Keten van preventie, verzuim en re-integratie op decentraal niveau

Transcriptie

1 Keten van preventie, verzuim en re-integratie op decentraal niveau LangmanEconomen Eindrapport Opdrachtgevers: Ministerie van SZW, Ministerie van VWS Datum: 19 september 2008 Auteurs: Policy Productions i.s.m. LangmanEconomen Cécelle Meijer Michiel Langman Marianne Veenhof policyproductions - postbus ha haarlem

2 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Aanleiding Vraagstelling Onderzoeksaanpak Opbouw Achtergrond Een andere verantwoordelijkheidsverdeling Het project Sociale Zekerheid en Zorg Sociale zekerheid en zorg in de praktijk Witte vlekken in de kennis De ontwikkeling van de keten in cijfers Cao-afspraken Collectieve zorgverzekeringen Verzuimverzekeringen Preventie Ziekteverzuim Re-integratie WAO/WIA-instroom Conclusie Inkleuring van de witte vlekken De cases Prestatieafspraken met arbodiensten Empowerment van werknemers Inzet verzekeraars Zorgaanbieders en de factor arbeid Aandacht voor preventie Conclusies Bijlagen Bijlage 1. Leden klankbordgroep Bijlage 2. Gesprekspartners Bijlage 3. Vijf cases Bijlage 4. Bronnen... 77

3 Samenvatting Door veranderingen in wet- en regelgeving heeft de overheid de primaire verantwoordelijkheid voor ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid verlegd naar werkgevers en werknemers. De gedachte achter dit beleid is dat de verantwoordelijkheid daarmee komt te liggen bij degenen die het best in staat zijn het verzuim en de instroom in de arbeidsongeschiktheidsuitkering te beïnvloeden. Naast wijzigingen in de sociale zekerheidswetgeving heeft de overheid ook marktwerking in het zorgstelsel ingevoerd. Filosofie achter de introductie van de nieuwe marktordening op de zorgmarkt was dat marktwerking de reguliere zorg stimuleert om een belangrijke bijdrage te leveren aan de keten van preventie, verzuim en re-integratie. In 2006 hebben Policy Productions en LangmanEconomen voor het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport onderzocht hoe de totstandkoming van deze integrale keten verliep. Uit dit onderzoek bleek dat alle partijen de afspraken die zij hadden gemaakt in het project Sociale Zekerheid en Zorg zijn nagekomen en dat zij hiermee de keten van preventie, verzuim en re-integratie op landelijk niveau sluitend hebben gemaakt. We constateerden echter ook dat het tot stand komen van een integrale keten een geleidelijk proces is en dat met name het doorvertalen van deze afspraken naar sectoraal- en bedrijfsniveau tijd zou vergen. Onderliggend onderzoek vloeit voort uit de wens van de ministeries van SZW en VWS om hun inzicht in de keten te actualiseren en om daarbij zicht te krijgen op een aantal witte vlekken in de keten op sector- en bedrijfsniveau. De ministeries vinden het belangrijk om inzicht te verkrijgen in deze thema s, omdat ze van invloed zijn op het (optimaal) functioneren van de keten van preventie, verzuim en re-integratie. De vragen die bij de ministeries leven zijn: 1. zijn werkgevers in staat om arbodienstverleners effectief aan te sturen, bijvoorbeeld door met hen prestatieafspraken te maken? 2. zijn (verzuimende) werknemers in staat om een actieve rol te spelen in het proces van preventie, verzuim en re-integratie? 3. richten verzuim- en zorgverzekeraars zich actief op het voorkomen en beperken van het ziekteverzuim bij hun verzekerden? 4. speelt het thema arbeid een rol van betekenis in de dienstverlening van reguliere zorgaanbieders? 5. hebben de ketenpartners oog voor preventie van ziekte(verzuim) en arbeidsongeschiktheid? Cijfermatige ontwikkelingen Uit de beschikbare kwantitatieve gegevens komt het beeld naar voren dat ondernemingen meer aandacht besteden aan preventie, verzuim en re-integratie. In een groot aantal cao s zijn afspraken gemaakt over preventie en verzuimbegeleiding. In veel gevallen kunnen werknemers bovendien deelnemen aan een collectieve zorgverzekering. In deze collectieve zorgcontracten wordt echter weinig maatwerk toegepast. De meeste werkgevers regelen de arbeidsgerelateerde zorg buiten de zorgverzekering om. Het midden- en kleinbedrijf maakt op grote schaal gebruik van de dienstverlening die verzuimverzekeraars hebben ontwikkeld. 1

4 Werknemers zijn tevreden over hun arbeidsomstandigheden. Bijna 90% van de werknemers valt onder een risico-inventarisatie en -evaluatie en een toenemend aantal bedrijven neemt maatregelen tegen arbeidsrisico s. Het ziekteverzuim vertoont sinds 2002 een duidelijke daling. Deze daling is bij grote bedrijven eerder ingezet dan bij kleine, maar lijkt in het kleinbedrijf sterker door te zetten. De daling is sterker in branches met arboconvenant dan in branches zonder convenant. De instroom in de WAO/WIA is vanaf 2001 gestaag gedaald, met een neerwaartse uitbijter in 2005 als gevolg van de uitbreiding van de loondoorbetaling bij ziekte tot 2 jaar. Invulling van de witte vlekken Inzicht in de witte vlekken hebben we verkregen door op sector- en bedrijfsniveau een aantal praktijkvoorbeelden te bestuderen. Dit inzicht hebben we vervolgens getoetst op herkenbaarheid en generaliseerbaarheid met behulp van interviews. Prestatieafspraken met arbodiensten Werkgevers vertalen de toegenomen financiële consequenties van verzuim en arbeidsongeschiktheid door in een actiever preventie-, verzuim- en re-integratiebeleid en nemen de toegevoegde waarde van arbodienstverleners hierbinnen kritisch onder de loep. Hierdoor ontstaat een professionele opdrachtgever-opdrachtnemer relatie waarbinnen werkgevers veelal zelf de regie voeren over het beleid en zij arbodiensten inzetten als adviseurs. Deze meer kritische houding richting arbodienstverleners komt onder andere tot uitdrukking in de prestatieafspraken die de partijen met elkaar maken. Hierbij gaat het zowel om resultaat- en procesafspraken. Aan prestatieafspraken worden regelmatig financiële prikkels verbonden in de vorm van no cure, no/less pay of bonusmalus regelingen. Een goede samenwerkingsrelatie met een arbodienst en positieve resultaten blijken echter ook aanleiding te kunnen zijn om geen of minder boeteclausules (meer) op te nemen in het contract. Door de goede samenwerkingsrelatie en het vertrouwen dat de partijen in elkaar hebben beschouwen zij gerichte resultaatafspraken als overbodig. Prestatieafspraken spitsen zich in deze gevallen toe op het behouden van de behaalde resultaten en het vastleggen van de inspanningverplichtingen die dit vereist. Prestatieafspraken bieden met name het grootbedrijf voordelen. In het MKB is het wel mogelijk om procesafspraken te maken, maar het benoemen van concrete resultaatdoelstellingen zoals het verlagen van het verzuimpercentage is lastig vanwege de lage aantallen werknemers. Het vastleggen, monitoren en bespreken van resultaatafspraken vereist daarnaast tijd en capaciteit die in het MKB niet altijd aanwezig is. Tenslotte is de onderhandelingspositie van een individuele MKB-ondernemer richting arbodienst vaak relatief klein. In veel sectoren zijn brancheloketten actief die werkgevers en werknemers ondersteunen bij verzuimbegeleiding. In een aantal gevallen sturen de brancheloketten de arbodienstverlening aan, zowel in de eerste als in de tweede lijn. Bij de brancheloketten spelen verzuimverzekeraars vaak een actieve rol. Het financiële belang dat de verzuimverzekeraar heeft bij het verzuimbeleid stimuleert hen om de arbodienstverlening prestatiegericht aan te sturen. 2

5 Empowerment van werknemers Door de toegenomen financiële risico s hebben zowel werkgevers als werknemers belang bij het voorkomen of beperken van verzuim en arbeidsongeschiktheid. Het is van belang dat werkgevers hun werknemers ondersteunen bij het vervullen van deze verantwoordelijkheid. Werkgevers geven op veel verschillende manieren in de praktijk invulling aan het empoweren van werknemers. Wij onderscheiden in dit kader drie elementen: het informeren van werknemers over hun eigen verantwoordelijkheden binnen de keten; het ondersteunen van werknemers zodat zij invulling kunnen geven aan hun eigen verantwoordelijkheden; en het aanspreken van werknemers op de eigen verantwoordelijkheden. We zien dat er door de investeringen van werkgevers een andere cultuur ontstaat rondom preventie, verzuim en re-integratie. Ziekte (of een arbeidshandicap) hoeft niet per definitie te leiden tot verzuim. En verzuim is niet altijd het gevolg van ziekte. Ook vergroten werkgevers de mogelijkheden van hun personeel om zelf een bijdrage aan te leveren. Bijvoorbeeld door hen een persoonlijk gezondheidsbudget te geven. De eigen verantwoordelijkheid van werknemers kent echter ook grenzen. Er zijn verschillende situaties waarin het voor een werknemer niet mogelijk is om zelf de regie te voeren. In het algemeen gaat het hierbij om situaties waarin de andere ketenpartners (werkgever, bedrijfsarts of UWV) onvoldoende een integrale aanpak of zienswijze weten te ontwikkelen. Naarmate organisaties sterker regie gaan voeren over hun preventie-, verzuim- en reintegratiebeleid neemt de noodzaak toe om verantwoordelijkheden helder te beleggen in de organisatie. We constateren dat dit in de praktijkvoorbeelden ertoe leidt dat leidinggevenden een belangrijkere rol (gaan) spelen in het preventie-, verzuim- en re-integratiebeleid. Zij hebben op de werkvloer immers direct contact met een werknemer en kunnen een werknemer informeren over het beleid en indien nodig aanspreken op hun houding en gedrag. Ketenpartners schenken daarom ook aandacht aan het vergroten van de vaardigheden van leidinggevenden. Advies en ondersteuning is ook buiten de eigen organisatie beschikbaar voor werknemers. Bijvoorbeeld bij (semi-)commerciële loopbaanadviesbureaus, maar ook op sectorniveau wordt door brancheloketten ondersteuning geboden. Inzet verzekeraars Het bereik van verzuimverzekeringen en collectieve zorgverzekeringen verschilt. Kleine ondernemingen sluiten doorgaans wel een verzuimverzekering af, maar sluiten geen eigen collectief contract voor de zorgverzekering. Werknemers in het MKB kunnen wel vaak terecht bij branchecollectiviteiten. Grote ondernemingen sluiten geen verzuimverzekering, maar sluiten wel vaak één of meer eigen collectieve contracten voor de zorgverzekering. Zorgverzekeraars hebben belang bij het beperken van de zorgkosten, niet bij het beperken van het verzuim. Voor een zorgverzekeraar is traag herstel door het nemen van rust financieel te verkiezen boven een snel herstel met zorgkosten. Anders dan zorgverzekeraars hebben verzuimverzekeraars wel een direct financieel belang bij het voorkomen en het beperken van verzuim omdat dit bijdraagt aan schadelastbeperking. Verzuimverzekeraars die in staat zijn om het verzuim te beperken maken zelf meer winst én zijn in staat door middel van premieverlaging hun positie ten opzichte van de concurrentie te versterken. 3

6 Verzuimverzekeraars zijn dan ook zonder uitzondering zeer actief op het terrein van de verzuimbegeleiding. Veel verzuimverzekeraars bieden naast pure loondoorbetalingverzekeringen ook zogeheten brede verzuimverzekeringen aan. Deze brede verzuimverzekeringen vergoeden niet alleen de kosten van loondoorbetaling, maar ondersteunen ook werkgever en werknemers bij het voorkomen en het beperken van het verzuim. Op sectorniveau dragen veel verzuimverzekeraars bij aan brancheloketten. Voor de zorgverzekeraar is beperking van het verzuim een neveneffect dat in zijn afwegingen geen rol van betekenis speelt. Impulsen voor samenwerking in de keten gaan vooral uit van verzuimverzekeraars, die in toenemende mate integrale dienstverlening aanbieden of organiseren op het terrein van preventie, verzuim en re-integratie. De synergie die met zorgverzekeraars wordt gerealiseerd heeft alleen betrekking op ontdubbelen van de kosten. Zorgaanbieders en de factor arbeid Aanbieders van reguliere zorg in Nederland hebben niet van oudsher affiniteit met de verzuimproblematiek. Van het Nederlandse stelsel van gezondheidszorg gaat geen (financiële) stimulans uit op zorgaanbieders om rekening te houden met de factor arbeid. Het gebrek aan aandacht hiervoor heeft een gat doen ontstaan in de reguliere zorgmarkt dat is opgevuld door private zorgaanbieders die hun diensten zijn gaan aanbieden aan werkgevers en verzuimverzekeraars. Vaak verhalen deze private zorgaanbieders de kosten voor zover mogelijk op de zorgverzekering van de werknemer, waardoor ze slechts een deel van de kosten op hun opdrachtgever hoeven te verhalen. Dit leidt ertoe dat reguliere zorgaanbieders gewoon reguliere zorg blijven aanbieden en dat de behoefte aan arbeidsgerelateerde zorg op een kostenefficiënte wijze wordt verzorgd door gespecialiseerde aanbieders. Aandacht voor preventie Sinds het vorige ketenonderzoek is de aandacht voor het thema preventie sterk toegenomen en in de door ons onderzochte organisaties is het een centraal onderwerp in het beleid. Om de effectiviteit van preventiebeleid te vergroten trachten veel organisaties de bedrijfsspecifieke risico s in beeld te brengen. Bijvoorbeeld door gebruik te maken van preventief medische onderzoeken. In organisaties waar het verzuim sterk afneemt en een sterkere nadruk wordt gelegd op preventie verandert de rol van de bedrijfsartsen. Zij richten zich minder op het curatieve vlak en meer op het geven van voorlichting aan en coaching van leidinggevenden. De rol van de bedrijfsarts verschuift hiermee van beslisser naar adviseur en de arts is in toenemende mate op de werkvloer aanwezig in plaats van in zijn spreekkamer. Conclusies De conclusie van dit onderzoek is dat zich op de werkvloer een goed functionerende keten ontwikkelt: arbodiensten worden in toenemende mate professioneel aangestuurd. Grote ondernemingen verzorgen die aansturing zelf, kleinere ondernemingen maken op dit terrein gebruik van de diensten van verzuimverzekeraars; empowerment van werknemers krijgt in veel organisaties serieus aandacht, al zijn er op dit vlak wel uitzonderingen; 4

7 verzuimverzekeraars zetten zich met name ten behoeve van het midden- en kleinbedrijf in om verzuim te voorkomen en te beperken. Zorgverzekeraars zijn op dit terrein minder actief, maar hebben hier ook minder toegevoegde waarde; de aandacht van zorgaanbieders voor de factor arbeid is van oudsher beperkt. Dit gat wordt echter opgevuld door zorgaanbieders die zich richten op arbeidsgerelateerde zorg; de aandacht voor preventie neemt toe nu het ziekteverzuim steeds beter onder controle komt. In alle opzichten is er dus progressie geboekt bij het tot stand brengen van een effectieve en efficiënte keten van preventie, verzuim en re-integratie. 5

8 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport werkten van 2002 tot 2004 samen aan het project Sociale Zekerheid en Zorg. Doel van dit project was het tot stand brengen van een integrale keten van preventie, verzuim en re-integratie. Het project is eind 2004 afgesloten met een invitational conference waarbij afspraken zijn gemaakt met sociale partners, artsengroepen, arbodiensten, re-integratiebedrijven, zorg- en verzuimverzekeraars en Borea over de verdere versterking van de keten en verbetering van het preventie, verzuim- en reintegratiebeleid. De ministeries hebben begin 2005 aan de Tweede Kamer de toezegging gedaan te blijven volgen in hoeverre de afspraken die tijdens dit project zijn gemaakt, zijn nagekomen en hoe de totstandkoming van de integrale keten verloopt. In 2006 hebben de ministeries aan Policy Productions en LangmanEconomen de opdracht gegeven om dit te onderzoeken 1. Uit dit onderzoek bleek dat alle partijen hun afspraken die zij hadden gemaakt in het project Sociale Zekerheid en Zorg zijn nagekomen en dat zij hiermee de keten van preventie, verzuim en re-integratie op landelijk niveau sluitend hebben gemaakt. We constateerden echter ook dat het tot stand komen van een integrale keten een geleidelijk proces is en dat met name het doorvertalen van deze afspraken naar sectoraal- en bedrijfsniveau tijd zou vergen. Sinds de uitvoering van dit eerste onderzoek zijn bijna twee jaar verstreken. De ministeries van SZW en VWS wensen hun inzicht in de keten te actualiseren en hebben behoefte aan aanvullende informatie over de ontwikkelingen op decentraal niveau. De ministeries signaleren naar aanleiding van het eerdere onderzoek een aantal witte vlekken in de kennis van de gang van zaken op sector- en bedrijfsniveau. De ministeries vinden het belangrijk om inzicht te verkrijgen in deze thema s, omdat ze van invloed zijn op het (optimaal) functioneren van de keten van preventie, verzuim en re-integratie. De vragen die bij de ministeries leven zijn: 1. zijn werkgevers in staat om arbodienstverleners effectief aan te sturen, bijvoorbeeld door met hen prestatieafspraken te maken? 2. zijn (verzuimende) werknemers in staat om een actieve rol te spelen in het proces van preventie, verzuim en re-integratie? 3. richten verzuim- en zorgverzekeraars zich actief op het voorkomen en beperken van het ziekteverzuim bij hun verzekerden? 4. speelt het thema arbeid een rol van betekenis in de dienstverlening van reguliere zorgaanbieders? 5. hebben de ketenpartners oog voor preventie van ziekte(verzuim) en arbeidsongeschiktheid? 1 Policy Productions i.s.m. LangmanEconomen. Naar een sluitende keten van preventie, verzuim en re-integratie, november

9 De ministeries van SZW en VWS hebben Policy Productions en LangmanEconomen opdracht gegeven een vervolgonderzoek uit te voeren dat moet uitmonden in inzicht in de witte vlekken en kennis over de werking van de keten op sector- en bedrijfsniveau. De ministeries hebben hierbij gekozen voor een kwalitatief onderzoek waarin een beperkt aantal praktijkvoorbeelden worden onderzocht. Dit betekent dat het onderzoek een beeld dient te schetsen van de mogelijkheden, stimulansen en knelpunten voor ketenpartners uit de betreffende praktijkvoorbeelden om ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid op effectieve wijze terug te dringen. Over de mate waarin deze bevindingen van toepassing zijn op álle sectoren en bedrijven in Nederland kunnen op basis van het onderzoek daarom geen uitspraken worden gedaan. In het voorliggende rapport presenteren wij de resultaten van ons onderzoek. 1.2 Vraagstelling De vraagstelling van dit onderzoek luidt als volgt: Geef zicht op de witte vlekken in de keten van preventie, verzuim en re-integratie. Besteed daarbij ook aandacht aan de doorvertaling van de keten naar sector- of bedrijfsniveau. Om de witte vlekken te kunnen inkleuren hebben wij het handelen van verschillende stakeholders in de decentrale keten bestudeerd. Naast werkgevers en werknemers zijn dat zorg- en verzuimverzekeraars, arbodienstverleners, re-integratiebedrijven en zorgaanbieders. We hebben de onderzoeksvraag in dit kader verder uitgewerkt in vier kernvragen die per witte vlek aan de orde zullen komen: 1. neemt het gedrag van de betrokken partijen in de praktijk de vragen weg over het functioneren van de keten van verzuim, preventie en re-integratie? 2. welke knelpunten ervaren de betrokken partijen nog rondom deze witte vlekken en welke partijen zouden actie kunnen ondernemen om deze knelpunten op te lossen? 3. in welke mate draagt het handelen van de betrokken partijen rondom de witte vlekken (op termijn) bij aan de samenwerking in de keten en het sluitend maken van de keten op sector en bedrijfsniveau? 4. in welke mate zijn de resultaten van de keten in termen van preventie, verzuim en re-integratie verbeterd of zullen deze op termijn verbeteren? Conform de vraagstelling hebben wij de focus van het onderzoek gelegd op sector- en bedrijfsniveau. Daarbij hebben we waar zinvol en mogelijk een onderscheid gemaakt tussen MKB-ondernemingen en het grootbedrijf. 1.3 Onderzoeksaanpak Voor de begeleiding van het onderzoek is een klankbordgroep ingesteld bestaande uit vertegenwoordigers van SZW en VWS (zie bijlage 1). Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden hebben wij een onderzoekaanpak gehanteerd die bestaat uit zowel een kwantitatief als een kwalitatief onderzoek. We lichten dit hieronder toe. 7

10 Het kwantitatieve deel Met behulp van reeds beschikbaar datamateriaal hebben wij de effecten van de keten in beeld gebracht. We hebben hierbij gebruik gemaakt van dezelfde indicatoren voor preventie, verzuim en re-integratie als in het onderzoek uit 2006, zodat het huidige onderzoek kan bijdragen aan voortschrijdend inzicht in de ontwikkeling en werking van de keten. Daarnaast staan we stil bij kwantitatieve gegevens over afspraken met betrekking tot preventie, verzuim en re-integratie in cao s en de verzekeringsmarkt. Het kwalitatieve deel In het kwalitatieve deel van onderzoek hebben wij een bottom-up-benadering gehanteerd omdat het accent van dit onderzoek ligt op de werking van de keten op sectoraal en bedrijfsniveau. Door het gedrag en het handelen van werkgevers, werknemers, verzekeraars, dienstverleners en branches binnen een aantal cases te bestuderen krijgen we op sector- en bedrijfsniveau inzicht in de witte vlekken. Deze inzichten zijn vervolgens op macroniveau getoetst op representativiteit en volledigheid. In totaal hebben wij 40 personen geïnterviewd. Het kwalitatieve deel van het onderzoek bestond uit drie stappen: 1. Verkennen van de recente ontwikkelingen bij stakeholders op centraal niveau. Wij hebben een aantal stakeholders geïnterviewd die goed zicht hebben op de ontwikkelingen in de keten in brede zin en die ons op het spoor van goede praktijkvoorbeelden op sector- of bedrijfsniveau konden zetten. De gesprekspartners zijn geselecteerd in overleg met de opdrachtgevers en staan vermeld in bijlage Opstellen casebeschrijvingen. In overleg met beide ministeries hebben we vervolgens vijf praktijkvoorbeelden geselecteerd die een beeld geven van de gang van zaken op de werkvloer, de hiervoor genoemde witte vlekken en de eventuele knelpunten die op dit niveau ervaren worden bij de totstandbrenging van een integrale keten van preventie, verzuim en re-integratie. Het betreft drie praktijkvoorbeelden op sectorniveau en twee op bedrijfsniveau. De casebeschrijvingen zijn opgenomen in bijlage 3. De gesprekspartners die geïnterviewd zijn ten behoeve van deze casebeschrijvingen staan eveneens in bijlage Toetsen inzichten op macroniveau. Tenslotte hebben we de casebeschrijvingen in diepte-interviews voorgelegd aan stakeholders op centraal en sectoraal niveau. In deze gesprekken hebben we het door ons verkregen inzicht in de witte vlekken aan de gesprekspartners voorgelegd met de vraag of zij zich in de geschetste ontwikkelingen herkennen en of zij deze uit eigen ervaring onderschrijven. Ook deze gesprekspartners zijn vermeld in bijlage Opbouw In het vervolg van dit rapport gaan we in hoofdstuk 2 inhoudelijk in op de achtergronden van het onderzoek en de uitwerking van de vraagstelling. In hoofdstuk 3 geven wij een kwantitatief beeld van de keten. In hoofdstuk 4 gaan we in op de inzichten die de cases en de toetsgesprekken ons hebben opgeleverd met betrekking tot de witte vlekken. De vijf cases dienen hierbij als voornaamste input. In hoofdstuk 5 presenteren we tenslotte onze conclusies. 8

11 2 Achtergrond 2.1 Een andere verantwoordelijkheidsverdeling Door veranderingen in wet- en regelgeving heeft de overheid de primaire verantwoordelijkheid voor arbeidsomstandigheden, ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid verlegd naar werkgevers en werknemers. De gedachte achter dit beleid is dat de verantwoordelijkheid daarmee zou komen liggen bij degenen die het best in staat zijn het verzuim en de instroom in de arbeidsongeschiktheids-uitkering te beïnvloeden. Een kritische succesfactor voor dit beleid is dat werkgevers en werknemers in staat zijn hun verantwoordelijkheid in de keten van preventie, verzuim en re-integratie waar te maken. Daartoe zouden ze zich ondersteund moeten weten door de verschillende dienstverleners op dit terrein, zoals arbodiensten, aanbieders van arbeidsgerelateerde zorg, aanbieders van reguliere zorg, verzuimverzekeraars en zorgverzekeraars. Deze partijen zouden werkgevers en werknemers integrale ondersteuning moeten bieden in de vorm van een sluitende keten van preventie, verzuim en re-integratie. Naast wijzigingen in de sociale zekerheidswetgeving heeft de overheid ook marktwerking in het zorgstelsel ingevoerd. Filosofie achter de introductie van de nieuwe marktordening op de zorgmarkt was dat marktwerking de reguliere zorg stimuleert een bijdrage te leveren aan de integrale keten van preventie, verzuim en re-integratie. Hieronder lichten we deze ontwikkelingen kort toe. Voor een meer uitgebreid overzicht van de veranderingen in wet- en regelgeving verwijzen we naar het eerdere ketenonderzoek 2 uit Werkgever en werknemer primair verantwoordelijk Door middel van veranderingen in de wetgeving 3 heeft de overheid de primaire verantwoordelijkheid voor de beheersing van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid neergelegd bij werkgevers en werknemers. Op de werkgever rust de verantwoordelijkheid voor een goed arbo- en re-integratiebeleid. Op de werknemer rust een inspanningsverplichting om alles in het werk te stellen om het herstel en de werkhervatting te bespoedigen. Bij ziekteverzuim geldt voor de werkgever gedurende de eerste twee ziektejaren een loondoorbetalingsverplichting. Door aanpassingen van de WAO en later de invoering van de WIA is voor werkgevers en werknemers de noodzaak om arbeidsongeschiktheid te voorkomen vergroot. Een effectief ondernemingsbeleid gericht op goede arbeidsomstandigheden en beheersing van ziekteverzuim en arbeids-ongeschiktheid vergt een integrale keten van preventie, verzuim en re-integratie. Werkgevers zijn verplicht zich deskundig te laten ondersteunen bij het arbeidsomstandig-hedenbeleid en de aanpak van ziekteverzuim. De Wet maatwerk arbodienstverlening uit 2005 biedt werkgevers hierbij echter wel meer keuzeruimte. 2 3 Policy Productions i.s.m. LangmanEconomen. Naar een sluitende keten van preventie, verzuim en re-integratie, november Met name de (verlengde) loondoorbetalingsverplichting bij ziekte, de Wet verbetering poortwachter, de Wet maatwerk arbodienstverlening en de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen. 9

12 Werkgevers kunnen nog steeds kiezen om ondersteuning in te kopen bij een arbodienst in het kader van de zogeheten vangnetregeling. De maatwerkregeling maakt het daarnaast mogelijk voor bedrijven om de verschillende arbotaken door afzonderlijke deskundigen te laten uitvoeren in plaats van één arbodienst. Het gaat daarbij om de volgende arbotaken: 1. het toetsen van de risico-inventarisatie en -evaluatie, en daarover adviseren 2. de bijstand bij de begeleiding van werknemers die door ziekte niet in staat zijn hun arbeid te verrichten 3. het uitvoeren van het periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek 4. de aanstellingskeuring, indien de werkgever deze laat verrichten 5. het houden van een arbeidsomstandighedenspreekuur. Deze afzonderlijke deskundigen kunnen zowel externe gecertificeerde deskundigen zijn die niet bij een arbodienst werkzaam zijn als eigen deskundige werknemers of een combinatie van deze twee. Er kan zelfs een eigen interne arbodienst worden opgericht. Een bedrijf kan alleen gebruik maken van deze maatwerkregeling als daar een cao-afspraak of overeenkomst met de ondernemingsraad of personeelsvertegenwoordiging over is. De werkgever betaalt de dienstverlening van arbodiensten, re-integratiebureaus en medische interventiebureaus zelf, tenzij hij een verzuimverzekering heeft afgesloten en hier afspraken over heeft gemaakt met de verzekeraar. Daarnaast kunnen de kosten van deze inspanningen soms worden verhaald op de zorgverzekering van de betrokken werknemer, hetzij op de basisverzekering, hetzij op de aanvullende verzekering. Marktwerking in de zorg Sinds 1 januari 2006 is de nieuwe zorgverzekeringswet van kracht. Met deze wet is een basisverzekering ingevoerd die voor iedereen gelijk is. Werkgevers betalen via de belastingdienst mee aan de premie van de basisverzekering van werknemers. Iedere persoon die in Nederland woont of hier loonbelasting betaalt, is verplicht een basisverzekering afsluiten en is vrij om daarnaast een aanvullende verzekering af te sluiten. Personen zijn vrij in hun keuze voor een zorgverzekeraar. Dit heeft geleid tot concurrentie tussen zorgverzekeraars. Deze concurrentie tussen zorgverzekeraars betreft op dit moment vooral prijsconcurrentie. Ook werkgevers kunnen met zorgverzekeraars collectieve contracten sluiten. Hiermee is voor hen de mogelijkheid gecreëerd om invloed uit te oefenen op het aanbod van reguliere zorgaanbieders omtrent arbeidsgerelateerde zorg. Bij het afsluiten van die collectieve contracten kunnen werkgevers immers afspraken maken over arbeidsgerelateerde zorg. Langs de band van de zorgverzekeraars kunnen reguliere zorgaanbieders dan gestimuleerd worden meer aandacht te besteden aan de factor arbeid. 2.2 Het project Sociale Zekerheid en Zorg Naast de wijzigingen in de wetgeving heeft de overheid haar invloed aangewend om, ter ondersteuning van individuele werkgevers en werknemers, te bevorderen dat een integrale keten tot stand zou komen. In het kader van het project Sociale Zekerheid en Zorg van de Ministeries van SZW en VWS zijn tussen 2002 en 2004 afspraken gemaakt om deze totstandkoming te bevorderen. Bij de afspraken waren centrale werkgevers- en werknemersorganisaties betrokken, evenals zorg- en verzuimverzekeraars, artsenorganisaties en arbodiensten en re-integratiebedrijven. In het eerdere ketenonderzoek uit 2006 is onderzocht 10

13 in hoeverre deze afspraken op landelijk niveau zijn nagekomen. We geven hieronder een korte samenvatting van de uitkomsten van dit onderzoek. Centrale werkgevers- en werknemersorganisaties Centrale werkgevers- en werknemersorganisaties hadden toegezegd om afspraken over preventie, verzuimbegeleiding en re-integratie op te nemen in cao s. Daarnaast zouden zij zich verdiepen in de wijze waarop ze de mogelijkheden die ze hebben gekregen met de nieuwe stelsels van zorg en sociale zekerheid konden omzetten in een effectieve integrale keten. Uit het vorige onderzoek bleek dat doelstellingen met betrekking tot preventie, ziekteverzuim en re-integratie in toenemende mate werden opgenomen in cao s. Ze maakten vooral intentionele afspraken; concrete doelstellingen kwamen in beperktere mate voor. Daarnaast bleek dat als gevolg van het sociaal akkoord uit in een grote meerderheid van de cao s de loondoorbetaling over de eerste twee ziektejaren in totaal tot 170% of minder was teruggebracht, zodat ook richting werknemers een (financiële) prikkel werd ingevuld. Overigens was in de helft van deze cao s wel de mogelijkheid opgenomen om het loon aan te vullen wanneer de werknemer meewerkt aan re-integratie. Tenslotte hebben we in het vorige ketenonderzoek geconcludeerd dat de sociale partners zich zowel op centraal niveau als op brancheniveau hebben ingezet voor de totstandkoming van een integrale keten door middel van informatieoverdracht, voorlichtingscampagnes en trainingen. Zorg- en verzuimverzekeraars Verzekeraars committeerden zich binnen het project Sociale Zekerheid en Zorg om de mogelijkheden en voordelen van een integrale aanpak van preventie, verzuim en reintegratie via de combinaties van zorg- en verzuimverzekeringen te stimuleren en zichtbaar te maken onder meer door in collectieve contracten voor ziektekostenverzekeringen meer aandacht aan zorginkoop te besteden. We constateerden in het vorige onderzoek dat combinaties van zorg- en inkomensverzekeringen in de praktijk niet voorkwamen. Wel stelden we vast dat de verzuimverzekeraars een stimulerende rol spelen richting het midden- en kleinbedrijf, ofwel door in de polisvoorwaarden eisen te stellen aan het arbo- en verzuimbeleid van de werkgever, ofwel door zelf de arbodienstverlening voor de werkgever te coördineren. Voor het grootbedrijf kunnen daarentegen vooral zorgverzekeraars, met wie een collectief contract voor de ziektekostenverzekering is afgesloten, een faciliterende rol spelen. Zorgverzekeraars kunnen dit zowel via de verzekering zelf vormgeven als door aanvullende dienstverlening aan de werkgever te bieden. Wij constateerden dat de mogelijkheden hiervoor nog niet ten volle werden benut. Artsenorganisaties Artsenorganisaties stemden in om verder te werken aan arbocuratieve afstemming, multidisciplinaire richtlijnen en aan het vergroten van de aandacht voor de factor arbeid in de artsenopleiding. De KNMG heeft deze toezegging gestalte gegeven door een Plan van Aanpak Arts en Arbeid op te stellen. In het kader van dit Plan van Aanpak zijn activiteiten ontwikkeld om te bevorderen dat in de artsenopleiding meer aandacht wordt besteed aan de factor arbeid en om de samenwerking tussen de bedrijfsarts en de reguliere gezondheidszorg te verbeteren. Binnen de KNMG ontwikkelde de organisatie van bedrijfsartsen, de NVAB, initiatieven ter bevordering van de integratie van de bedrijfsarts in de reguliere gezondheids-zorg. Van belang is daarnaast de totstandkoming van de zogenoemde 3Brichtlijnen die ZonMw in opdracht van SZW en VWS ontwikkelt naar aanleiding van het advies van de Gezondheidsraad beoordelen, behandelen en begeleiden. Deze 3B- 11

14 richtlijnen beogen de factor arbeid te incorporeren in multidisciplinaire curatieve richtlijnen en de kwaliteit van het medisch handelen bij ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid te verhogen. Arbodiensten en re-integratiebedrijven De arbodiensten en re-integratiebedrijven spraken af om gezamenlijk met de Raad voor Werk en Inkomen (RWI) te werken aan instrumenten die de transparantie van de arbo- en re-integratiedienstverlening bevorderen. Boaborea, de brancheorganisatie voor arbodiensten en re-integratiebedrijven heeft hier invulling aan gegeven door via de Stichting Blik op Werk een kwaliteitskeurmerk te ontwikkelen. Een sluitende keten Op basis van de hierboven geschetste ontwikkelingen hebben wij in het vorige onderzoek geconcludeerd dat de ketenpartners er op centraal niveau in zijn geslaagd de voorwaarden te scheppen voor een sluitende keten van preventie, verzuim en re-integratie. De totstandkoming van deze keten in de praktijk is een kwestie van maatwerk, waarbij de rolverdeling tussen de actoren van geval tot geval kan verschillen. Het vinden van de optimale oplossing op sector- en bedrijfsniveau is een geleidelijk proces dat tijd kost. 2.3 Sociale zekerheid en zorg in de praktijk De veranderingen die zijn beschreven in het vorige ketenonderzoek hebben zich in de periode hierna verder uitgekristalliseerd. Het veld is in beweging en de geboden ruimte wordt meer benut. De belangstelling voor de keten van preventie, verzuim en re-integratie wordt niet alleen ingegeven door de sociale betrokkenheid van de ketenpartners. De marktpartijen realiseren zich ook dat met een goede aanpak van preventie, verzuim en re-integratie financieel interessant is. Een goed voorbeeld van de aandacht van de ketenpartners voor een integrale keten en de mogelijke financiële voordelen hiervan is de Invitational Conference Zorg en Sociale Zekerheid: samen aan de slag dat het Verbond van Verzekeraars op 30 januari 2007 organiseerde en het onderzoek dat het Verbond naar aanleiding hiervan heeft laten uitvoeren naar de samenhang tussen zorg en sociale zekerheid 4. In het onderzoek van het Verbond van Verzekeraars wordt geconcludeerd dat de dienstverlening van verzuim- en zorgverzekeraars convergeert en dat hiermee synergievoordelen tussen zorg en sociale zekerheid worden behaald. Of met andere woorden, dat een effectieve en integrale aanpak van verzuim loont. De onderzoekers baseren zich hierbij op 9 door hen geselecteerde en beschreven praktijken. Ze hebben berekend dat een bredere toepassing van deze praktijken een potentieel voordeel kan opleveren van ruim arbeidsjaren in termen van productiviteitsverhoging. Omgerekend naar productiviteitsstijging gaat het om een toename van de arbeidsproductiviteit van 2,2%. Los van de vraag of de productiviteitsstijging voor heel Nederland op basis van de negen praktijkvoorbeelden een exacte weergave van de werkelijkheid vormt, kunnen we stellen dat ook uit dit onderzoek blijkt dat de randvoorwaarden die zijn geschapen door de ketenpartners worden benut. 4 Atos Consulting. Synergie in de keten van zorg en sociale zekerheid: utopie of realiteit? Februari

15 2.4 Witte vlekken in de kennis De introductie van de loondoorbetaling bij ziekte, de aanpassing van de arbeidsongeschiktheidsverzekering en de flankerende wetgeving hebben een positieve invloed gehad op het ziekteverzuim en de instroom in de arbeidsongeschiktheids-verzekeringen. Zoals we in de inleiding reeds hebben aangegeven willen de ministeries bijna twee jaar na het verschijnen van het eerdere ketenonderzoek nu ook zicht krijgen op de volgende witte vlekken: 1. zijn werkgevers in staat om arbodienstverleners effectief aan te sturen, bijvoorbeeld door met hen prestatieafspraken te maken? 2. zijn (verzuimende) werknemers in staat om een actieve rol te spelen in het proces van preventie, verzuim en re-integratie of zijn zij een speelbal van de onderneming waar zij werken, de verzuimverzekeraar, de arbodienst en andere organisaties die bij hun verzuim en re-integratie betrokken zijn? 3. richten verzuim- en zorgverzekeraars zich actief op het voorkomen en beperken van het ziekteverzuim bij hun verzekerden of spelen ze op dit terrein een passieve rol? 4. speelt het thema arbeid een rol van betekenis in de dienstverlening van reguliere zorgaanbieders? 5. hebben de ketenpartners oog voor preventie van ziekte(verzuim) en arbeidsongeschiktheid? Prestatieafspraken met arbodiensten In het nieuwe stelsel van preventie, verzuim en re-integratie rust op de werkgever de primaire verantwoordelijkheid voor een goed arbo- en re-integratiebeleid. De werkgever kan in dit kader een arbodienst, re-integratiebureau of medisch interventiebureau inschakelen. Zoals we reeds hebben besproken hebben werkgevers sinds de Wet Maatwerk Arbodienstverlening meer ruimte om het arbo- en re-integratiebeleid naar eigen inzicht en op de eigen situatie toegerust vorm te geven, al dan niet met behulp van een arbodienst. Werkgevers kunnen deze ruimte benutten om op professionele wijze het opdrachtgeverschap richting arbodienstverleners vorm te geven 5. Ook de financiële consequenties voor werkgevers van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid zouden werkgevers hiertoe moeten aanzetten, bijvoorbeeld door het contractueel vastleggen van gerichte prestatieafspraken. In het vorige onderzoek is geconstateerd dat de gesprekspartners vraagtekens zetten bij de mate waarin ondernemers toegerust zijn om de toegenomen verantwoordelijkheid te kunnen dragen. De ministeries van SZW en VWS willen daarom meer zicht krijgen op de wijze waarop werkgevers hun opdrachtgeverrol vervullen ten opzichte van arbodienstverleners. En of deze invulling leidt tot dienstverlening en prestaties door arbodiensten waar werkgevers en werknemers daadwerkelijk de voordelen van ondervinden. Onderscheid tussen het MKB en het grootbedrijf is hierbij van belang: het personeelsbeleid in het MKB is veelal in handen van de ondernemer zelf terwijl het grootbedrijf vaak beschikt over een gespecialiseerde afdeling personeelszaken. Gesprekspartners uit het vorige onderzoek twijfelden er aan of MKB-ondernemers over voldoende tijd, kennis en vaardigheden beschikken om hun arbodienst goed aan te sturen. 5 Werkgevers kunnen voor de wettelijke taken ten aanzien van preventie en verzuim gebruik maken van de maatwerkregeling (artikel 14a,wet maatwerk arbodienstverlening) mits overeenstemming is met de personeelsvertegenwoordiging of ondernemingsraad. 13

16 MKB-ondernemers hebben zich in tegenstelling tot het grootbedrijf vaak verzekerd tegen verzuimkosten, waardoor de financiële prikkel voor de werkgever om het verzuim te beheersen wordt afgezwakt. De financiële prikkel wordt verlegd naar de verzuimverzekeraar die daardoor een direct financieel belang krijgt bij spoedige reintegratie. Empowerment van werknemers Ook de verantwoordelijkheid van de werknemer in de keten van preventie, verzuim en reintegratie is sterk toegenomen door de invoering van onder andere de Wet Verbetering Poortwachter (2002). Werknemersorganisaties gaven in het vorige onderzoek aan aandacht te willen schenken aan het beter informeren van werknemers over hun rechten en plichten. Werknemersorganisaties en belangengroepen vragen nadrukkelijk aandacht voor de positie van de individuele werknemer in de keten. Hun zorg is dat de belangen van de werkgever en de werknemer niet altijd parallel lopen en dat het de werknemer is die het onderspit delft in dit belangenspel. Allereerst omdat de keten op bedrijfsniveau gefragmenteerd is (werkgever, arbodienstverlener, verzekeraar), waardoor het voor de werknemer niet transparant is hoe de keten is georganiseerd. Daarnaast kunnen ongelijkwaardige posities, ongemakkelijke relaties en onvoldoende kennis het eigen initiatief van werknemers verlammen. Tenslotte speelt hierin mee dat partijen als arbodienstverleners en verzekeraars in opdracht van de werkgever werken en daardoor geneigd kunnen zijn het werkgeversbelang voorop te stellen. Om zicht te krijgen op het bestaan van eventuele knelpunten hieromtrent willen de ministeries van SZW en VWS een beeld krijgen van de mate waarin er binnen de keten aandacht is voor empowerment van werknemers. Inzet verzekeraars Verzuimverzekeraars hebben een direct financieel belang bij een goed werkende keten, omdat een beperking van verzuim bijdraagt aan schadelastbeperking. Zij kunnen in de polisvoorwaarden eisen stellen aan het arbobeleid van ondernemingen of ze kunnen werkgevers in het verlengde van de verzekering ondersteuning bieden op dit terrein. Hiertoe ligt een duidelijke financiële prikkel bij de verzuimverzekeraars. In het vorige ketenonderzoek is echter ook geconstateerd dat verzuimverzekeraars nog niet alle mogelijkheden optimaal benutten. Zij formuleren wel voorwaarden in hun verzekering, maar grijpen niet altijd actief in op het moment dat er zich een ziektegeval voordoet. Ook zetten zij het te besparen schadebedrag niet actief in om bijvoorbeeld arbeidsgerelateerde zorg in te kopen. Een soortgelijke conclusie kwam aan de orde in een onderzoek naar de WIA 6. Anders dan verzuimverzekeraars hebben zorgverzekeraars geen direct financieel belang bij spoedige re-integratie. Hun belang is vooral het beperken van de zorgkosten. Vooral grote werkgevers hebben wel een zekere onderhandelingspositie ten opzichte van een zorgverzekeraar bij het opstellen van een collectief contract. Deze positie kunnen zij aanwenden om arbeidsgerelateerde zorg op te laten nemen in het contract. De ministeries van SZW en VWS willen gezien bovenstaande ontwikkelingen inzichtelijk krijgen in welke omstandigheden de financiële prikkels het beste werken en de verzekeraars worden aangezet tot verzuimbestrijding en snelle re-integratie. 6 LangmanEconomen en Policy Productions in opdracht van MKB Nederland en Achmea Interpolis, Niet wachten op de WIA, 35-min in het MKB: knelpunten en oplossingsrichtingen, maart

17 Zorgaanbieders en de factor arbeid Indien ziekteverzuim het gevolg is van een medisch probleem zijn vanuit het perspectief van een arbeidsrelatie twee zaken van belang: de snelheid van het herstel: het is van belang dat de werknemer zijn werk zo snel mogelijk kan hervatten; de medische invalshoek: het is van belang dat de behandelende zorgaanbieders specifiek aandacht besteden aan het herstel van het arbeidsvermogen van de werknemer. Uit het eerdere ketenonderzoek blijkt dat beide zaken binnen de reguliere gezondheidszorg 7 weinig aandacht krijgen. Wat de snelheid van herstel betreft speelt een rol dat de reguliere gezondheidszorg ten behoeve van het herstel vaak rust voorschrijft. Over de vraag in hoeverre die rust werkelijk bijdraagt aan het herstel bestaat verschil van mening. Wel stelden onze gesprekspartners tijdens het vorige onderzoek dat het duidelijk is dat een rustperiode, naarmate die langer duurt, niet bevorderlijk is voor de re-integratie in het arbeidsproces. De risico s van niet werken lijken in de reguliere zorg te worden onderschat, terwijl de risico s van doorwerken ernstig worden overschat. Ook het herstel van het arbeidsvermogen krijgt in de reguliere zorg nog weinig aandacht. Door gesprekspartners uit het vorige onderzoek is dit geweten aan het feit dat deze zorgaanbieders niet gewend zijn om in een opdrachtgeveropdrachtnemer-relatie te werken en de financiering van de zorg te weinig prikkels bevat om aandacht te schenken aan de factor arbeid. De ministeries willen door middel van dit onderliggende onderzoek inzichtelijk maken of de factor arbeid inmiddels een meer prominente rol speelt in de reguliere zorg. Aandacht voor preventie In het vorige onderzoek hebben we geconstateerd dat de ketenpartners wel investeren in de aanpak van verzuim, maar dat er nog relatief weinig aandacht is voor preventie van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Gesprekspartners in dat onderzoek spraken de verwachting uit dat de aandacht zich geleidelijk zou verschuiven naar preventie. De gesprekspartners meenden dat de ketenpartijen zich eerst zouden richten op het bestrijden van de gevallen van langdurig verzuim, vervolgens op het voorkomen van langdurig verzuim en daarna naar preventie en naar het identificeren en terugdringen van verzuimrisico s. De Ministeries van SZW en VWS willen in dit vervolgonderzoek nagaan of deze verschuiving zich daadwerkelijk voordoet en wat dit betekent voor de totstandkoming en werking van de keten op decentraal niveau. 7 In dit onderzoek beschouwen wij zorg die wordt gedekt door het basispakket als reguliere zorg. 15

18 3 De ontwikkeling van de keten in cijfers Een integrale keten van preventie, verzuim en re-integratie moet er uiteindelijk toe leiden dat het ziekteverzuim en de instroom in de WIA afnemen. In dit hoofdstuk presenteren we de keten van preventie, verzuim en re-integratie in cijfers. Voor de resultaten van preventie, verzuim en re-integratie hanteren we in dit onderzoek de volgende indicatoren 8 : preventie: tevredenheid van werknemers over arbobeleid en gezondheid, aantal RI&E s en aantal arbeidsongevallen; verzuim: ontwikkeling verzuimpercentage(s), uitgesplitst naar: o lang en kort verzuim o het aandeel werkgerelateerd verzuim o bedrijfsgrootte o sector re-integratie: instroom in de WAO/WIA, uitgesplitst naar volledig en gedeeltelijk arbeidsongeschikt. Daarnaast staan we in dit hoofdstuk stil bij kwantitatieve gegevens over cao-afspraken met betrekking tot preventie, verzuim en re-integratie en de verzekeringsmarkt. 3.1 Cao-afspraken Het Ministerie van SZW doet jaarlijks onderzoek naar afspraken over preventie en ziekteverzuim in cao s. In de rapportage over 2007 constateert SZW dat 60% van de onderzochte cao s (van toepassing op 54% van de werknemers) minstens één algemene doelstelling bevat. Bij algemene doelstellingen gaat het veelal om intentionele afspraken zoals verbetering van de arbeidsomstandigheden. Concrete doelstellingen, bijvoorbeeld het verlagen van het ziekteverzuim met een bepaald percentage, komen minder vaak voor dan algemene doelstellingen. Circa 2% van de onderzochte cao s (van toepassing op minder dan 1% van de werknemers) heeft minstens één concrete doelstelling vastgelegd. 9 In vrijwel alle cao s zijn één of meer afspraken gemaakt op het gebied van preventie. In 90% van de onderzochte cao s (van toepassing op 94% van de werknemers) zijn afspraken gemaakt over verzuimbegeleiding. Dit zijn zowel bepalingen over procedurele voorschriften als bepalingen over controlevoorschriften. De percentages liggen in dezelfde orde van grootte als in Loondoorbetaling bij ziekte is wettelijk geregeld. Werkgevers moeten bij verzuim wegens ziekte minimaal 70% van het loon doorbetalen (en in het eerste ziektejaar minimaal het minimumloon). In het sociaal akkoord van 2004 hebben de centrale werkgevers- en werknemersorganisaties met het kabinet afgesproken om de totale loondoorbetaling in de eerste twee ziektejaren niet meer te laten bedragen dan 170% van het laatstverdiende loon Met betrekking tot de indicatoren hebben we zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de indicatoren uit het vorige onderzoek uit Ministerie van SZW, Preventie en ziekteverzuim 2006, September 2007, blz. 1. De cijfers laten zich niet exact vergelijken met die uit 2005 vanwege de verschillen in de onderzochte populatie cao s. 16

19 Het sociaal akkoord geeft de mogelijkheid tot een hogere loondoorbetaling als werkgevers en werknemers speciale arbeidsvoorwaarden overeenkomen die de re-integratie van zieke werknemers versnellen. Werkgevers en werknemers hebben bij cao afspraken gemaakt over loondoorbetaling. Uit de najaarsrapportage cao-afspraken 2007 blijkt dat in 26 van de 116 onderzochte cao s een doorbetaling van meer dan 170% is afgesproken. 43 cao s bieden meer dan 170% loondoorbetaling wanneer de werknemer meewerkt aan een spoedige re-integratie. De gegevens zijn samengevat in tabel 3.1. Tabel 3.1. Cao-afspraken over loondoorbetaling in de eerste twee ziektejaren (2007) percentage aantal cao's loondoorbetaling Totaal met 100% met minder doorbetaling doorbetaling in 1e ziektejaar in 1e ziektejaar <170% 3-3 =170% =170%, maar >170% in geval van re-integratie >170% Totaal Bron: Ministerie van SZW, Najaarsrapportage cao-afspraken 2007, november Behalve over loondoorbetaling zijn in cao s vaak afspraken opgenomen over de zorgverzekering. Tabel 3.2. Inhoud afspraken zorgverzekeringen in cao s (wn=werknemers) aard / inhoud afspraken aantal cao's 2007 % wn 2005/2006 % wn 2007 concrete afspraken waarvan tegemoetkoming uitsluitend collectieve regeling geen concrete afspraken waarvan studie/overleg geen afspraken totaal Bron: Ministerie van SZW, Najaarsrapportage cao-afspraken 2007, november In vergelijking met 2005/2006 zijn er in 2007 in meer cao s concrete afspraken gemaakt over zorgverzekeringen. De toename bestaat vooral uit cao s waarin een financiële tegemoetkoming van de werkgever aan de werknemers is afgesproken. De afname heeft plaatsgevonden bij cao s waarin afspraken over studie of overleg waren gemaakt. In de Monitor Zorgverzekeringsmarkt 2008 signaleert de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) dat in enkele cao s een voorwaardelijke werkgeversbijdrage is afgesproken. Werknemers hebben alleen recht op een bijdrage wanneer ze meedoen in de collectiviteit en/of aan een welomschreven aanvullend pakket. In één cao heeft de NZa de afspraak aangetroffen dat werknemers alleen recht hebben op 100% loondoorbetaling in het tweede ziektejaar wanneer ze een aanvullende zorgverzekering hebben afgesloten bij een specifieke verzekeraar. 17

20 Werkgevers pogen op deze manier een zo hoog mogelijke deelname te realiseren aan het collectieve contract dat zij met een zorgverzekeraar hebben afgesloten. Een hoge deelname aan dat contract is immers een voorwaarde voor de effectiviteit van afspraken met de zorgverzekeraar over een bijdrage aan het preventie- en verzuimbeleid. De NZa verzet zich tegen stimulansen voor werknemers om aan het collectieve contract deel te nemen. Ze schrijft in de Monitor Zorgverzekeringsmarkt: De NZa zal bij het Ministerie van Sociale Zaken aandacht vragen voor bepalingen in cao s die werknemers sterk stimuleren zich bij een bepaalde zorgverzekeraar te verzekeren. 3.2 Collectieve zorgverzekeringen In de Monitor Zorgverzekeringsmarkt 2008 meldt de NZa dat het aandeel van de collectieve verzekeringen op de zorgverzekeringsmarkt in 2008 opnieuw is toegenomen. In 2006 was al 53% van de zorgverzekeringen afgesloten op basis van een collectief contract. In 2008 is dit percentage verder opgelopen tot 60%. 11 Van de zorgverzekeringen onder collectieve contracten valt circa 70% onder zogeheten werkgeverscollectiviteiten. Dit betekent dat circa 40% van de Nederlanders zijn zorgverzekering heeft afgesloten op basis van een werkgeverscollectiviteit. Grote ondernemingen sluiten vaker collectieve contracten af dan kleine. Uit een onderzoek van AON blijkt dat in 2006 van ondernemingen met meer dan 500 werknemers 96% een collectief contract had afgesloten, terwijl van de ondernemingen met 25 tot 99 werknemers 70% een collectief contract had afgesloten. 12 Kleinere ondernemingen zijn in het AONonderzoek niet meegenomen. Ondernemingen in het midden- en kleinbedrijf kunnen vaak deelnemen aan collectieve contracten die zijn afgesloten door brancheorganisaties. In de collectieve contracten wordt in de praktijk weinig tot geen dienstverlening op maat ondergebracht op het terrein van het verzuimbeleid. Een belangrijke reden voor het ontbreken van maatwerk in collectieve contracten is dat de dekkingsgraad van collectiviteiten vaak beperkt is. Werknemers kiezen vaak voor deelname aan een andere collectiviteit, zoals een patiëntencollectiviteit of de collectiviteit van de werkgever van de partner. Hierdoor zou het maatwerk van toepassing zijn op een deel van de werknemers en bovendien op een groot aantal niet-werknemers, namelijk de gezinsleden van deelnemende werknemers. Volgens de NZa sluiten werkgevers collectieve contracten vooral vanwege het premievoordeel voor de basis- en aanvullende verzekering. De NZa constateerde dan ook in de Monitor 2007 dat maatwerk door middel van inhoudelijke afspraken bij collectieve contracten beperkt blijft. Efficiencywinst door afspraken over bijvoorbeeld arbo- en verzuimbeleid is volgens de NZa niet aantoonbaar % van de collectieve contracten komt tot stand zonder uitgebreide onderhandelingen over het aangeboden pakket. Het ontbreken van maatwerk in collectieve contracten is niet alleen het gevolg van een beperkte interesse bij werkgevers. Zorgverzekeraars exploreren volgens de NZa nog onvoldoende de mogelijkheden van functionele omschrijvingen. De zorgverzekeraars Nederlandse Zorgautoriteit, Monitor Zorgverzekeringsmarkt Ontwikkelingen beoordeeld door de NZa, juni 2008 AON, Tussen zorg en zekerheid. De hervorming van het zorg-, verzuim- en pensioenstelsel door de ogen van de werkgever, oktober