- De site voor samenvattingen

Transcriptie

1 DAUTZENBERG SAMENVATTING HOOFDSTUK 1 $3 Bestuur: - In de 3 e en 4 e n. Christus begon het Romeinse Rijk te vervallen, de Franken werden sterker, en hadden onder Karel de Grote bijna het hele oorspronkelijke West-Romeinse Rijk in handen. - Bestuur was het Feodale stelsel: De leenheer (koning) gaf grote delen van het rijk aan leenmannen, die het op hun weer gaven aan nog andere leenmannen. In ruil daarvoor moesten ze trouw beloven en het rijk tegen vijanden beschermen. - Frankische rijk was niet centraal geregeerd en verviel na de dood van Karel. - Nederland bestond uit hertogdommen en graafschapjes, later de Nederlanden en uiteindelijk werd Karel V heer van de gewesten. Cultuur: - Vroege Middeleeuwen : Primitieve Germanen, bouwden een nieuwe beschaving op. Door bekering van de Franken tot het Christendom (6 e eeuw) bleef veel Romeinse cultuur bewaard. Priesters waren ongeveer de enige die konden lezen en schrijven en hadden het onderwijs in handen. Door de grote invloed van het christendom werd de samenleving theocentrisch genoemd en door de adel werd het ook wel ridderlijk. - Hoge Middeleeuwen : De eersten steden ontstonden, de derde stand, het gewone volk komt tot ontwikkeling. De gotische kathedralen en eerste universiteiten werden gebouwd. De literatuurgeschiedenis begint ook in deze periode, van eerdere tijden zijn geen teksten bewaard gebleven. - Late Middeleeuwen : De middeleeuwse cultuur kreeg een derde hoofdkenmerk: burgerlijke. Het leenstelsel verdween en de nationale staat kwam tot stand. 5-Literatuur en taal Literatuur: - Tot het einde van de 11 e eeuw schreef men in West Europa alleen in Latijn. Literatuur in volkstalen werd mondeling overgeleverd, pas rond 1100 opgeschreven. - De literatuur van 12 e en 13 e eeuw was ridderlijk en theocentrisch, in 13 e eeuw komt ook didactische literatuur, niet alleen voor adel, maar ook voor weetgierige burgerij. - Troubadours: De schrijvers/componisten van middeleeuwse literatuur - Minstrelen: Zij brachten de literatuur ten gehore - Veel literatuur is poëzie, luistert fijner, en makkelijker van buiten te leren dan proza. - Er bestonden namelijk weinig boeken. Voor de uitvinding van de boekdrukkunst moest men elk boek handmatig overschrijven. De boeken werden handschriften genoemd en door kloostermonniken op bestelling gemaakt en zagen er prachtig uit. - Toen de boekdrukkunst was uitgevonden konden de boeken tamelijk goedkoop worden gemaakt, de boeken werden wiegendrukken of incunabelen genoemd. Ze leken nog veel op de handschriften, de initialen

2 waren nog steeds erbij getekend. Schrijvers begonnen ook hun naam in boeken te vermelden, dit gebeurde eerst nog niet, want de middeleeuwse teksten behoorden namelijk tot de hele gemeenschap en het was niet eigendom van een persoon. Plagiaat kende men niet. Taal: - In de Middeleeuwen geen eenheidstaal (ABN), maar vele dialecten. The term Diets werd ook vaak gebruikt als overkoepelende term voor de verschillende dialecten. De wetenschappelijke benaming hiervan is Middelnederlands. - Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu? - Middelnederlands wijkt wel sterk af van ABN, maar is niet zo moeilijk te begrijpen als je het hardop uitspreekt. - Geen uniforme spelling. Naast elkaar vind men zelfs in één handschrift- niet sijne, sine, zine, syne, siine. Deze vormen betekenen allemaal zijn. 6-De ridderroman - De populairst teksten in de middeleeuwse volkstalen waren berijmde verhalen die zich afspeelden in adellijke kringen. Vb: Roelantslied, Karel ende Elegast. - Roelantslied: Gedeeltelijk bewaard gebleven. Verhaalt een veroveringstocht van Karel de Grote in Spanje. Op de terugweg wordt de achterhoede van zijn leger, die geleid word door Roeland, aangevallen in de Pyreneeën door de Saracenen en vernietigd. Voor zijn dood blaast Roeland op zijn hoorn om Karel te waarschuwen, die met de hoofdmacht terugkeert en de Saracenen definitief verslaat. - Karel ende Elegast (aantekening bij Karel en Elegast volgt) Karel & Elegast is een voorhoofse ridderroman. Deze hebben als kenmerk dat de ridderidealen (kracht en moed) voorkomen en het onderwerp feodale (on)trouw is= Karel gaat naar binnen voor het zadel/ze vechten liever dan ze hun naam zeggen. Of: Complot van Eggerik tegen de koning/elegast blijft trouw aan de koning Hij wil niet stelen bij de koning en wil perse terug om Eggerik te doden. De schuilnaam van Karel is: Adelbrecht Het kasteel waarin Karel logeert als hij droom krijgt is Ingelheim. Karel krijgt een droom en pas als hij de droom 3x heeft gehad gelooft hij dat het een boodschao van God is. Godsdienstige elementen: 1. De droom 2. Karels wensen woorden vervuld. 3. Iedereen bid tot god behalve Eggerik. Twee duels in het verhaal. 1. Duel om naamsbekendheid. 2. Duel tussen Eggerik en Elegast, wie er gelijk heeft. Beide duels zijn een godsgericht:gevecht waarin God aan de kant van de overwinnaar staat en dus beslist wie er gelijk heeft. Rol van de vrouw. Ondergeschikte rol Wordt slecht behandeld. Wordt doorgeven als een soort bezit. Na de voorhoofse romans komen hoofse romans. Ridders zijn geen vechtjassen, maar vechten alleen voor de liefde van een vrouw. Ridders zijn verfijnde hoffelijke figuren. - Ridderromans als deze worden Karelromans genoemd omdat ze zich afspelen in de kring rond Karel de grote.

3 7-Van den Vos Reynaerde. - Het belangrijkste dichtwerk uit de middeleeuwse literatuur. - Beste dierenverhaal uit wereldliteratuur - In de twaalfde eeuw geschreven - Middelnederlands verhaal - Verloop van het verhaal: De hofdag 1. Aanklachten van Isengrijn, Cortoys en Pancer 2. Grimbeert verdedigt Reinaert 3. Canteleer komt met het lijk van Coppe Dagvaarding van Reinaert 1. Bruin: Komt vast te zitten als Reinaert honing laat zien en verliest zijn oor. 2. Tibeert: Komt vast te zitten als Reinaert muizen laat zien 3. Grimbeert: Reinaert gaat mee De rechtszitting 1. Reinaert heeft een woord ter verdediging. 2. Herhaling van aanklachten 3. Vonnis: Dood door ophanging De list 1. Reinaert bekent alles en doet zich berouwvol voor. 2. Het verhaal van de schat 3. Reinaert gaat vrij uit en gaat de schat halen. De wraak van Reinaert 1. Moord op Cuwaert 2. Brief voor de koning, gebracht door Belijn 3. Reinaert en familie gevlucht 4. Wolf en beer mogen op Belijn jagen, verzoening door schaamte. - Van de Vos Reynaerde is een satire, een tekst waarin in bepaalde verschijnselen belachelijk worden gemaakt - Het is ook een parodie: Een tekst waarin bepaalde soort teksten op spottende wijze worden nagebootst, deze is gebaseerd op een hoofse ridderroman. 9- Het middeleeuwse toneel - De Grieken en Romeinen hadden een bloeiende toneelcultuur, maar na de val van het Romeinse Rijk verviel deze. Ook vanuit de Kerk kwam weerstand tegen toneel, zodat deze in de Vroege Middeleeuwen geheel verdween - Pas in de 14 e eeuw schreef men weer toneelstukken - Het belangrijkste stuk werd aan het einde van de Middeleeuwen geschreven, Mariken van Nieuwmegen. Samenvatting van Mariken: Mariken wordt door haar oom naar Nijmegen gestuurd. Marike wil in Nijmegen bij haar tante logeren, maar deze heeft net ruzie gemaakt en is dus totaal niet in de temming om dat toe te staan. Ze scheldt Mariken uit en stuurt haar weg. Mariken gaat in een struik zitten huilen en roept de duivel aan. Deze neemt haar mee naar Antwerpen waar door zijn toedoen veel mensen sterven. Mariken wil na zes jaar haar familie zien. Toen ze in Nijmegen kwam was het ommegangsdag en werd er een toneelstuk gespeeld tussen God en Masscheroen. Mariken krijgt spijt. Ze zegt dit en Moenen tilt haar op boven de huizen en laat haar vallen. Ze breekt echter niets omdat Maria haar beschermt. Als haar verhaal verteld

4 heeft wil ze boeten. Eerst gaan ze daarvoor naar de bisschop van Keulen maar die kan dit niet doen. Toen gingen ze naar de paus en die gaf haar oom de opdracht ringen om haar nek en armen te doen. Toen ze terugging naar Nederland werd ze non in het klooster van Maastricht, waar een engele na een aantal jaar de ringen afdoet. HOOFDSTUK 3: 17 Rond 1600 veranderd het bestuur van het feodale stelsel naar centraal geregeerde staten De adel en de kerk verloren een groot deel van hun macht 1519 Luther breekt met Rome 1634 Anglicaanse kerk scheidt zich af 1541 Begin vd hervormingen van Calvijn in Zwitserland jarige oorlog 1500 Nederlandse Gewesten staan onder leiding van Karel de 5 e NL krijgt van hem veel vrijheid 1556 Karel opgevolgd door Fillips de 2 e deze is erg streng, NL komt in opstand = oorlog (die met Alva/ketters/etc.) De Staten = alle gewesten De Staten-Generaal = Vergadering v alle staten in Den Haag Landsadvocaat = machtigste man vd Staten Generaal (later raadspensionaris) Johan van Oldenbarneveld Johan de Witt De stadhouders waren van het huis Oranje Stadhouder betekent letterlijk plaatsvervanger In de 80jarige oorlog was Willen van Oranje/de Zwijger de stadhouder Tussen stadhouders en raadspensionarissen van Holland was er voordurend strijd om de macht. De stadhouders waren voorstanders van de centraal geregeerde staat en de raadspensionarissen wilde in het belang van Holland de gewestelijke autonomie behouden.

5 Het zelfstandige noorden beleefde een Gouden Eeuw. Helaas ging het Zuiden, dat onder Spaans bevel lag, door een diep economisch en cultureel dal. Het Nederlands werd een 2 e rangs taal. Pas in de 19 e eeuw kwam weer Nederlands talige cultuur in het zuiden. ` 18 In Italië ontstond in ongeveer de 14 e eeuw een nieuwe cultuur: de Renaissance Letterlijk: wedergeboorte Humanisten: 1 e onderzoekers vd klassieke cultuur. Dezen hadden een nieuwe visie vd rol vd mens in de wereld. De theocentrische opvatting veranderde in een antropocentrische van god als middelpunt nr mens als het middelpunt. 1 vd bekendste humanisten: Desiderius Erasmus Individualisme: Mens werd niet langer gezien als een wezen dat in de 1 e plaats deel uitmaakte van een groter geheel, maar als unieke, individuele persoonlijkheid. Homo universalis: Universele mens die op alle gebieden vd menselijke cultuur uitblonk. Bijv.: Leonardo da Vinci Dit was een onderzoeker vd natuur een empirist, iemand die zelf wil uitvinden hoe de wereld in elkaar zit. 19 Door empirisme kwam er een grote bloei vd wetenschap. Copernicus ( ) toonde aan dat de aarde om de zon draait Galileo Galilei( ) ontdekte de 4 manen van Jupiter - deze 2 waren de grondleggers vd moderne natuurwetenschappen Isaac Newton ( ) Grootste wiskundige/natuurkundige vd 17 e eeuw Stelde de theorie vd zwaartekracht op. Naast een bloei vd natuurwetenschappen was er ook een bloei vd geesteswetenschappen. Voornamelijk taalkunde en geschiedenis schrijving. Door belangstelling voor de klassieken kwam er behoefte aan woordenboeken en grammatica s.

6 Ook op godsdienstig gebied kan je empirisme en individualisme terugvinden. Sommige kwamen erachter dat er iets fundamenteel mis was met de kerk. Ze kwamen met velen in opstand tegen de rijkdommen en de corruptie binnen de kerk. Sommige verlieten de kerk, niet om een nieuwe godsdienst op te richten, maar om het ware geloof te herstellen. Deze beweging heette: hervorming, reformatie of protestantisme. 2 belangrijke hervormers: Luther & Calvijn 21 Men onderscheidde in de verhouding tussen de klassieke en de eigen literatuur 3 stadia: translatio, imitatio en aemulatio. Translatio: (vertaling) Vertalen was zeer belangrijk: men werd zich bewust vd mogelijkheden vd eigen taal & klassieke teksten werden toegankelijk voor mensen die niet goed Grieks/Latijn konden. Imitatio: (navolging) Had betrekking op 2 zaken: het zelf weer in het Latijn gaan schrijven & het herleven van allerlei klassieke genres. De wetenschap is vooral veel in Latijn, Latijn was in de 16/17/18 e eeuw de internationale taal vd wetenschap. Vaak verlatijnsten grote wetenschappers hun naam. De invloed van het Latijn op alle westerse talen is zeer groot, zowel in uitdrukkingen als woordenschat. Aemulatio: (verbetering) De poging om het model (van stijl, woordgebruik, metrum) te evenaren en, zo mogelijk, te overtreffen Vergelijk imitatie. Er was ook een omgekeerde tendens op de imitatio: Purisme: (taalzuivering) Men probeerde Latijnse woorden te vervangen door nieuw bedachte woorden in de landtaal neologismen 1 vd opnieuw beoefende genres: epigram/puntdicht: Kort gedicht (2-4 regels) met een verrassend slot, vaak gebaseerd op een woordspeling. Aforisme/spreuk: Korte krachtige zin waarin een levensles wordt verkondigd. Tegenwoordig: korte geestige uitspaak. Essay: Korte prozatekst waarin de auteur z n persoonlijke mening geeft

7 Sonnet: Lyrisch gedicht2 strofes van 4 regels=octaaf + 2 strofes van 3 regels=sextet Het sonnet bevat een volta/wending. Het estheticisme uitte zich in zeer strenge regelgeving voor de gedichten/proza. Men wilde laten zien wat je allemaal met taal kon doen. Eis aan elk literair werk: het moest geloofwaardig zijn De Renai-literatuur in NL was geconcentreerd rond A dam. Grote invloed op het Nederlands uitgeoefend door de Statenbijbel: Een nieuwe Bijbelvertaling die was gemaakt in opdracht van de Staten-Generaal. Deze werd in protestantse kring gebruikt als algemene vertaling. 22 Gerbrand Adriaanz. Bredero Hij kwam uit de A damse middenstand en had een kleine opleiding waarmee hij schilder werd. Hij stierf plotseling op 33-jarige leeftijd. Bredero was er trots op een Amsterdammer te zijn, noemde zichzelf G.A. Bredero, Amsterdammer. De verzamelbundel van zijn gedichten heet: Boertig, amoureus en aandachtig liedboek. De titel geeft de indeling van het boek aan: Eerst Humoristische liederen, dan liefdesliederen en dan ernstige,vrolijke, religieuze liederen. Zo n indeling was gebruikelijk in de late ME. laat zien dat Bredero op de grens vd ME-Renai. leeft Bredero schreef ook toneelstukken, zijn meesterwerk: Spaansen Brabander Jerolimo Motto: al ziet men de lui, men kent ze daarom niet. 23 Pieter Cornelisz. Hooft Hooft mag van zn vader als jongeman op tour. Hij komt in Italië en Frankrijk en als het terugkomt, is zijn passie voor kunst nog groter dan voor vertrek. Toch deed hij nog een rechtenstudie en werd benoemd tot drost van Muiden en baljuw van het Gooiland. In de 1 e periode van zijn schrijverschap schreef hij vooral lyriek voornamelijk liefdesgedichten. Zijn vrouw heette Christina van Erp, zij overleed op 32-jarige leeftijd. Hij hertrouwde 3 jaar later met Leonora Hellemans. Mede dankzij haar werd hun huis, Muiderslot, een centrum van geleerden/wetenschappers De Muiderkring

8 Het levenswerk van Hooft = Nederlandse Historiën (1642) Over de Nederlandse opstand tegen Spanje. Hij gebruikte typische Latijnse zinsconstructie Archaïsmen: oude Nederlandse woorden weer in ere te herstellen Neologismen: nieuwe woorden maken Hooft schreef enkele toneelstukken o.a. Ware Nar (1617) Hooft ligt begraven in de Nieuwe Kerk in A dam. De Nederlandse staatsprijs voor letterkunde, de PC Hooftprijs, is naar hem genoemd. 26 Joost van den Vondel Joost nam na de dood van zijn vader de zijde- en kousenwinkel over in A dam. Toen hij trouwde liet hij zijn vrouw voor het grootste deel de winkel runnen,zodat hij genoeg tijd had voor zelfstudie. Hij beoefende talrijke genres, bijv: *hekeldicht: gedicht waarin iets fel aangevallen wordt, het is nauwverwant met de Satire. Die van Vonden meestal te maken met politieke en religieuze Ruzies. Hij was woedend op Maurits over de moord op van Oldenbarneveld, hierover het beroemde gedicht: het stoksten *klaagzangen: had te maken met z n persoonlijke omstandigheden zijn zoontje Stierf al voor z n 1 e verjaardag, zijn dochtertje Saartje werd mr 8 jaar En ook zijn vrouw overleed. (gedicht kinder-lyck is voor zn zoontje Geschreven) *Tragedies: na de elegieën verplaatste Vondel zich nr het toneelschreef 20tal Toneelstukken, waarvan de belangrijkste Gijsbrecht van Aemstel is in dit stuk wordt Adam vergleken met het oude Troje (imitatio) Toen Vondel zijn winkel overgaf aan zijn zoon ging die zoon failliet en liet grote schulden na. Vondel moest bijna aan de bedelstaf, maar de gemeente v Adam redde hem en gaf hem een heel hoog salaris voor een baan als boekhouder bij de Bank van Lening. Uiteindelijk overleefde hij al zijn familieleden op 1 kleinzoon na. Hij ligt begraven in de Nieuwe Kerk in Adam.

9 HOOFDSTUK 7 Par. 45 Historische Achtergrond Het doorwerken van de Verlichting Aan het einde van de 18 e eeuw waren de ideeën van de Verlichting zo sterk verbreid, dat ze tot politieke veranderingen leidden. 1776: Amerika verklaart zich onafhankelijk van Engeland. Laatste kwart van de 18 e eeuw: in Engeland begon de industriële revolutie 1794: Fransen schaffen slavernij af in hun koloniën 1834: Engelsen schaffen slavernij af in hun koloniën : Amerikaanse burgeroorlog Toch profiteerde niet iedereen van de politieke vrijheid. In de 19 e eeuw ontstond het industrieproletariaat, zij leefden in krottenwijken en werkten onder slechte omstandigheden in de fabrieken. In 1848 kwam het tot een uitbarsting, overal in Europa vonden opstanden plaats. Pas in het laatste kwart van de 19 e eeuw begon er echter een sociale wetgeving op gang te komen. Rond 1875 zag Europa er ongeveer zo uit als nu, alleen was Duitsland toen nog een verzameling van vele kleine vorstendommen. Nederland 1795: Bataafse Republiek werd uitgeroepen met behulp van een Frans invasieleger 1805: De Franse keizer Napoleon stelt het Koninkrijk Holland in, met zijn broer Napoleon Bonaparte als koning. 1810: Het Koninkrijk Holland treedt veel te zelfstandig naar de zin van Napoleon, dus liet hij zijn broer aftreden en maakte van Nederland een Franse kolonie. 1815: Napoleon wordt verslagen bij de slag bij Waterloo. Het noorden en zuiden van Nederland werden verenigd tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, met Willem I als vorst. 1830: Het zuiden kwam in opstand tegen het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, het Koninkrijk België werd gesticht. 1848: Grondwetsherziening, de bevoegdheden van de Tweede Kamer worden uitgebreid, vrijheid van onderwijs en godsdienst wordt vastgelegd. Door liberalisme kan industriële revolutie ook in Nederland doordringen. Op cultureel gebied werd de Verlichting eind 18 e eeuw opgevolgd door de Romantiek. Rond 1850 komt er een nieuwe stroming: realisme. Rond 1875 zijn beide stromingen afgelopen. Par. 46 De Romantiek In de 18 e eeuw was romantisch een negatief woord, het werd gezien als vergezocht en overdreven. Tegen het einde van de 18 e eeuw krijgt het woord een positievere betekenis en

10 wordt het gebruikt voor de nieuwe cultuurstroming die geheel het tegenovergestelde van de Verlichting is. De Kunstenaars Hoofdkenmerken Verlichting: rationalisme, classicisme Hoofdkenmerken Romantiek: gevoeligheid, verbeeldingskracht, individualisme Kunst moest origineel zijn en de persoonlijke opvattingen van de kunstenaar weergeven. Vele kunstenaars leidden een onmaatschappelijk leven: zwerven, drankmisbruik, liefdesaffaires, armoede, experimenteren met opium. Deze kunstenaars worden bohémiens genoemd. Velen waren revolutionairen, ze wilden de oude burgerlijke maatschappij vernietigen en een betere wereld scheppen. Begin 19 e eeuw zagen velen Napoleon als de man die liberale verworvenheden over de hele wereld zou uitdragen. Kunst in de romantiek was lyrisch omdat het de persoonlijke gevoelens van de kunstenaar naar voren bracht. De romanticus moest zich laten leiden door contrasterende gevoelens, zoals haat en liefde. De romantici probeerden te ontsnappen aan de wereld van het hier en nu. Centraal in hun droomwereld stond de natuur, als symbool van het ongerepte en niet door de mens bedorven. De Franse tuin in de Verlichting was metrisch en geordend, in tegenstelling tot de woeste Engelse tuin uit de Romantiek, die de onaangetaste natuur moest verbeelden. De wetenschappen In de wetenschap komt interesse voor het bestuderen van andere, niet westerse culturen. Dit noemde men etnologie of volkenkunde, tegenwoordig culturele antropologie genoemd. Daarnaast ontstond volkskunde (dus niet hetzelfde als volkenkunde!), deze bestudeerde westerse culturen. Zowel volkskunde als volkenkunde vereist kennis van exotische talen dan wel de moedertaal, zo ontstond de vergelijkende taalwetenschap. Hiermee toonde men aan dat alle Europese talen ongeveer gelijk zijn, behalve Fins, Hongaars en Baskisch. Ook ontdekte men dat de Europese talen verwant zijn met die van India, hiermee vormden ze dus de Indo-europese groep. Ook literatuurwetenschap kwam op, men ging oude gedichten vertalen en opschrijven. In de muziek leidde dit tot opvoering van composities van vroegere componisten. In de kunst is de Romantiek een bijzonder belangrijke periode. Romantisch heeft tegenwoordig twee betekenissen, namelijk:

11 1. Uit de periode van de Romantiek 2. Gevoelig, lieflijk, sentimenteel Par. 48 Literatuur Tegen de Verlichting In reactie op het rationalisme van de Verlichting leggen de schrijvers uit de Romantiek juist veel gevoel in hun werk. Twee gevoelens spelen hierbij een belangrijke rol: Weltschmerz: Romantische melancholie (droefgeestigheid) Sehnsucht: Het romantische verlangen naar het onbereikbare geluk Schrijvers koesterden onvervulde verlangens en melancholie als inspiratiebronnen voor hun kunst. Het anti-rationalisme leidde tot een nieuwe belangstelling voor het geloof, maar dan in de persoonlijke verhouding die de mens met het Opperwezen kon hebben. De romantici lieten zich inspireren door de middeleeuwse culturen van West-Europa. Daardoor herleefden oude genres als de ballade en het sprookje. Nieuwe romangenres Escapisme: het willen ontsnappen aan de alledaagse realiteit. In de Romantiek was er veel belangstelling voor bovennatuurlijke zaken. Dit leidde tot de opbloei van het griezelverhaal en verhalen die zich in exotische gebieden afspeelden. Zo werd een alternatief gezocht voor het hier en nu. De historische roman kwam voort uit de 18 e -eeuwse gothic novel. De Middeleeuwen werden in historische romans voorgesteld als tijden van avonturen, toernooien, schone jonkvrouwen en dappere helden. De bekendste schrijver van historische romans was de Engelsman Sir Walter Scott, hij schreef onder andere Ivanhoe. Een bekend voorbeeld van de romantische griezelroman (horror) is Frankenstein van Mary Shelley. Wereldberoemd werden de verhalen van de Amerikaan Edgar Allan Poe. Science Fiction: Het genre waarin het gaat om de nog onbekende mogelijkheden van wetenschap en techniek. De bekendste S.F.-schrijver uit de 19 e eeuw is Jules Verne.

12 Bijna al zijn werken hebben de structuur van een imaginair reisverhaal, dit is ook bij moderne science fiction nog het geval. Ook het detectiveverhaal ontstond in de 19 e eeuw, door middel van gothic novels waar aan het einde de bovennatuurlijke gebeurtenissen als bedrog worden ontmaskerd. Tenslotte werd ook het sprookje weer populair. De sprookjes waren al jaren bekend, maar werden nu ook opgeschreven, onder andere door de gebroeders Grimm. Daarnaast werden, naast de volkssprookjes, ook nieuwe sprookjes bedacht: de cultuursprookjes. De belangrijkste schrijver van cultuursprookjes was de Deen Hans Christian Andersen. Par. 49 Het realisme In de literatuur en de schilderkunst komt er in het midden van de 19 e eeuw een nieuwe stroming naar voren: het realisme. Dit was een reactie op het lieflijke, sentimentele en fantasierijke van de Romantiek. Realisten zochten hun onderwerpen niet in de geschiedenis, de mythologie of hun fantasie, maar in hun alledaagse dingen, en probeerden deze zo objectief mogelijk weer te geven. Ook de kunstwerken uit het realisme waren een protest tegen de politieke situatie. Rond 1870 maakte het realisme plaats voor het impressionisme, waarin de onderwerpen geheel ondergeschikt zijn geworden aan de weergave van licht en kleur. In het literaire realisme ontstond de klassieke roman. Het plot heeft een duidelijk begin, verloop en afsluiting. Het plot is heel duidelijk opgebouwd: alle onderdelen hangen met elkaar samen. In de tijd dat realistische schilderkunst overgaat in impressionisme, gaat de realistische roman over in het naturalisme, waarin de onderwerpen ondergeschikt zijn aan de politieke en sociale stellingname van de auteur. De Nederlandse literatuur van de 19 e eeuw is voor een groot deel een mengeling van Romantiek en realisme. De Romantiek met haar overdrijvingen, emotionaliteit en extreme opvattingen paste niet goed bij de tamelijk nuchtere 19 e -eeuwse cultuur van Nederland. In Nederland waren er maar twee belangrijke schrijvers die echte romantici waren: François Haverschmidt en Multatuli. paragraaf 52: Multatuli Multatuli is het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Na een onvoltooide middelbare school kreeg hij in 1838 een baan bij het Nederlandse bestuur in Indië.

13 Tot 1852 bekleedde hij allerlei functies, maar na enkele jaren verlof in Nederland keerde hij terug naar Indië en werd in 1856 benoemd tot assistent-resident van Lebak, ondergebied van Bantam. Indië was verdeeld in gebieden, met aan het hoofd een resident. De gebieden waren verdeeld in kleinere gebieden, met aan het hoofd een assistent-resident. De resident van Bantam was C.P. Brest van Kempen de resident, in de Max Havelaar boeken Slijmering genoemd. Aan het hoofd van het Nederlandse bestuur stond een gouverneur-generaal, die in Batavia (nu Jakarta) zetelde. Ondergeschikt aan het Nederlandse bestuur was er een Indisch bestuur. Belangrijke Indische hoofden van adel waren als regenten aangesteld als een soort parallelbestuur naast het Nederlandse gezag. De sociale omstandigheden in Lebak waren slecht en Douwes Dekker was naar Lebak gestuurd omdat deze veel rekening hield met de inlandse bevolking. Al snel ontdekte hij dat de regent misbruik maakte van zijn positie. Douwes Dekker vroeg de resident naar Lebak te komen om de regent uit Lebak te verwijderen. Douwes Dekker weigerde Brest van Kempen meer gegevens te geven. Daarom beklaagde deze zich bij de gouverneur-generaal, die Douwes Dekker naar een andere plaats overplaatste. Douwes Dekker was beledigd en nam ontslag. In 1859 kwam Douwes Dekker terug naar Nederland en was blut. Hij schreef in Brussel de roman Max Havelaar, of de koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij. Daarin vertelde hij zijn verhaal, met als doel eerherstel en verbetering van het leven van de inlanders. Het boek werd gepubliceerd in 1960, onder het pseudoniem Multatuli. Het literaire succes was groot, maar niet was niet het belangrijkste doel van Douwes Dekker. Douwes Dekker was verbitterd en leefde grotendeels van de opbrengst van zijn boeken, de erfenis van een vriendin en giften van bewonderaars. De boeken ná Max Havelaar hadden ook Indië als hoofdonderwerp, zoals in de bundels Ideeën. Hierin verzamelde hij alles wat hij schreef: gedichten, verhalen, essays, toneelstukken en aforismen. Verspreid over deze delen is de roman De geschiedenis van Woutertje Pieterse te vinden. Het verhaal van Max Havelaar staat beschreven in het boek pag

14 HOOFDSTUK Historische Achtergrond : Ontstaan moderne Europa Ontstaan industrie en politieke hoofdstromingen Belangrijke uitvindingen: Telefoon, Gloeilamp, Benzine motor, etc Economische opbloei Kapitalisme Kinderwetje van Van Houten Eerste sociale wet van Nederland, daarna Arbeidswet Angst voor socialisme (Karl Marx Das Kapital) Verbod op stakingen had ontstaan van vakbonden als reactie Deze periode wordt Fin de siècle genoemd: afsluitende periode met de beginselen van een nieuwe periode 61. Het Fin de siècle In het Fin de siècle ontstond een nieuw wereldbeeld: Bioloog Charles Darwin kwam met zijn theorie over het ontstaan van organismen Psychiater Sigmund Freud formuleerde zijn ideeën over het onderbewustzijn D. Mendelejev stelde het periodiek systeem der elementen op J.C. Maxwell kwam met zijn theorie over het elektromagnetisme Socialisme, de evolutieleer en de theorieën van Freud werden gezien als een aantasting van het huidige bestaan. De natuurkundige ondervindingen werden echter als positief ervaren. De combinatie tussen angst voor het nieuwe en zelfvoldaanheid over wat er was bereikt zorgde voor het Fin de siècle -gevoel: Het idee dat men aan het eind van een grote cultuurperiode stond en op de drempel van een nieuwe en onbekende eeuw die met angst, maar ook met verwachting tegemoet werd gezien. Dit leidde tot een vlucht uit de realiteit in een wereld van kunst, overbeschaving, luxe en genotzoekerij. Een andere naam voor het Fin de siècle is La belle époque: De mooie eeuw. In de kunst kwam dit escapisme tot uiting als estheticisme (schoonheidsleer). Kunst moest uitsluitend mooi zijn: L art pour l art. 62. Het impressionisme Door de nieuwe ontdekkingen van begin 20 e eeuw kreeg men een andere opvatting over waarnemingen. Bij waarneming zijn niet alleen ogen betrokken, maar vooral de hersenen.

15 Dit inzicht leidde tot het impressionisme: De kunstenaar probeert zintuiglijke indrukken weer te geven, in plaats van kopiëren wat hij ziet. Het impressionisme is een verdere uitwerking op het realisme. Het impressionisme hangt samen met estheticisme: Betekenis is minder belangrijk dan het uiterlijk en de sfeer. Impressionistische schilderkunst bloeide vooral in Frankrijk. Edouard Manet, Auguste Renoir en Claude Monet waren belangrijke impressionistische schilders. De belangrijkste Nederlandse impressionist was Vincent van Gogh. Het impressionisme werd in de literatuur tot uiting gebracht door middel van bepaalde stijlmiddelen. Proza dat veel impressionistische kenmerken vertoont, werd woordkunst of lyrisch proza genoemd. Toen was dat positief, tegenwoordig doet men dit af als mooischrijverij. Kenmerken van impressionistisch taalgebruik: Veel bijvoeglijk naamwoorden Heel gevoelig Neologismen (nieuw verzonnen woorden, zoals bijvoorbeeld fladderdalen ) Veel beeldspraak (synesthesie) Alliteratie Enjambement 63. Het naturalisme Net zoals het impressionisme, is ook het naturalisme een verdere uitwerking op het realisme. Het naturalisme betrof roman- en toneelkunst. Men wilde niet langer alleen het leven van een personage laten zien, maar ook vertellen waarom dit leven zo was geworden. Men meende dat het leven door 3 factoren werd bepaald: Erfelijke aanleg Het milieu waarin men opgroeit en de bijbehorende opvoeding De tijd waarin men leeft - Om dit te laten zien werden er veel familieromans uitgebracht, in meerdere delen. - Een ander type was de psychologische roman, waarin mensen het om een psychische reden moeilijk hadden.

16 - Verder waren er ook sociale romans, hierin liet men zien hoe iemand werd gevormd door zijn/haar plaats op de maatschappelijke ladder. Naturalistische romans zijn somber en pessimistisch, dit komt door het Fatalisme: Het idee dat het leven van de mens wordt bepaald door het noodlot en dat een vrije wil niet bestaat. Het naturalisme staat haaks op het impressionisme, maar is er toch aan verwant omdat het in dezelfde stijl geschreven is. 64. De beweging van Tachtig Nederlandse impressionisten en naturalisten debuteerden als groep in 1880 en werden de Tachtigers genoemd. De belangrijkste critici van de Tachtigers waren Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel. Vooral Van Deyssel kon af en toe behoorlijk grof zijn in zijn kritiek. De Tachtigers kregen hun werk moeilijk geplaatst in bladen zoals De Gids, vandaar dat zij in 1885 hun eigen tijdschrift oprichten. Dit noemden zij De Nieuwe Gids. Het hoofdprincipe van de Tachtigers was dat vorm en inhoud één moesten zijn. Dit is iets wat alle kunst betreft, maar de Tachtigers vonden dat hun directe voorgangers in Nederland dit uit het oog verloren waren. Het tweede principe van de Tachtigers was dat kunst een persóónlijke uiting moest zijn. Het individualisme kwam vooral tot uiting in de eis van oorspronkelijke beeldspraak: metaforen en vergelijkingen die zo precies mogelijk de gevoelens van de dichter konden weergeven. 70. De neoromantiek De neoromantiek is een reactie op impressionisme en naturalisme. Het fantasievolle komt terug, maar de nadruk op het noodlot blijft bestaan. In het naturalisme was het noodlot iets wetenschappelijks, bij de neoromantiek was het iets geheimzinnigs en bovennatuurlijks. Thema s van de neoromantiek zijn eenzaamheid, zwerflust, verzet tegen de maatschappij, onvervulde verlangens, dood en verval. Vooral in Engeland bloeide de neoromantiek met genres als: Griezelroman Detectiveroman Sciencefiction

17 HOOFSTUK 11 76: Historische achtergrond (einde Frans-Duitse oorlog) 1914 (eerste wereldoorlog): Belle Époque, geen oorlog (einde oorlog) 1929 (beurscrash): Roaring Twenties Staten vervielen in linkse (Rusland) of rechtse (Duitsland) dictaturen. Veel landen kregen een dictatuur, Europa was voor een groot gedeelte totalitair. 1939: Duitsland en SU sluiten niet-aanvalsverdrag. In september vielen de Duitsers Polen binnen en was WO-II begonnen. In Nederland: sociale voorzieningen werden beter, algemeen kiesrecht, tijdens WO-II relatief rustig. 77: Het Modernisme Kunst: Het gaat niet om het beeld, maar om het uitdrukken van gevoelens en ideeën met behulp van kleuren en vormen. Modernistische kunst is moeilijk te begrijpen, verf en doek kunnen zelfs onderdeel zijn van het kunstwerk. Dictaturen houden niet van moderne kunst omdat deze te moeilijk en onbegrijpbaar is. Zij willen begrijpelijke, ordelijke kunst voor hun propaganda. Film: Eerder was er al verfilmd toneel, maar na WO-I kwam de film op als kunstvorm. Men ontdekte manieren van montage. In Rusland werden modernistische bewerkingen gemaakt van Russische volksmuziek. In de VS was de slapstick (zoals Charlie Chaplin) populair. In 1927 kwam de eerste film met geluid, in 1933 kwamen de eerste kleurenfilms. Avant-garde: Andere term voor modernisme, betekent voorhoede. Hiermee worden de mensen bedoeld die voorlopen op een bepaald gebied. De voorlopers van de tijd rond de Eerste Wereldoorlog worden aangeduid met historische avant-garde. In deze historisch avant-garde zjin 3 belangrijke stromingen: expressionisme, dadaïsme en surrealisme. 3 andere horen voornamelijk bij de beeldende kunst maar hebben ook invloed gehad op de literatuur: kubisme, futurisme, constructivisme. 78: Het expressionisme Schilderkunst en film: In het impressionisme werd het accent zo nadrukkelijk op het gevoel gelegd, dat het ten koste ging van de waarneming: de kunstenaars gingen over in het expressionisme. Het gevoel wordt veel belangrijker dan het afgebeelde. Hierdoor wordt in de kunst de realiteit gedeformeerd, het gaat niet meer om hoe realistisch het eruit ziet, maar wat de kunstenaar ermee wil uitdrukken. Contouren worden scherper, kleuren worden feller. Hoe sterker de deformaties, hoe verder weg de realiteit abstract of non-figuratief. Expressionistische kunst was vooral in Frankrijk (hier heette het fauvisme) en Duitsland populair. In Duitsland waren er ook expressionistische films, waarbij de montage uitbundig is. Literatuur: Het klassieke vers (met rijm, metrum en regelmatige strofes) werd aangetast als deformatie. In het expressionisme was er sprake van vrije verzen, deze hebben niet echt de kenmerken van een klassiek vers. De emotie of gedachte moet zo

18 direct mogelijk geuit worden, er worden daarom weinig bijvoeglijk naamwoorden gebruikt. De onderwerpen van expressionisme zijn vaak stad, van impressionisme vaak natuur. Abstracte gedichten worden poésie pure genoemd: het gaat niet om de inhoud maar om de sfeer en het gevoel erbij. Expressionistisch literatuur was vooral in Duitsland populair. Marsman en van Ostaijen zijn de belangrijkste Nederlandse en Vlaamse poëzieschrijvers, bij proza komt daar ook nog Bordewijk bij. 82: Het dadaïsme Geen kunstenaars, maar kunstmakers omdat ze de kunst allemaal op elkaar vonden lijken. Ze noemden hun eigen stroming Dada in plaats van dadaïsme, omdat ze niet een zoveelde isme wilden zijn. Dada is een onzinwoord, omdat het dadaïsme zelf ook opzettelijk zinloos is. Antikunst is kunst die gemaakt is om te laten zien dat kunst zinloos is. Hiervoor werden readymades gebruikt: Normale voorwerpen, die ineens kunst werden, zoals een urinoir, een kammetje en een fietswiel. Een andere vorm van antikunst was toevalskunst: snippers papier opplakken of losse woorden voorlezen toevalspoëzie. Simultaangedichten ontstonden als verschillende mensen tegelijkertijd gedichten voorlazen, terwijl de mensen erom heen herrie maakten: kabaal als kunstvorm (dit kwam uit het futurisme). Klankgedichten waren gedichten met niet-bestaande woorden, een bekend voorbeeld hiervan is Karawane van Hugo Ball. Cabaret Voltaire was het begin van het Dadaïsme, het ontsond in Zürich. Dit waren culturele avonden waarbij het publiek geprovoceerd werd épater les bourgeois (de burgerij paf doen staan). Na WO-I gingen de meeste dadaïsten weg uit Zürich, naar Parijs en Berlijn. Hier werd het dadaïsme veel meer politiek gericht. Het was communistisch. Hier ontstond ook fotomontage: foto s werden geknipt en geplakt, waardoor ze samen een nieuwe foto vormden met een politieke boodschap. Een bekend voorbeeld is een foto van Johann Herzfelde, die een fotomontage maakte van de nazileider Goering. Het dadaïsme heeft niet lang bestaan. Rond het 1925 stelde het niet zoveel meer voor, omdat de ironisch bedoelde kunst in musea kwam te hangen (en nog steeds hangt) als echte kunst.

19 Dadaïsme is geen kunststroming, maar een geesteshouding omdat het een wantrouwen van zekerheden oproept, waardoor je buiten dogma s kunst kijken. 87: De nieuwe zakelijkheid De nieuwe zakelijkheid ontstond in de jaren 20 rond het Bauhaus, een kunstacademie met name gericht op architectuur en meubels. Vanuit het Bauhaus ontstond een eigen stijl. Het functionalisme had hierin een grote rol, de vorm was minder belangrijk. In de literatuur werden ook decoratieve frutsels weggelaten, hierdoor ontstond de poésie parlante: poëzie die in spreektaal geschreven was, waarbij de inhoud belangrijker was dan de vorm. De poésie parlante was kritisch tegenover het fascisme. In Duitsland werden antifascistische boeken verbrand. De antifascistische schrijvers vertrokken naar het buitenland of hielden op met schrijven. De Blut und Boden literatuur was in Duitsland populairder dan de nieuwe zakelijke literatuur, omdat de Blut und Boden literatuur naast duidelijk en begrijpelijk ook volks was. Dat volkse had de nieuwe zakelijke literatuur niet, daarom moest die verdwijnen. Forum was het nieuw-zakelijke Nederlandse tijdschrift. hierin werden de nieuw zakelijke opvattingen verkondigd. Ventisme was hiervan de kern: Niet de vorm maar de vent. Oftewel: het gaat om de inhoud, niet om de vorm. Goede boeken hoeven niet ingewikkeld in elkaar te zitten, maar moeten iets te zeggen hebben en het karakter van de schrijver moet erin naar voren komen. Honnête Homme : de fatsoenlijke, oprechte mens, die tegen elke vorm van barbarie is. De smalle mens : de persoon die zich niet moet toegeven aan de krachten van fascisme en communisme. Dit waren 2 voorbeelden van wat de mensen van Forum bedoelden met vent. Multatuli was een persoon met inhoud, die zijn eigen weg ging en een eigen opinie had. De schrijvers van Forum waren tegen alles wat tweede-rangs was en niet voldeed aan het idee van De nieuwe zakelijkheid. 92 Literatuur tijdens de oorlog Wie tijdens WO2 in NL zijn kunst wilde uitoefenen moest lid worden van de Kultuurkamer. Na de oorlog werden ereraden voor letterkunde, architectuur, beeldende kunst en muziek ingesteld die moesten oordelen over het gedrag vd kunstenaars. De ereraad v letterkunde (voorzitter Borderwijk) veroordeelde de meeste collaborateurs tot enkele jaren

20 publicatieverbod. Schrijvers die niet collaboreerden konden niet meer in het openbaar publiceren, sommigen zwegen, anderen publiceerden bij ondergrondse bedrijven (later Het Parool, Trouw, Vrij Nederland, zelfs uitgeverij De Bezige Bij is zo begonnen) of gaven in kleine oplagen privédrukken uit. Literatuur verscheen vooral in de vorm van verzetspoëzie die in illegale tijdschriften of in rijmprent werden uitgegeven. Deze poëzie staat vrijwel in alle gevallen buiten de literaire stroming. Veel schrijvers ervan waren gelegenheidsschrijvers maar ook literaire auteurs lieten vaak de stromingen voor wat ze waren en schreven zo eenvoudig mogelijk zodat het iedereen aansprak een troost bood. Het beroemdste verzetsgedicht is De achttien doden van Campert, verwijzend naar 15 leden van de verzetsgroep en drie deelnemers aan de februaristaking. Van het grote aantal boeken die op de oorlog terugkeken wordt nu nog een enkeling gelezen: Het Achterhuis van Anne Frank, Het bittere kruid van Minco en Kinderjaren van Oberski. WO2 speelt nu nog een grote rol in de literatuur, zowel bij schrijvers die het hebben meegemaakt (Mulisch, Hermans) als bij jongere auteurs (Tessa de Loo, Koos van Zomeren)