken van de huidige baan 45 4 De leraar voor het leven Inleiding 49 HUL/RG EE13891rapbm

6 4.2 Profiel van de leraar voor het leven Mobiliteit in het onderwijs Aantal banen Redenen voor baanverandering in het onderwijs Mobiliteit tussen onderwijssectoren Potentiële uitstromers Binding met het onderwijs 57 5 Stille reserve Inleiding Profiel van de uitstromer en verloren talenten De eerste baan van uitstromers en verloren talenten De eerste baan: een baan in het onderwijs De eerste baan: een baan buiten het onderwijs De huidige arbeidsmarktpositie Benutting van leraarcompetenties Terugkeer in het onderwijs 68 6 Herintreders Inleiding Profiel van de herintreders Uittreden en terugkeren Herintreders Herwonnen leraren en laatbloeiers 76 7 Loopbanen en achtergrondkenmerken Inleiding Mannen en vrouwen Autochtonen en allochtonen Academici 80 8 Loopbaantypen: verdiepende analyse Inleiding Methodiek Resultaten Samenvatting 87 Literatuur 89 Bijlage bij hoofdstuk 1 91 Loopbanen van leraren door de tijd heen

7 Voorwoord De kwaliteit van het onderwijs vraagt vrijwel dagelijks de aandacht in de politiek en de media. In belangrijke mate wordt de kwaliteit van het onderwijs bepaald door de leraren die voor de klas staan. Maar wie staan er voor de klas? En hoe lang staan ze voor de klas? En in hoeverre kan hier met beleid invloed op worden uitgeoefend? De Loopbaanmonitor Onderwijs geeft antwoord op deze en andere vragen. De loopbanen van afgestudeerden aan de lerarenopleiding zijn onderzocht door een enquête te houden onder afgestudeerden van de lerarenopleidingen voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs. Een grootschalig onderzoek als het voorliggende kan alleen tot stand komen door de medewerking van vele partijen. Een woord van dank is op zijn plaats. Allereerst zijn dat de IB-Groep en het ABP die de enquêteformulieren (op naam) naar de afgestudeerden van de lerarenopleidingen hebben verstuurd. De verwerking van de enquêtes is op efficiënte wijze uitgevoerd door Bureau Mediad, in samenwerking met DESAN. Door Peter Hermus van RISBO is een belangrijke bijdrage geleverd aan het enquêteren via internet. Ria Groenendijk en Tineke Noordzij hebben de lay-out en tekstcorrectie van het eindrapport verzorgd. Namens het ministerie van OCW is het onderzoek begeleid door een commissie bestaande uit: Henk Lindner, Hans Ruesink en Suzanne Westdorp. Graag willen wij hen bedanken voor de prettige samenwerking en het commentaar op de conceptversie van dit rapport. Tot slot bedanken wij de duizenden afgestudeerden van de lerarenopleidingen die de moeite hebben genomen om de vragenlijst in te vullen. Zonder hen was het onderzoek niet mogelijk geweest. Ruud van der Aa Projectleider Loopbanen van leraren door de tijd heen 7

8

9 Samenvatting Dit onderzoeksrapport geeft inzicht in de loopbaanontwikkeling van afgestudeerde leraren en de motieven die hierbij een rol hebben gespeeld. De uitkomsten zijn gebaseerd op loopbaangegevens van afgestudeerden van de lerarenopleidingen voor het Basisonderwijs (BaO) en het Voortgezet Onderwijs (VO). De afgestudeerden hebben tussen 1969 en 2005 hun onderwijsbevoegdheid behaald. De afgestudeerden zijn afkomstig uit tien cohorten, die zijn samengesteld op basis van ABP- en IBG-bestanden 1. De loopbaangegevens zijn onderzocht op basis van een schriftelijke vragenlijst. Loopbanen van leraren door de tijd heen Leraren die van de lerarenopleiding komen, blijven niet altijd leraar. Een deel van hen gaat zelfs helemaal nooit aan de slag als leraar. Om de loopbanen van leraren door de tijd heen te typeren is door ons een typologie opgesteld, bestaande uit de volgende vier loopbaanpatronen van leraren: De leraar voor het leven: iemand die na afstuderen aan de lerarenopleiding in het onderwijs is gaan werken en in het onderwijs is blijven werken. Herintreder: iemand die na afstuderen aan de lerarenopleiding in het onderwijs is gaan werken, daarna een periode buiten het onderwijs is geweest, maar nu weer in het onderwijs werkt. Uitstromer: iemand die nu niet in onderwijs werkt, maar dat ooit wel gedaan heeft. Verloren talent: iemand die na het afstuderen aan de lerarenopleiding buiten het onderwijs is gaan werken en nog steeds buiten het onderwijs werkzaam is. Onder afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO komt de leraar voor het leven en de herintreder verreweg het meest voor. Van de afgestudeerden die de afgelopen 15 jaar na hun afstuderen een baan in het onderwijs vonden, is 60 tot 75 procent nog altijd werkzaam in het onderwijs en tot op heden dus te typeren als leraar voor het leven. Over het algemeen is de verbondenheid van afgestudeerden met het onderwijs dan ook hoog te noemen. Van de afgestudeerden in de afgelopen 15 jaar behoort 5 tot 11 procent tot de categorie uitstromers. 1 Het ABP-bestand is gebruikt om de twee cohorten voor de jaren zeventig en tachtig te construeren. In tegenstelling tot de overige (IBG-) cohorten gaat het hierbij niet om afgestudeerden in de strikte betekenis van het woord, maar om afgestudeerden van de lerarenopleidingen die (ooit) in het onderwijs hebben gewerkt. Dit betekent dat personen uit de jaren zeventig en tachtig die na hun afstuderen aan de lerarenopleiding nooit in het onderwijs hebben gewerkt, niet in het onderzoek vertegenwoordigd zijn. Dit is nadrukkelijk wel het geval voor de (IBG-) cohorten die betrekking hebben op de jaren negentig en later. Loopbanen van leraren door de tijd heen 9

10 Gemiddeld 4 procent betreft verloren talenten. Met andere woorden: van alle afgestudeerden die in de afgelopen 15 jaar de lerarenopleiding BaO met een diploma verlieten, werkt of werkte gemiddeld 96 procent voor lange of kortere tijd in het onderwijs. Bij de oudere cohorten die begin jaren zeventig en begin jaren tachtig als leraar zijn begonnen, is het aandeel leraren voor het leven lager (30 tot 40 procent van het cohort) en ligt het aandeel herintreders hoger (40 tot 50 procent van het cohort). Met name vrouwelijke leraren verlaten vaak voor enige tijd de arbeidsmarkt om daar in een latere levensfase weer in terug te keren. Ook kennen de oudste twee cohorten relatief veel uitstromers; voor het oudste cohort kunnen dit personen zijn die de arbeidsmarkt inmiddels definitief hebben verlaten. Ook onder afgestudeerden van de lerarenopleiding VO zijn de leraar voor het leven en de herintreder de meest voorkomende loopbaanpatronen, hoewel minder nadrukkelijk dan onder de afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO. Van de afgestudeerden die in de jaren negentig van de lerarenopleiding voor het VO zijn gekomen is 35 à 40 procent te typeren als leraar voor het leven. Onder afgestudeerden van meer recente datum ligt dit percentage hoger (maximaal 55%). Het aandeel herintreders is aanzienlijk groter dan onder de afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO, grofweg variërend tussen de 25 en 35 procent per cohort. Daarnaast zijn er onder de afgestudeerden van de lerarenopleiding VO relatief veel uitstromers. Het aandeel uitstromers varieert sterk per cohort, van 10 procent in 2002/2003 tot 24 procent in 1996/1997. Ook het aandeel verloren talenten is aanzienlijk groter dan onder de afgestudeerden van de lerarenopleidingen BaO en varieert tussen de 10 en 20 procent. Anders gezegd: van alle afgestudeerden van de lerarenopleiding VO in de afgelopen 15 jaar werkt of werkte 80 tot 90 procent voor lange of kortere tijd in het onderwijs. Kansen op werk in het onderwijs door de jaren heen In de afgelopen decennia zijn afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO in overgrote meerderheid (70 tot 90 procent) in het onderwijs gaan werken. Afgestudeerden uit de studiejaren zijn koploper met een aandeel van bijna 90 procent dat direct in het onderwijs is gaan werken. Dit is verklaarbaar vanuit de grote personeelstekorten die voor deze periode werden geconstateerd en de ruimere arbeidsmarkt voor de gehele economie. Twee cohorten vormen een uitzondering op het algemeen beeld. Van de afgestudeerden uit de periode vond slechts 55 procent direct na afstuderen een baan in het onderwijs. De jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig kenden een overschot op de arbeidsmarkt, waardoor het voor afgestudeerden van de lerarenopleiding moeilijk was om een baan in het onderwijs te vinden. Dit gold overigens in die tijd ook voor afgestudeerden van andere opleidingen. Ook het cohort 2005 valt op met slechts 60 procent van de afgestudeerden die direct na afstuderen in het onderwijs zijn gaan werken. Wel wordt geconstateerd dat het aandeel afgestudeerden in het onderwijs na verloop van tijd (na afstuderen) toeneemt. Kennelijk kost het vinden van een passende baan in deze periode enige tijd. De laatste jaren is het aandeel afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO dat in het onderwijs gaat werken aan de lage kant. Voor een deel kan dit worden verklaard 10 Loopbanen van leraren door de tijd heen

11 vanuit de toegenomen instroom in de lerarenopleiding enkele jaren geleden waardoor het gediplomeerde aanbod van afgestudeerden is toegenomen, terwijl de vraag naar nieuwe leraren daarmee geen gelijke pas heeft gehouden. Afgestudeerden van de lerarenopleiding VO gaan minder vaak (50 tot 70 procent) direct na afstuderen in het onderwijs werken dan hun collega s van de lerarenopleiding BaO. Dit is een inmiddels bekend gegeven. Cohort is met bijna 80 procent een uitschieter. Deze toestroom naar het onderwijs is mogelijk het gevolg van de economische recessie in die jaren, in combinatie met de vraag naar nieuwe leraren in het voortgezet onderwijs. Het aandeel afgestudeerden dat direct na afstuderen in het onderwijs aan de slag kan, bepaalt in belangrijke mate welk deel van de afgestudeerden later ook nog in het onderwijs werkzaam is. Met andere woorden, als van een cohort relatief veel afgestudeerden hun eerste baan in het onderwijs hebben, dan blijft dit effect zichtbaar in het aandeel van dat cohort dat in latere jaren werkzaam is in het onderwijs. Voor een groot deel is dit te danken aan een harde kern van leraren voor het leven die gedurende hun loopbaan in het onderwijs blijven werken. Anderzijds staat er tegenover elke persoon die het onderwijs verlaat iemand die (wederom) in het onderwijs gaat werken. Trends in motieven om leraar te worden Waarom willen jongeren leraar worden? Afgaande op de antwoorden van afgestudeerden die voor dit onderzoek zijn ondervraagd, kiezen jongeren voor de lerarenopleiding BaO vooral omdat zij kennis willen overdragen aan jongeren en hiermee maatschappelijk nuttig bezig zijn. Het belang van dit motief lijkt in de loop der jaren te zijn toegenomen. Arbeidsvoorwaarden en arbeidsmarktkansen spelen slechts voor een klein deel van de studenten een rol bij hun keuze voor de lerarenopleiding basisonderwijs. Voor de lerarenopleiding VO is het beeld anders. Voor deze opleiding geldt veel sterker dat hiervoor gekozen wordt vanwege inhoudelijke interesse voor het vak (Nederlands, wiskunde, geschiedenis en dergelijke). Pedagogisch-maatschappelijke motieven (kennisoverdracht en maatschappelijk nuttig bezig zijn) komen op de tweede plaats, hoewel die ook voor 50 tot 70 procent van de afgestudeerden een belangrijke invloed hebben gehad. Evenals onder de afgestudeerden van de lerarenopleiding voor het basisonderwijs lijken ook onder de afgestudeerden van de lerarenopleiding VO deze motieven de afgelopen jaren aan belang te hebben gewonnen. Onder de afgestudeerden aan de lerarenopleiding VO bevinden zich ook afgestudeerden van de universitaire lerarenopleidingen (ULO). Voor deze afgestudeerden liggen de motieven (significant) anders dan de studenten voor de lerarenopleiding VO. Voor hen is juist het pedagogisch-maatschappelijke motief voor de meeste studenten (sterk) van invloed geweest op hun keuze om een lerarenopleiding te gaan volgen. Het vakgerichte motief komt bij deze groep op de tweede plaats. Loopbanen van leraren door de tijd heen 11

12 Baankenmerken door de jaren heen In het algemeen hebben leraren die in het basisonderwijs werken een vaste aanstelling, hoewel de eerste aanstelling vaak een tijdelijke aanstelling is. Echter ook bij de oudere cohorten constateren we een sterker aandeel van de tijdelijke contracten, waarschijnlijk als gevolg van herintreders die weer op de arbeidsmarkt terugkeren. Vooral in het onderwijs, zowel primair als voortgezet, zijn vaste aanstellingen een aantal jaren na afstuderen gebruikelijk. Buiten het onderwijs komen meer tijdelijke aanstellingen voor. De stelling dat in het onderwijs veel in parttime wordt gewerkt, blijkt op te gaan voor het basisonderwijs met de kantekening dat dit vooral later in de loopbaan het geval is, waarschijnlijk om thuissituatie en werk te combineren. In het voortgezet onderwijs blijkt het aantal parttimers, in vergelijking met het basisonderwijs, mee te vallen. Alleen voor de jongste cohorten is het aandeel voltijders in het onderwijs aan de lage kant. Onder de overige cohorten varieert het aandeel voltijders van ruim de helft tot twee derde. Potentiële uitstroom van leraren De leraren voor het leven hebben, zoals de term aangeeft, gedurende hun gehele loopbaan tot nu toe in het onderwijs gewerkt. Dat wil niet zeggen dat er nooit intenties zijn geweest om buiten het onderwijs te gaan werken. Van de leraren voor het leven die afgestudeerd zijn aan de lerarenopleiding BaO heeft ruim 40 procent ooit overwogen om buiten het onderwijs te gaan werken. Hiervan heeft 28 procent overigens nooit gesolliciteerd naar een baan buiten het onderwijs. Mannen (52%) hebben vaker dan vrouwen (39%) ooit overwogen om buiten het onderwijs te gaan werken. Van de leraren voor het leven die afgestudeerd zijn aan de lerarenopleiding VO heeft 53 procent overwogen om buiten het onderwijs te gaan werken. Het verschil met de afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO kan niet worden toegeschreven aan verschil in de samenstelling naar geslacht. Ook onderscheiden naar geslacht ligt het aandeel potentiële uitstromers in het voortgezet onderwijs hoger dan in het basisonderwijs. Van de afgestudeerden van de lerarenopleiding VO die overwogen hebben om buiten het onderwijs te gaan werken heeft 54 procent het daarbij gelaten en nooit gesolliciteerd. Redenen om in het onderwijs te blijven werken Tegenover de redenen om het onderwijs te verlaten staat de binding met het onderwijs. Er zijn tal van redenen om juist in het onderwijs te blijven werken: Zowel voor afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO als de lerarenopleiding VO is de binding met het onderwijs vooral gebaseerd op de werkinhoud. Naarmate de cohorten ouder zijn, neemt de invloed van bepaalde barrières voor een mogelijke baanverandering toe. Redenen als het is er niet van gekomen, onduidelijkheid over mogelijkheden buiten onderwijs en geringe vraag naar leraren buiten het onderwijs worden dan vaker genoemd. Ook de baanzekerheid in het onderwijs is voor de oudere cohorten van grotere betekenis. 12 Loopbanen van leraren door de tijd heen

13 Benutting van leraarscompetenties buiten het onderwijs Van de afgestudeerden die buiten het onderwijs werkzaam zijn, is het vanuit opleidingsen arbeidsmarktperspectief interessant of zij in hun functie nog iets met de kennis en vaardigheden doen die zij op de lerarenopleiding hebben geleerd. Meer dan driekwart van degenen die buiten het onderwijs werken, geeft aan dat dit het geval is. Voor de afgestudeerden met een baan buiten het onderwijs geldt dat vooral de communicatieve vaardigheden en vaardigheden in kennisoverdracht in een functie buiten het onderwijs worden benut. Voor de pedagogische en didactische vaardigheden geldt dit in mindere mate. De belangrijkste sectoren buiten het onderwijs waar (voormalige) leraren werkzaam zijn, zijn de gezondheids- en welzijnszorg en de zakelijke dienstverlening. Benutting van de stille reserve De stille reserve is een theoretisch arbeidspotentieel van afgestudeerden met een lesbevoegdheid die momenteel geen baan in het onderwijs hebben. De bereidheid van de stille reserve om in het onderwijs te werken is het grootst onder afgestudeerden die na hun afstuderen nog niet in het onderwijs hebben gewerkt. Dit geeft aan dat de keuze om buiten het onderwijs een baan te zoeken, vaak geen vrijwillige keuze is. Dit geldt vooral voor afgestudeerden van de lerarenopleiding BaO, waarvan ruim de helft van de stille reserve alsnog een baan in het onderwijs ambieert. Aan een baan in het onderwijs worden wel voorwaarden gesteld. In de arbeidsvoorwaardelijke sfeer is een drietal aspecten belangrijk: een vast contract; geen salarisachteruitgang (of een salarisverbetering); de mogelijkheid om in deeltijd te werken. Naast de arbeidsvoorwaardelijke aspecten spelen ook arbeidsinhoudelijke aspecten een belangrijke rol, zoals ruimte voor eigen ontwikkeling en werken naar eigen inzicht. Ook een goede begeleiding vanuit de school is voor een groot deel van de potentiële leerkrachten van invloed. Loopbanen van leraren door de tijd heen 13

14

15 1 Inleiding 1.1 Achtergrond De onderwijsarbeidsmarkt staat bij herhaling in het middelpunt van de publieke belangstelling. Gelet op het grote collectieve belang dat in onze samenleving aan onderwijs wordt gehecht, is dit niet verwonderlijk. Van leraren wordt verwacht dat zij in belangrijke mate bijdragen aan de ontwikkeling van kinderen en jeugdigen tot volwaardige burgers, zowel in maatschappelijk als economisch opzicht. De eisen die door de samenleving aan het onderwijs en de leraren worden gesteld lijken daarbij alleen maar toe te nemen. Gelet op het economische en maatschappelijke belang dat met goed onderwijs is gediend, is het niet vreemd dat onderwijs, zeker het funderend onderwijs, in belangrijke mate als een collectief goed wordt gezien waar de overheid een belangrijke verantwoordelijkheid voor draagt. Deze verantwoordelijkheid komt tot uiting in de financiering van het (funderend) onderwijs en toezicht op de kwaliteit en deugdelijkheid van het onderwijs. Een voldoende aanbod van kwalitatief hoogwaardige leraren en onderwijsmanagement vormt een essentiële schakel in de verantwoording van de publieke middelen die aan onderwijs worden besteed. Hiervoor heeft het ministerie zowel behoefte aan inzicht in de toekomstige vraag naar leraren als in het beschikbare aanbod van nieuwe en zittende leerkrachten. Daar waar vraag en aanbod onvoldoende met elkaar in evenwicht zijn, levert dit spanningen op aan de vraagzijde (moeilijk vervulbare vacatures) of aan de aanbodzijde (werkloze leraren of een grote stille reserve). Tegen de geschetste achtergrond bestaat bij het ministerie van OCW behoefte aan informatie over de onderwijsarbeidsmarkt. Hiervoor laat het ministerie jaarlijks verschillende onderzoeken uitvoeren. Zo tracht het ministerie met behulp van arbeidsmarktprognoses een beeld te krijgen van de toekomstige verhoudingen tussen vraag naar en aanbod van leraren, met als doel om met het beleid te kunnen anticiperen op eventuele personeelstekorten of overschotten. De actuele stand van zaken in de vraag naar personeel wordt meerdere keren per jaar onderzocht met de Vacaturebarometer. Onderzoek naar ziekteverzuim geeft inzicht in de omvang en oorzaken van het ziekteverzuim en de daaruit resulterende vervangingsvraag. De voorliggende Loopbaanmonitor Onderwijs vervult eveneens een centrale rol in de informatievoorziening van het ministerie over het individuele arbeidsmarktgedrag van leraren, zowel wat betreft de actuele arbeidsmarktsituatie als wat betreft de loopbaanontwikkeling die zij hebben doorgemaakt. In de volgende paragraaf gaan wij nader in op deze twee sporen in de Loopbaanmonitor. Loopbanen van leraren door de tijd heen 15

16 1.2 Loopbaanmonitor Onderwijs De Loopbaanmonitor Onderwijs is een loopbaanonderzoek onder afgestudeerden van de lerarenopleidingen basisonderwijs(bao) en voortgezet onderwijs (VO). De Loopbaanmonitor bestaat uit twee deelonderzoeken. Een arbeidsmarktmonitor, waarin van elke nieuwe lichting afgestudeerden van de lerarenopleidingen voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs op drie momenten de actuele arbeidsmarktpositie in kaart wordt gebracht. Aangezien het hier iedere keer om arbeidsmarktinformatie over de nieuwste cohorten afgestudeerden gaat, wordt deze variant door ons ook wel aangeduid met de term cohortmeting. In het kader van de Loopbaanmonitor is de cohortmeting tot nu toe vier keer uitgevoerd, namelijk voor de cohorten 2003 en 2004, 2005 en Een breed onderzoek waarbij op retrospectieve wijze wordt teruggekeken naar de loopbaanontwikkeling van afgestudeerden van de lerarenopleidingen voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs in de periode Aangezien het hier om loopbaaninformatie gaat van meerdere cohorten, wordt deze variant door ons aangeduid met de term brede meting. De brede meting is voor het eerst uitgevoerd in Het voorliggende rapport doet verslag van de tweede brede meting. De Loopbaanmonitor beoogt zo volledig mogelijk te zijn in de weergave van de loopbanen van leraren. Dat wil zeggen dat niet alleen gekeken wordt naar de loopbanen van afgestudeerden die hebben gekozen voor een loopbaan als leraar of manager in het onderwijs, maar ook naar de loopbanen van afgestudeerden (dus onderwijsbevoegden) die op enig moment in hun loopbaan hebben gekozen voor een baan buiten het onderwijs. Daarbij gaat onze aandacht ook uit naar de motieven die individuen hebben (gehad) voor de keuzes in hun loopbaan. Hierbij gaat het concreet om vragen als: Waarom kiest iemand ervoor om leraar te worden? Welke loopbaanstappen zet hij/zij in zijn carrière? Waarom besluit iemand het onderwijs te verlaten? En in hoeverre is dit een definitief afscheid uit de onderwijssector, dan wel is hij/zij bereid onder bepaalde voorwaarden in het onderwijs terug te keren? 1.3 Wijzigingen ten opzichte van vorige Loopbaanmonitor In vergelijking met de voorgaande brede meting is een aantal wijzigingen in de opzet en vraagstelling doorgevoerd met als doel om de informatievoorziening over de loopbanen van leraren verder te verbeteren. In het bijzonder gaat het om de volgende veranderingen: Cohorten 2004 en 2005 zijn toegevoegd om ook de loopbaan van recente cohorten in het onderzoek te betrekken. 2 3 Hierover is respectievelijk gerapporteerd in: Loopbaanmonitor Onderwijs 2005, Loopbaanmonitor 2006, Loopbaanmonitor Over de eerste meting is gerapporteerd in ECORYS (2004), Loopbaanmonitor Onderwijs. Onderzoek naar de loopbaan van afgestudeerden van de lerarenopleiding Loopbanen van leraren door de tijd heen

17 Toegevoegd in de vragenlijst: Vragen over de studiemotivatie tijdens het volgen van de lerarenopleiding, in de veronderstelling dat deze motivatie mede bepalend is in de keuze om wel of niet voor een baan in het onderwijs te kiezen. Vragen over bijscholing en professionalisering gedurende de loopbaan, in de veronderstelling dat dit belangrijke elementen zijn in de loopbaanontwikkeling van leraren. Vragen over de begeleiding van beginnende docenten, in de veronderstelling dat dit medebepalend is voor een succesvolle toetreding tot het leraarsberoep en daaropvolgende loopbaanontwikkeling. Vragen over redenen waarom leraren in het onderwijs (zijn) blijven werken, ook als zij al langere tijd in het onderwijs werkzaam zijn. In de uitvoering van het onderzoek is de belangrijkste wijziging dat de helft van de respondenten is benaderd met een schriftelijk verzoek om de vragenlijst op internet in te vullen, terwijl de andere helft een schriftelijke enquête kreeg toegestuurd, overigens ook met de mogelijkheid om de internet-enquête in te vullen. De resultaten van deze benaderingswijze worden beschreven in paragraaf Onderzoeksdoel en onderzoeksvragen Onderzoeksdoel Het hoofddoel van het onderzoek is om een integraal beeld te verkrijgen van de loopbaan van onderwijsbevoegden ten behoeve van het arbeidsmarktbeleid in het onderwijs. Meer specifiek kent de voorliggende versie van de brede meting van de Loopbaanmonitor de volgende subdoelen: inzicht geven in loopbaanpatronen en -profielen; inzicht geven in loopbaanstappen en loopbaanmotieven; inzicht geven in push- en pullfactoren en de arbeidssatisfactie. Deze subdoelen worden onderstaand kort nader toegelicht. Loopbaanpatronen en profielen Een loopbaanpatroon definiëren wij als het geheel van strategische loopbaanbeslissingen en de motieven die daarbij een rol spelen. Het onderzoek is erop gericht om variaties in loopbaanpatronen in beeld te krijgen alsmede de motieven en achtergronden (trouwen, kinderen, verzorging) die hierbij een rol spelen. De (gemiddelde) combinatie van achtergrondkenmerken van werknemers in een bepaald loopbaanpatroon wordt aangeduid als werknemersprofiel. Loopbaanstappen en motieven Er is in kaart gebracht welke motieven een rol hebben gespeeld bij de loopbaanstappen die mensen hebben gezet na het behalen van hun onderwijsbevoegdheid. Het gaat daarbij zowel om mensen die direct in het onderwijs zijn gaan werken en dat nog steeds doen, als Loopbanen van leraren door de tijd heen 17

18 om groepen die inmiddels de onderwijsarbeidsmarkt hebben verlaten (of dit overwegen) of überhaupt nooit iets met hun onderwijsbevoegdheid hebben gedaan. Push- en pullfactoren en arbeidssatisfactie De Loopbaanmonitor geeft inzicht in de voorwaarden waaronder mensen die nu in een andere sector werken de overstap zouden willen maken naar de onderwijssector. Het onderzoek geeft tevens inzicht in de arbeidstevredenheid van afgestudeerden, zowel binnen als buiten de onderwijssector Onderzoeksvragen Om de genoemde doelen te realiseren zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Inzicht krijgen in de loopbaanstappen van leraren. Wat zijn de kenmerken van mensen die van baan zijn gewisseld en waarom zijn zij van baan gewisseld? 2. Als mensen afstuderen aan de lerarenopleiding kunnen zich verschillende loopbanen ontwikkelen. Welke motieven liggen hieraan ten grondslag? Voor meerdere afstudeerjaren dient te worden bekeken welke loopbaanstappen (ook binnen het onderwijs) waarom zijn gemaakt vanaf het moment van afstuderen tot op heden. 3. Zijn uit de voorgaande gegevens bepaalde ontwikkelingen in de tijd af te leiden? Zijn er bijvoorbeeld conjuncturele verbanden? 4. Wat zijn de kenmerken van de diverse banen die de mensen hebben gedurende hun loopbaan: omvang aanstelling, beroep/functie, tijdelijk of vast, regio, enzovoort? 5. Hebben de respondenten plannen om van baan te verwisselen? Wat zijn daarvoor de redenen? Naar welke sector en baan gaat hun belangstelling uit? 6. Onder welke voorwaarden accepteren de mensen die in een andere sector werken een baan in het onderwijs? Zijn er overeenkomsten of verschillen vast te stellen naar beroep en sector? 7. Zijn er verschillen tussen afgestudeerden van de lerarenopleidingen op kenmerken als geslacht, leeftijd, regio, aantal jaren werkzaam in het onderwijs, onderwijssector, etniciteit (allochtoon/autochtoon), herintreder? 8. Hoe hoog is het uitstroom- en herintredepercentage van (beginnende) werknemers in het onderwijs? Afbakening van het onderzoek Het onderzoek richt zich op afgestudeerden van de navolgende lerarenopleidingen: de lerarenopleiding basisonderwijs (voorheen Pabo of vroegere equivalenten hiervan); de lerarenopleidingen voor het voortgezet onderwijs: op hbo-niveau is dat de lerarenopleiding voortgezet onderwijs of vroegere equivalenten hiervan; op universitair niveau is dat de Universitaire Leraren Opleiding (ULO) of vroegere equivalenten hiervan. 18 Loopbanen van leraren door de tijd heen

19 De vragenlijst is exclusief gericht geweest op afgestudeerden van de lerarenopleiding. Onder afgestudeerden van de lerarenopleiding verstaan wij ook zij-instromers die op latere leeftijd een onderwijsbevoegdheid hebben gehaald. Het gaat dan om zijinstromers in de opleiding. Zij-instromers in het beroep zijn niet expliciet benaderd als aparte groep. Personen die zonder onderwijsbevoegdheid in het onderwijs werken of hebben gewerkt, zijn niet meegenomen in het onderzoek. 1.5 Theoretisch kader 4 Voordat wordt ingegaan op de onderzoeksopzet geven wij een korte schets van enkele theoretische inzichten die relevant zijn voor het onderhavige loopbaanonderzoek Het concept loopbaan De loopbaan is de keten van arbeidsfuncties die een mens in zijn leven bekleedt 5. De loopbaan is onderdeel van de totale levensloop van een mens, waarvan gezin, onderwijs, beroep, arbeid en vrije tijd de kenmerken zijn, samenhangend met de levensfasen. De levensfasen zijn ruwweg onder te verdelen in een jeugdfase, een loopbaanfase en een rustfase, eventueel nader gedifferentieerd met de fase van jongvolwassenheid (tussen 15 en 30 jaar) en die van de actieve ouderdom (tussen 60 en 80 jaar). In het algemeen kan worden gesteld dat de hedendaagse arbeidspatronen, evenals de achterliggende leefpatronen veel gevarieerder zijn dan 25 jaar geleden. De arbeidsparticipatie van vrouwen en, in samenhang hiermee, het aandeel deeltijdbanen zijn aanzienlijk toegenomen. Hierdoor is er ook in het overheidbeleid meer belangstelling ontstaan voor een levensloopbewust beleid waarin arbeid een centrale rol inneemt. De invoering van de Levensloopregeling per 1 januari 2006 is hiervan een concreet voorbeeld Theoretische perspectieven op de loopbaan Het onderzoeksterrein van beroepsloopbanen wordt gekenmerkt door verschillende disciplinaire benaderingen die elk hun eigen accenten kennen 6. De economische invalshoek belicht met name de investeringsbeslissingen van individuen in opleiding en scholing in relatie tot de door hen verwachte opbrengsten over de gehele loopbaan. De human capital theorie is hiervan het bekendste voorbeeld. Daarnaast wordt arbeidsmobiliteit bestudeerd in het kader van het baanzoek- en baanmatchproces en het bevorderen van een optimale allocatie van arbeid. In de sociologie bestaat traditioneel veel aandacht voor de relatie tussen loopbanen en sociale herkomst, bereikt opleidingsniveau en sociale status Dit theoretisch kader is een verkorte weergave van het kader dat is opgesteld voor de eerste Loopbaanmonitor Onderwijs (Aa, R. van der, e.a. 2004). A.L. Mok, De loopbaan is heel het leven, in: De diversiteit in levenslopen: Consequenties voor de arbeidsmarkt, SISWO, Amsterdam, Het overzicht van theoretische perspectieven is ontleend aan J. Allen, A. Glebbeek, R. van der Velden (2000), op. cit. Loopbanen van leraren door de tijd heen 19

20 In de culturele antropologie zijn loopbanen vooral bestudeerd vanuit het perspectief van de overgangen tussen statussen. De overgang van school naar werk markeert in de socialisatiefase de overgang naar de wereld van volwassenen. Vanuit de psychologie worden loopbanen vooral bestudeerd in het kader van de studie- en beroepskeuzepsychologie en de ontwikkelingspsychologie. Hierin bestaat aandacht voor de ontwikkeling van het zelfconcept en de bevrediging van individuele basisbehoeften. De bedrijfskunde ten slotte, bestudeert loopbanen vooral vanuit het gezichtspunt van de werkgevers die strategieën ontwikkelen in het kader van personeelsbeleid. Het gaat dan om zaken als loopbaanmanagement of employability. Rationaliteit van loopbaankeuzes Wij vatten de loopbaan op als een opeenvolging van min of meer rationele, strategische keuzes die, beginnend bij instroom in de lerarenopleiding, via afstuderen en eventueel doorstuderen, leidt naar een bepaalde positie op de arbeidsmarkt. De rationaliteit is er vooral in gelegen dat een individu in staat is zijn eigenbelang waar te nemen en bereid is zodanig te investeren dat er sprake is van nutsmaximalisatie, in termen van baankansen, inkomen en eventueel baanzekerheid 7. Maar ook wanneer het loopbaanperspectief van een individu niet direct gediend is met een bepaalde keuze kan er sprake zijn van een rationele keuze, indien de bedoelde keuze weloverwogen is gemaakt 8. Naast economische of arbeidsmarktmotieven wordt de studie- en beroepskeuze ook beïnvloed door inhoudelijke aspecten van het werk (afwisseling, verantwoordelijkheid, en dergelijke), ideeën over zelfverwerkelijking, werktevredenheid en toekomstperspectieven. De opleidings- en studiekeuze kan op vele manieren worden geconditioneerd door voorafgaande beslissingen en door de referentiekaders die het gezin, sociaal milieu en dergelijke bieden 9. Verandering van baan De verwachtingen over werkinhoud en toekomstperspectief waarop een studie- of beroepskeuze is gebaseerd kunnen afwijken van de feitelijke situatie 10. Deze mismatch zal zich openbaren als een werknemer in een beroep aan de slag gaat. De werknemer zal zich dan eventueel realiseren een foute beslissing te hebben genomen en op zoek gaan naar een ander beroep. Uit veel empirisch materiaal blijkt dat bij een verdeling van uitstromers over de tijd een grote piek te zien is bij de nieuwkomers in een beroep, die snel afneemt naarmate mensen langer in dienst zijn. In feite draagt deze mobiliteit bij aan een goede allocatie van werknemers over beroepen en sectoren. De hier beschreven mismatch kan een gevolg zijn van onvolledige of onjuiste informatie in het keuzeproces, maar kan ook te herleiden zijn tot veranderende preferenties van het individu of ontwikkelingen in de werkgelegenheid. Voor de onderwijssector is in eerder onderzoek F. Meijers, Arbeidsidentiteit: studiekeuze- en beroepskeuze in de postindustriële samenleving, Samsom HD Tjeenk Willink, Alphen aan den Rijn, Als voorbeeld kan hier de student worden genoemd die vasthoudt aan een studiekeuze waarvoor hij/zij sterk gemotiveerd is, ook al zijn de arbeidsmarktperspectieven ronduit slecht. Zie: U. Teunis, Studie- en beroepskeuzevoorlichting: het effect van arbeidsmarktinformatie, ROA, Maastricht, F. Meijers (1995), op.cit. Zie bijvoorbeeld: A.F Flyer, The influence of higher moments of earnings distributions on career decisions, in: Journal of Labor Economics, Vol. 15, No. 4, Loopbanen van leraren door de tijd heen

21 geconstateerd dat de arbeidsmobiliteit onder docenten mede wordt bepaald door conjunctuurinvloeden. In tijden van hoogconjunctuur is het beroep van leraar minder populair dan ten tijde van laagconjunctuur 11. Voor de blijvers in het beroep geldt dat hun verwachtingen in overeenstemming zijn met de feitelijke situatie, althans gedurende een bepaalde periode. Door veranderingen in de persoonlijke situatie, persoonlijke ontwikkeling (preferenties) of veranderingen in de beroepssituatie kan het keuzeproces op latere momenten een andere uitkomst laten zien. Het is met name het ontwikkelingspsychologisch perspectief dat de studie- en beroepskeuze als een onafgebroken proces van sturing en planning binnen de loopbaan ziet, geconditioneerd door voorafgaande beslissingen Mogelijke loopbanen van leraren In theorie kunnen zich na het afstuderen van de lerarenopleiding diverse loopbaanstappen voordoen. Figuur 1.1 schetst de (mogelijke) loopbaanstappen vanaf het moment dat een leerling een keuze maakt voor de lerarenopleiding (op tijdstip t = -1). Het kan ook gaan om herintreders die aan een lerarenopleiding beginnen. Figuur 1.1 Mogelijke loopbaanstappen voor, tijdens en na de lerarenopleiding Motieven t=0 Motieven t=1,2,3,4, etc. Onderwijs doorgroei t=nu Motieven t= -1 Leraren- Schoolverlater/ opleiding herintreder Andere opleiding Onderwijs Niet onderwijs Onderwijs zelfde functie Niet onderwijs Onderwijs Niet onderwijs Onderwijs Niet onderwijs Verschillen met andere sectoren Verschillen naar achtergrondkenmerken Loopbaanstappen Zoals gezegd wordt de loopbaan opgevat als een opeenvolging van min of meer rationele, strategische keuzes, beginnend bij instroom in de lerarenopleiding (t = -1), via afstuderen (t = 0), naar respectievelijk te onderscheiden arbeids(markt)posities in latere fases van de loopbaan (t = 1, 2, 3, 4, enzovoort). We onderscheiden, in ieder geval in theorie, de volgende loopbaanstappen: 11 CentERdata/ECORYS/QQQ Delft, De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel tot Arbeidsmarktprognoses voor primair onderwijs, voortgezet onderwijs en bve-sector, ministerie van OCW, Den Haag, juni Loopbanen van leraren door de tijd heen 21

22 van voortgezet onderwijs naar lerarenopleiding (t = -1) 12 ; van lerarenopleiding naar onderwijs (t = 0) 13 ; van lerarenopleiding naar andere sector of naar een vervolgopleiding (t = 0) 14 ; vanuit onderwijs naar andere sector (t = 1, 2, 3, 4, enz.); vanuit onderwijs naar andere functie in onderwijs (bijvoorbeeld van leraar naar directie) (t = 1, 2, 3, 4, enz.); vanuit andere sector naar onderwijs (t = 1, 2, 3, 4, enz.); baanwisseling binnen andere sectoren (t = 1, 2, 3, 4, enz.). De tijdstippen t = 1, 2, 3, 4, enzovoort hebben betrekking op het aantal jaren na afstuderen. Aangezien een individu een groot aantal loopbaanstappen kan zetten, bestaat er een grote variatie in individuele loopbanen. Het t=nu betreft de actuele arbeidsmarktpositie op het moment van onderzoek. Voor voorliggend onderzoek is dat Motieven en voorwaarden Op het moment dat een loopbaanstap wordt gezet, is relevant welke motieven hieraan ten grondslag liggen. Hierbij kan grofweg onderscheid worden gemaakt tussen push- en pullfactoren. Arbeidsmarktgedrag dat is gebaseerd op pushfactoren wordt vooral ingegeven door een negatieve motivatie ten opzichte van het huidige werk (of het gebrek aan perspectief daarin), terwijl in het geval van pullfactoren de positieve motivatie voor een andere werksituatie overheerst. In de praktijk gaat het vaak om een combinatie van factoren/motieven die het arbeidsmarktgedrag van individuen beïnvloedt Toelichting op enkele centrale begrippen In deze rapportage vervullen enkele begrippen een centrale rol. Wij lichten deze kort toe. Loopbaan: de keten van arbeidsfuncties die een mens in zijn leven bekleedt. Loopbaanpatroon: het geheel van opeenvolgende loopbaanbeslissingen vanaf het moment van afstuderen tot de huidige arbeidsmarktsituatie. Loopbaanstap: overgang tussen twee arbeids(markt)posities gedurende de loopbaan van een individu. Van een loopbaanstap is in ons onderzoek sprake wanneer een persoon (i) van werkgever is veranderd (uitgezonderd fusies), (ii) voor een ander vak, beroep of soort werk heeft gekozen, of (iii) een andere functie heeft gekregen (bij dezelfde werkgever) 16. arbeidsmarkttransitie. Loopbaantypologie: constructie van de (4) loopbaanpatronen onder afgestudeerden van de lerarenopleiding Aangezien de loopbaan van een afgestudeerde begint ná afronding van de lerarenopleiding op t=0, stellen wij de keuze voor de lerarenopleiding op t =-1. We hebben ervoor gekozen om de beroepsloopbaan te laten beginnen op het moment van afstuderen (tijdstip t=0). Onder een andere sector verstaan we hier ook een niet-actieve participatie op de arbeidsmarkt. In de Loopbaanmonitor Onderwijs 2004 wordt uitgebreider ingegaan op de theoretische aspecten van keuzemotieven. Het begrip loopbaanstap is min of meer gelijk aan het begrip arbeidsmarkttransitie. 22 Loopbanen van leraren door de tijd heen

23 Loopbaantype: loopbaanpatroon als onderdeel van de loopbaantypologie. Loopbaanprofiel: de (gemiddelde) combinatie van achtergrondkenmerken behorend bij een bepaald loopbaanpatroon. 1.7 Typologie van loopbanen De loopbaan is te zien als een aantal achtereenvolgende loopbaanstappen. Het aantal mogelijke combinaties van loopbaanstappen is groot. Om hierin enige orde te scheppen, hebben we in de vorige brede meting van de Loopbaanmonitor een typologie van loopbanen opgesteld 17. Ook in de voorliggende rapportage staat deze typologie centraal. We beschrijven ze hier kort. De leraar voor het leven: iemand die altijd in het onderwijs heeft gewerkt. Dit is de loopbaan van de afgestudeerde die direct na afronding van de lerarenopleiding, in het onderwijs is gaan werken en tot op heden zonder onderbreking in het onderwijs heeft gewerkt. Herintreder: een periode buiten het onderwijs maar nu weer in het onderwijs 18. Dit loopbaantype is een combinatie van drie onderliggende patronen die gemeenschappelijk hebben dat zij op dit moment in het onderwijs werken en ooit een periode niet in het onderwijs hebben gewerkt. Herintreder: iemand die altijd in het onderwijs heeft gewerkt, maar een periode uit het arbeidsproces is geweest (en daarna is teruggekeerd in eenzelfde functie). Herwonnen leraar: iemand met zijn eerste en huidige baan in het onderwijs, maar tussentijds een baan buiten het onderwijs heeft gehad. Laatbloeier: iemand die na afstuderen begonnen is met een baan buiten het onderwijs, maar op een later moment voor een baan in het onderwijs heeft gekozen. Uitstromer: iemand die nu niet in onderwijs werkt, maar dat ooit wel gedaan heeft Uitstromers betreffen personen die (ooit) in het onderwijs hebben gewerkt, en dat nu niet meer doen. In dat opzicht maken zij deel uit van de stille reserve. Verloren talent: nooit in het onderwijs gewerkt Een deel van de afgestudeerden heeft na afstuderen gekozen voor een baan buiten het onderwijs of een positie buiten de arbeidsmarkt (bijvoorbeeld huisvrouw) en is daar (tot op heden) ook gebleven. Ook deze groep maakt deel uit van de stille reserve Aa, R. van der, e.a., Loopbaanmonitor Onderwijs. Onderzoek naar de loopbanen van afgestudeerden van de lerarenopleiding , ECORYS, ministerie van OCW, In de vorige brede meting van de Loopbaanmonitor Onderwijs (Aa R. van der, e.a., 2004) werden de loopbaantypen van herintreder, herwonnnen leraar en laatbloeier apart onderscheiden. Vanwege de beperkte omvang van de beide laatstgenoemde groepen, is voor deze studie besloten om deze groepen in de analyse samen te nemen Loopbanen van leraren door de tijd heen 23

24 1.8 Onderzoeksopzet, dataverzameling en respons Opzet Om loopbanen over een langere periode in beeld te krijgen zijn in het voorjaar van 2007 individuele afgestudeerden van de lerarenopleidingen uit de periode benaderd met het verzoek om een vragenlijst in te vullen 19. Hiervoor is voor de afgestudeerden uit de jaren zeventig en tachtig gebruik gemaakt van bestanden van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP) en voor de afgestudeerden uit de latere cohorten (vanaf 1990) van bestanden van de Informatie Beheer Groep (IB-Groep) 20. In tegenstelling tot de jongere cohorten betreffen de ABP-bestanden ( en ) geen afgestudeerden, maar personen die (ooit) in het onderwijs werkzaam zijn geweest en derhalve als pensioengerechtigde bij het ABP geregistreerd staan. Dit betekent dat de ABP-cohorten een iets afwijkende samenstelling hebben; personen die na hun afstuderen nooit in het onderwijs hebben gewerkt, maken hiervan geen deel uit. De vragenlijst De dataverzameling heeft plaatsgevonden via een schriftelijke vragenlijst. De structuur van de vragenlijst ziet er op hoofdlijnen als volgt uit: algemene vragen: geboortejaar, geslacht, kinderen, geboorteland, woonplaats, type lerarenopleiding, gemiddeld eindcijfer aan de lerarenopleiding, vervolgopleiding; professionalisering: bijscholing en professionele ontwikkeling; begeleiding: oordeel van beginnende leraren over kwaliteit van de begeleiding; huidige arbeidsmarktpositie: werkend/niet-werkend, sector, omvang arbeidscontract, bruto maandsalaris; reconstructie van de loopbaan: vervolgkeuze direct na afstuderen, aantal en soort loopbaanstappen, type banen; motivatievragen: motivatie voor lerarenopleiding, studiemotivatie tijdens de lerarenopleiding, motivatie voor eerste baan buiten onderwijs, tevredenheid over loopbaanontwikkeling (tot nu toe), redenen voor niet-deelname arbeidsmarkt, motivatie voor loopbaanstappen, motieven om in onderwijs te blijven, bereidheid om eventueel in onderwijs terug te keren Wij merken op dat in de respons twee speciale groepen afgestudeerden aanwezig zijn, namelijk die van de lerarenopleiding verpleegkunde en van de kunstvakopleiding. Beide opleidingen leiden niet primair op voor PO of VO en kunnen daarmee een vertekening geven van de arbeidsmarktpositie van afgestudeerden. Daarom hebben wij ervoor gekozen om deze twee groepen niet op te nemen in verdere analyses.de groep bestaat uit 201 respondenten, die gelijkmatig verdeeld zijn over de cohorten, met een uitschieter naar boven in het cohort (11%), in de oudste twee cohorten is het percentage klein (rond 2,5%), in de overige cohorten rond 4 tot 6 procent. Om het risico te verkleinen dat respondenten uit het vorige onderzoek weer benaderd zouden worden, is ervoor gekozen om de nieuwe steekproef uit andere jaren te trekken. 24 Loopbanen van leraren door de tijd heen

25 Dataverzameling en respons In totaal zijn afgestudeerden benaderd, afkomstig uit 10 jaargangen (cohorten), met een totale respons van 3.799, een gemiddelde respons van 25 procent 21. Tabel 1.1 toont de respons per cohort. In de bijlage is de respons uitgesplitst naar type lerarenopleiding. Tabel 1.1 Onderzoekspopulaties en respons Loopbaanmonitor Onderwijs Brede meting 2007 Respons Respons Cohort Brutosteekproef (aantallen) (%) % % % % % % % % % % Cohort onbekend nvt 294 nvt Totaal % Representativiteit In het algemeen kunnen de uitkomsten van het onderzoek als representatief worden gezien voor de populaties 22. We verwijzen naar de bijlage bij hoofdstuk 1 voor een meer gedetailleerde representativiteitsanalyse Betrouwbaarheid van de informatie De meeste data in ons onderzoek zijn retrospectief van karakter en dus vatbaar voor vertekening door selectiviteit, bijvoorbeeld door vergeetachtigheid of rationalisering van keuzes achteraf (zie ook de opmerkingen hierover in paragraaf 1.3.2). In het algemeen geldt dat de betrouwbaarheid minder zal zijn naarmate de onderzochte gebeurtenis langer geleden is. In de literatuur wordt opgemerkt dat retrospectieve informatie over feitelijke gebeurtenissen, zoals arbeidsmarkttransities, redelijk betrouwbaar is 23. Moeilijker ligt dit met vragen die betrekking hebben op gevoelens en motieven aangaande genomen Van elk cohort is de helft van de respondenten benaderd met een schriftelijk verzoek om de vragenlijst op internet in te vullen, met gebruikmaking van een persoonlijke inlogcode. De andere helft van de populatie kreeg een complete schriftelijke vragenlijst toegestuurd, maar ook met de mogelijkheid om de vragenlijst via internet in te vullen. Deze gecombineerde methode is gekozen om de druk- en verzendkosten te beperken, maar tegelijkertijd ook om te onderzoeken of de internetbenadering voldoende respons oplevert en daarmee geen risico vormt voor de representativiteit van de resultaten. Een toets op representativiteit is beperkt mogelijk omdat van de onderzoekspopulaties slechts enkele achtergrondkenmerken bekend zijn. Van de twee oudste cohorten (uit de ABP-bestanden) hebben we geen informatie over de populatie. Een vergelijking met betrekking tot representativiteit van deze cohorten kan dus niet gemaakt worden J. Scott, D. Alwin, Retrospective versus prospective measurement of life histories in longitudinal research, in: J.Z. Giele, G.H. Elder jr. (eds), Methods of life course research; Quantitative and qualitative approaches, Sage Publications, Loopbanen van leraren door de tijd heen 25

26 beslissingen of stappen die mensen in het verleden hebben gezet. Dit geldt in ieder geval voor de motivationele vragen die door de respondenten in ons onderzoek zijn beantwoord, bijvoorbeeld met betrekking tot de motivatie voor de lerarenopleiding en de keuze om buiten het onderwijs te gaan werken. Dit dient in het achterhoofd te worden gehouden bij de interpretatie van de uitkomsten. Tegenover deze (onvermijdelijke) nadelen staat het voordeel dat via de gekozen benadering een grote hoeveelheid aan longitudinale arbeidsmarktdata beschikbaar is gekomen. Deze data zouden via een (prospectieve) panelbenadering pas op lange termijn beschikbaar komen. 1.9 Opzet van deze rapportage In de voorliggende rapportage hebben wij ervoor gekozen om de typologie van loopbanen centraal te stellen. Voordat wij ingaan op de beschrijving van de loopbaantypen, schetsen wij in hoofdstuk 2 een overzicht van de belangrijkste trends op de onderwijsarbeidsmarkt in de afgelopen decennia en het daarbij behorende arbeidsmarktbeleid. Hiermee kunnen de uitkomsten van de Loopbaanmonitor beter in hun context worden bezien. De verdere indeling van het rapport ziet er als volgt uit: Historisch overzicht van de onderwijsarbeidsmarkt (hoofdstuk 2) Loopbanen op hoofdlijnen (hoofdstuk 3) De leraar voor het leven (hoofdstuk 4) Uitstromers uit het onderwijs (hoofdstuk 5) Herintreders in het lerarenberoep (hoofdstuk 6) Specifieke groepen (hoofdstuk 7) Voorspellen van loopbaantypen (hoofdstuk 8) 26 Loopbanen van leraren door de tijd heen