RACEN met... WC-papier

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "RACEN met... WC-papier"

Transcriptie

1 RACEN met... WC-papier 1

2 Fossiele Brandstoffen Nadelen 1) Voorraden zijn eindig. 2) Afhankelijkheid van oliestaten 3) Bij verbranding komen broeikasgassen vrij: CO2/NOx/CH

3 Fossiele Brandstoffen Gevolgen Economisch Olieprijzen stijgen Afhankelijkheid Maatschappelijk Oorlog Gezondheid Milieu Verzuring van oceanen Klimaat 3

4 Alternatieve Bronnen v. Energie Wind-, Water-, Zonne-Energie Kern-energie Alternatieve Brandstoffen Alternatieven Bio-ethanol Bio-gas Bio-diesel (Biomassa) (Biomassa) (Plantaardige olie) 4

5 Voordelen van bio-ethanol Weinig aanpassingen nodig voor voertuigen Bio-Ethanol is een hernieuwbare brandstof Voorraad uit eigen grondstoffen, geen afhankelijkheid Diversiteit aan bronnen voor biomassa Bio-ethanol is bijna CO2 neutraal Bio-ethanol is gemakkelijk op te slaan en te vervoeren 5

6 Van Biomassa naar brandstof De koolstofkringloop 6

7 Van Biomassa naar brandstof De koolstofkringloop Kost energie Kost energie 7

8 Nadelen van bio-ethanol Bio-ethanol uit Biomassa, nog steeds duurder dan fossiele brandstoffen, Enzym productie & raffinage zijn duur Gebruik van food-crops voor productie Bio- brandstoffen, Concurrentie met de voedselmarkt Uitzonderingen zijn: Rietsuiker (Oerwoud destructie wel aan de orde ) Palmsuiker (Tappen van suikersap in een biodivers systeem) 8

9 Het practicum Stap 1 = Winnen van glucose uit biomassa (enzymatische stap) Stap 2 = Vergisting van glucose tot CO 2 en ethanol (biotechnologische stap) 9

10 Practicum: Bio-technologie 1 e stap = omzetten biomassa in suikers Biomassa WC-papier = model plant/biomassa Cellulose Cellulase 50 C Glucose 10

11 Practicum: Bio-technologie 2 e stap = suikers omzetten in Bio-Ethanol + Glucose 2 Koolstofdioxide 2 Ethanol 11

12 Practicum: Bio-technologie Er zijn 10 groepen met een verschillende verhouding gist/papier. Onderzoeksvraag: Wat is de optimale verhouding wc-papier/bakkersgist om bio-ethanol te produceren? Papier (P) Enzym (E) Gist (G) Groep Gram Milliliter Gram

13 Zet je bekerglas op de weegschaal. Druk op TARE. Weeg # gram WC-papier af. Voeg 100 ml Medium toe. 100 ml = zwarte streep. Pureer je papier met de staafmixer. Zet deze pas aan als hij in het bekerglas staat. Hou je hand goed over je bekerglas!!! Enzym bij papier suspensie pipetteren Bekerglas met lepel in het rek naast waterbad zetten. A indrukken en lucht uit balon knijpen. S indrukken om op te zuigen. E indrukken om leeg te laten lopen. 5 ml enzym pipetteren met 10 ml pipet en pipet ballon (zie hiernaast). 13

14 Het aantal g gram gist afwegen in de blauwe buis met behulp van de weegschaal 15 ml Medium pipetteren. Aan het gist toevoegen. Goed schudden (30 sec). De dop 1 slag losdraaien. In het 30 graden waterbad zetten. Als iedereen zijn bekerglas en buis met gist in het juiste waterbad heeft gezet dan volgt het 2 e deel van de presentatie. 14

15 Biotechnologie voor een duurzame toekomst 15

16 Wat is bio-technologie? Biotechnologie: Enzymen (Biocatalyse) Micro-organismen Producten Processen Analyse Biotechnologie: - Groene: Agrarische biotechnologie. Genetisch gemodificeerde gewassen - Blauwe: Opzuiveren van water, lucht of bodem - Witte: Industriële biotechnologie, van voeding tot brandstoffen - Rode: Medische biotechnologie. Productie van medicijnen en vaccins De meeste producten die we met biotechnologie maken komen van fermentatieve processen. 16

17 Wat is bio-technologie? Biotechnologie: Enzymen (Biocatalyse) Micro-organismen Producten Processen Analyse We streven ernaar een biotechnologisch proces zo goedkoop en milieuvriendelijk te maken door: Het verhogen van het rendement 17

18 Van Biomassa naar brandstof Van suiker naar bio-ethanol Voor welke grondstoffen kiezen we? Welke suikers zetten we om? 18

19 Verhogen van rendement ethanol productie Alle onderdelen van de plant gebruiken om bio-ethanol van te produceren. Xylose en C5 suikers Lignine Cellulose 19

20 Verhogen van rendement ethanol productie Huidig rendement: 20% Alleen glucose kan door gist gefermenteerd worden. Toekomstig rendement: 60% Cellulose kan ook gebruikt worden na toevoegen cellulase. Wachten is op prijsverlaging cellulase. Onderzoek TU Delft: Verhogen van het rendement door gebruik van xylose 20

21 Biotechnologisch onderzoek Start bij de basis: Het DNA van gist. Genetische modificatie: Knippen en plakken met DNA om het gist nieuwe eigenschappen te geven. In dit geval moet het gist gemodificeerd worden zodat het xylose als substraat kan gebruiken. 21

22 TUDelft: Genetische Modificatie Metabolisme van Gist? D-Xylose Missing Link : Xylose Isomerase 22

23 TUDelft: Genetische Modificatie Gist Gen. Gemodificeerd Gist Werkt niet Waarom niet?? Bacterie Gist Resultaat Super Gist Pyromyces Schimmel 23

24 Resultaat van het onderzoek Bij gebruik van cellulase en super gist ligt het rendement op 73%. Dit is bijna 4x het huidige rendement. Hierdoor is veel minder biomassa/landbouwgrond nodig. Gebruiken we vandaag super gist? Waarom wel/niet? 24

25 Bouw de onderstaande opstelling. Giet je papiermengsel door de zeef. Steek je vinger in de hals van de erlenmeyer. Hou deze onder de kraan om af te koelen. Zorg dat er geen water naar binnen loopt. Zet je ballon op je pasteur pipet. Pipetteer een druppel glucose oplossing op je papiertje. Kom naar de racebaan met je: - Pen, Papier & Stopwatch - Erlenmeyer met glucose oplossing (gemeten en afgekoeld) - Buis met gist Doe een chip in de glucose meter. Steek het uiteinde van de chip in de druppel. Lees de glucose concentratie af. Dit is weergegeven in grote letters (in mmol/l). Meng het gist pas bij de glucose oplossing als dit wordt aangegeven door de assistenten! 25

26 Giet je gist bij je glucose oplossing. Zorg dat al het gist in de erlenmeyer komt. Plug de stop in je erlenmeyer. Laat de rode kleurstof in de racebaan injecteren. Zet je bekerglas in het 30 C waterbad. Zorg dat de roervlo goed draait. Uitleg racen: Onderzoeksvraag: Hoeveel en hoe snel wordt ethanol geproduceerd? De geproduceerde CO2 drukt de kleurstof vooruit. Door de afstand in de buis te meten + de tijd bij te houden, kan je de geproduceerde CO2 berekenen (per tijdseenheid) Meet de geproduceerde CO2 en berekenen de ethanol productie in mmol (ook in mmol/sec ) 26

Fossiele brandstof kent problemen

Fossiele brandstof kent problemen Racen met wc-papier Fossiele brandstof kent problemen Broeikaseffect Global Temperature CO 2 concentration 1000 1500 2000 Year Fossiele brandstof kent problemen Het klimaat verandert De olie raakt op Oorzaak

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Alternatieve brandstoffen Afsluitende les Leerlingenhandleiding Alternatieve brandstoffen Inleiding Deze chemie-verdiepingsmodule over alternatieve brandstoffen sluit aan op het Reizende DNA-lab Racen met wc-papier. Doel Het Reizende

Nadere informatie

Leerlingenhandleiding

Leerlingenhandleiding Leerlingenhandleiding Afsluitende module Alternatieve Brandstoffen - Chemie verdieping - Ontwikkeld door dr. T. Klop en ir. J.F. Jacobs Op alle lesmaterialen is de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Gelijk

Nadere informatie

Leerlingenhandleiding

Leerlingenhandleiding Leerlingenhandleiding Niveau: basis Racen met wc-papier Ontwikkeld door de onderzoeksgroep Industriële Microcbilogie, Kluyver Centre forgenomics of Industrial Fermentationin samenwerking met de afdeling

Nadere informatie

gist luchtige schimmels

gist luchtige schimmels gist luchtige schimmels Zonder microben zou jouw ontbijt er heel anders uitzien. Dan was er bijvoorbeeld geen brood, geen kaas en geen yoghurt. Ook heel veel ander eten en drinken, zoals wijn, bier, koffie,

Nadere informatie

Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek

Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Inspiratie- en referentieprojecten ontwerpopdracht biotechniek Biotechniek Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek: een overzicht Biotechniek Life sciences

Nadere informatie

Cellulomonas knipt! Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp.

Cellulomonas knipt! Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp. Aantonen van cellulose afbraak door Cellulomonas sp. Inleiding In de hout en papierindustrie ontstaat veel afval in de vorm van cellulose. Als men dit zou kunnen verwerken tot veevoer, wordt waardeloos

Nadere informatie

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec)

Kernenergie. kernenergie01 (1 min, 22 sec) Kernenergie En dan is er nog de kernenergie! Kernenergie is energie opgewekt door kernreacties, de reacties waarbij atoomkernen zijn betrokken. In een kerncentrale splitst men uraniumkernen in kleinere

Nadere informatie

De rol van biomassa in de energietransitie Inleiding Debat 22 nov 2017

De rol van biomassa in de energietransitie Inleiding Debat 22 nov 2017 Jan Peter Nap Hanze Research Energy De rol van biomassa in de energietransitie Inleiding Debat 22 nov 2017 Energietransitie 2 Er staat veel op het spel Klimaatverandering - CO 2, opwarming, milieu, afspraken

Nadere informatie

BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn

BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN. Johan van Groenestijn BIORAFFINAGE ALGEN/ BIOBRANDSTOFFEN Johan van Groenestijn johan.vangroenestijn@tno.nl Biobased Economy In de Biobased Economy wordt biomassa gebruikt voor de productie van energie, transportbrandstoffen,

Nadere informatie

Eindexamen vwo scheikunde pilot II

Eindexamen vwo scheikunde pilot II Bio-ethanol uit stro 20 maximumscore 3 Een juist antwoord kan als volgt zijn weergegeven: twee xylose-eenheden via de juiste OH groepen aan elkaar gekoppeld 1 de uiteinden van het fragment juist weergegeven

Nadere informatie

Het opzetten van je gisting

Het opzetten van je gisting Science in School Issue 24: Autumn 2012 1 Vertaald door Piet Das Het opzetten van je gisting Voor het uitvoeren van alle practica, heeft elk studententeam ongeveer 200 ml gefermenteerde most, 200 ml druivensap

Nadere informatie

Docentenhandleiding 2x15 Daderprofiel DNA kit

Docentenhandleiding 2x15 Daderprofiel DNA kit Docentenhandleiding 2x15 Daderprofiel DNA kit #VOS-038 versie 2.1 Inhoud kit: 2 x 15 DNA profielen 2 x Dader profiel 2 x 1 ml loading dye (kleurloze vloeistof) 3 g agarose 400 µl blauwe gel dye (1000x)

Nadere informatie

Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit

Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit Docentenhandleiding 6x5 Daderprofiel DNA kit #VOS-038A versie 2.0 Inhoud kit: 6 x 5 DNA profielen 6 x Dader profiel 6 x 200µl loading dye (kleurloze vloeistof) 4 g agarose 400µl gel dye (1000x) 100ml elektroforese

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Tandenstokerase - biochemie experiment -

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Tandenstokerase - biochemie experiment - Afsluitende les Leerlingenhandleiding Tandenstokerase - biochemie experiment - Introductie Een enzym is een eiwit dat chemische reacties versnelt of mogelijk maakt. Enzymen zijn onmisbaar voor een goede

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL 2004

Bijlage VMBO-GL en TL 2004 Bijlage VMBO-GL en TL 2004 tijdvak 1 BIOLOGIE CSE GL EN TL BIOLOGIE VBO-MAVO-D Deze bijlage bevat informatie. 400009-1-586-543b BIOTECHNOLOGIE INFORMATIE 1 OUDE TECHNIEKEN Al eeuwen gebruiken mensen organismen

Nadere informatie

Les Biomassa. Werkblad

Les Biomassa. Werkblad LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne-energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Gratis E-book Wijn maken druivenwijnmaken.nl

Gratis E-book Wijn maken druivenwijnmaken.nl Gratis E-book Wijn maken druivenwijnmaken.nl Hoe maak je wijn? Op de volgende pagina s leer je stap voor stap wijn maken van druiven. Zelf doe ik dit nu al 17 jaar, in begin met wisselend succes, maar

Nadere informatie

Opdracht chemische. eierwekker

Opdracht chemische. eierwekker Opdracht chemische eierwekker Doel: een chemische eierwekker maken waarmee je 3 minuten kunt klokken. In deze handleiding zijn de voorschriften voor twee klokreacties opgenomen. Het is de bedoeling dat

Nadere informatie

Docentenhandleiding 2x16 Daderprofiel Dye kit

Docentenhandleiding 2x16 Daderprofiel Dye kit Docentenhandleiding 2x16 Daderprofiel Dye kit #VOS-039 versie 1.0 Inhoud kit: 2 x 15 Dye profielen 2 x Daderprofiel 3 g agarose 20 ml TAE 100x Benodigdheden: Electroforese opstelling inclusief voeding

Nadere informatie

Waarom doen we het ook alweer?

Waarom doen we het ook alweer? Apart inzamelen van gft-afval Als Vereniging Afvalbedrijven stimuleren we dat al het afval in Nederland op de juiste manier wordt verwerkt. Hierbij houden we rekening met het milieu en de kosten. De meest

Nadere informatie

Ecotanken quiz antwoorden

Ecotanken quiz antwoorden Ecotanken quiz antwoorden 1. Waarom laten we, steeds vaker, auto s rijden op alternatieve brandstoffen. A: De minerale (fossiele) stoffen raken op B: Slecht voor het milieu Uitleg vraag 1 Alle stoffen

Nadere informatie

1e klas. BiNaSch slootwateronderzoek. Deze reader is van: Scala Rietvelden Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas. Klas:.

1e klas. BiNaSch slootwateronderzoek. Deze reader is van: Scala Rietvelden Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas. Klas:. 1e klas BiNaSch slootwateronderzoek Deze reader is van: Klas:. Docent: Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas Waterkwaliteit In deze lessencyclus ga je naar de kwaliteit van het water van

Nadere informatie

Agenda. 2 de Gen BE. Voortgangsvergadering 3 TETRA projecten. 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel

Agenda. 2 de Gen BE. Voortgangsvergadering 3 TETRA projecten. 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel Voortgangsvergadering 3 TETRA projecten 80108 Valorisatie van (ligno-)cellulose reststromen - VaLiCel 80166 Bio-ethanol uit lignocellulose grondstoffen beschikbaar in Vlaanderen Agenda - Tweede generatie

Nadere informatie

Alternatieve energiebronnen

Alternatieve energiebronnen Alternatieve energiebronnen energie01 (1 min, 5 sec) energiebronnen01 (2 min, 12 sec) Windenergie Windmolens werden vroeger gebruikt om water te pompen of koren te malen. In het jaar 650 gebruikte de mensen

Nadere informatie

Oplosbaarheid van CO2 in water aantonen bij verschillende temperaturen 10 C 10 C

Oplosbaarheid van CO2 in water aantonen bij verschillende temperaturen 10 C 10 C Oplosbaarheid van CO 2 in water aantonen bij verschillende temperaturen Materiaal: (Titratie) A - Statief + klemmen - Buret - Thermometer - Bekerglas 250 / 500ml - Ijs - Gedestilleerd water => 10 C - Fenolftaleïne

Nadere informatie

Practicum Emulsies. Leerdoelen

Practicum Emulsies. Leerdoelen Moleculaire gastronomie is een wetenschapsveld dat zich richt op het verbeteren van bestaande recepten, door bijvoorbeeld te onderzoeken wat de oorzaak is van veelvoorkomende problemen bij het uitvoeren

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

Boeren met energie. 11 November 2010

Boeren met energie. 11 November 2010 Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen

Nadere informatie

Opstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie?

Opstel door B woorden 6 maart keer beoordeeld. Inleiding. Wat is biotechnologie? Opstel door B. 1149 woorden 6 maart 2013 8 2 keer beoordeeld Vak Methode ANW ANW Actief Inleiding Wat is biotechnologie? Het begrip biotechnologie omvat alle methodes waarbij organismen gebruikt worden

Nadere informatie

Begrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect.

Begrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect. LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Informatieblad Begrippen Biobrandstof Brandstof die gemaakt wordt van biomassa. Als planten groeien, nemen ze CO 2 uit de lucht op. Bij verbranding van de biobrandstof komt

Nadere informatie

Allereerst moeten we natuurlijk de benodigdheden klaarzetten, dus laten we beginnen bij stap 1. Stap 1: het klaarzetten van de benodigdheden:

Allereerst moeten we natuurlijk de benodigdheden klaarzetten, dus laten we beginnen bij stap 1. Stap 1: het klaarzetten van de benodigdheden: Zelf bio-co 2 maken Door: Cichlid Zoals beloofd hier het uitgebreide fotoverslag over het maken van bio co2 in flesformaat. Zoals jullie allemaal weten hebben planten voedingsstoffen nodig. Hoofdzakelijk

Nadere informatie

Gisten en ethanolproductie met C-6-suikers

Gisten en ethanolproductie met C-6-suikers Gisten en ethanolproductie met C-6-suikers 2 PB-CB Stephanie Jordaens Sara Van Hoven Sam Van Bouwel Nathalie De Smet Salima El Boujeddaini Doel: bepalen welke oorsprong van gist de verschillende suikers

Nadere informatie

40 jaar genome editing in industriële micro-organismen: what s new?

40 jaar genome editing in industriële micro-organismen: what s new? 40 jaar genome editing in industriële micro-organismen: what s new? Jack Pronk Afdeling Biotechnologie Amsterdam 7 september 2016 Industriële Biotechnologie microorganismen als celfabrieken Grondstof (

Nadere informatie

Biotechnologie vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Biotechnologie vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 20 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73574 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Proef Scheikunde Zure en basische schoonmaak middelen; pipet en buret; titreren

Proef Scheikunde Zure en basische schoonmaak middelen; pipet en buret; titreren Proef Scheikunde Zure en basische schoonmaak middelen; pipet en buret; titreren Proef door een scholier 1617 woorden 10 maart 2003 5,1 74 keer beoordeeld Vak Scheikunde Zure en basische schoonmaak middelen

Nadere informatie

FOSSIELE BRANDSTOFFEN

FOSSIELE BRANDSTOFFEN FOSSIELE BRANDSTOFFEN De toekomst van fossiele energiebronnen W.J. Lenstra Inleiding Fossiele energiebronnen hebben sinds het begin van de industriele revolutie een doorslaggevende rol gespeeld in onze

Nadere informatie

Onderzoeksformulier KRENTEN

Onderzoeksformulier KRENTEN 1.2 Onderzoeksvraag Waardoor bewegen krenten op en neer in een mengsel van water, azijn en soda? 2.1 Materiaallijst Voor dit onderzoek heb je nodig: o twee bekerglazen o 300 ml water o 100 ml azijn o een

Nadere informatie

Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden

Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Uw wagenpark op biobrandstof laten rijden Een overzicht van de nieuwste mogelijkheden Een inleiding op de Technical Guidance Koolstofkringloop Waar gaat deze folder over? Duurzame mobiliteit is een hot

Nadere informatie

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen?

1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? Chemisch stoplicht 1. Onderzoeksvraag Hoe kunnen we aan de hand van chemische reacties een oplossing de kleuren van een stoplicht krijgen? 2. Voorbereiding a. Begrippen als achtergrond voor experiment

Nadere informatie

zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD

zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD zonweringsdoeken gemaakt van planten THE FIRST SUNSCREEN FABRIC IN THE WORLD WITH CRADLE TO CRADLE CERTIFIED GOLD M + N PROJECTEN ONTWIKKELDE EEN NIEUWE GENERATIE ZONWERINGSDOEKEN, DIE DE HUIDIGE MATERIALEN

Nadere informatie

Wa W rm r t m e Inlage

Wa W rm r t m e Inlage Inlage Proef 1 nattigheid - 1 Erlenmeyer (nr. 10) - 1 Rubberen stop (nr. 18) - Heet water Doe wat heet water in de erlenmeyer. Doe de stop erop en kijk wat er gebeurt. Kun je dit beschrijven? Proef 2 Frisse

Nadere informatie

Eindexamen vwo scheikunde pilot II

Eindexamen vwo scheikunde pilot II Selectieve opname koolstofdioxide 1 maximumscore 2 Een juist antwoord kan als volgt zijn weergegeven: rechts van de pijl H + 1 juiste coëfficiënten 1 Indien in een overigens juiste vergelijking H 2 is

Nadere informatie

Omschrijving. Figuur 1

Omschrijving. Figuur 1 Omschrijving Nano Experiment 1:Biotoxiciteit Zilver wordt steeds meer gebruikt door zijn antibacteriële werking in kleding en hygiëne producten. Het is bekend dat zilverionen en andere zilver verbindingen

Nadere informatie

E85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof.

E85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof. Energielabel auto Personenwagens moeten voorzien zijn van een zogenaamd energielabel. Deze maatregel is ingesteld om de consument de mogelijkheid te geven om op eenvoudige wijze het energieverbruik van

Nadere informatie

Praktische opdracht Scheikunde Biomassa als brandstof

Praktische opdracht Scheikunde Biomassa als brandstof Praktische opdracht Scheikunde Biomassa als brandstof Praktische-opdracht door een scholier 694 woorden 13 april 2016 9 2 keer beoordeeld Vak Scheikunde Pagina 1 van 5 PO biomassa als brandstof (practicum

Nadere informatie

2016-04-15 H2ECOb/Blm HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling

2016-04-15 H2ECOb/Blm HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling HOE KAN DE ENERGIETRANSITIE WORDEN GEREALISEERD? Probleemstelling Op de internationale milieuconferentie in december 2015 in Parijs is door de deelnemende landen afgesproken, dat de uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

MINIMODULES VOOR 3 VWO

MINIMODULES VOOR 3 VWO MINIMODULES VOOR 3 VWO Bioethanol Complex rekenen Cryptografie Digitaal! Evolutie van het oog Forensisch onderzoek Fractals Grafentheorie Navigatie Zonne-energie Ontwikkeld voor Door Jeroen Borsboom Hans

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW Biobased economy keuzekaart

Praktische opdracht ANW Biobased economy keuzekaart Praktische opdracht ANW Biobased economy k Praktische-opdracht door een scholier 1807 woorden 26 juni 2011 4,7 3 keer beoordeeld Vak ANW Keuzeopdracht ANW Jan H. 4V SGL 09-06-2011 Biobased Economy Het

Nadere informatie

Docentenhandleiding. Hoofdstuk 1 Inleiding

Docentenhandleiding. Hoofdstuk 1 Inleiding Docentenhandleiding Over de inhoud Het boekje bij voorkeur als boekje laten afdrukken op A3 papier. De meeste repro afdelingen op school beschikken over geavanceerde apparatuur waar dit een koud kunstje

Nadere informatie

De voorstelling Het verhaal Het programma Meer informatie

De voorstelling Het verhaal Het programma Meer informatie Ecotanken Lesbrief De voorstelling De voorstelling van 25 minuten kan in een speellokaal voor 4 klassen worden gespeeld en is een combinatie van theater en film. Het decor stelt een oude auto voor die

Nadere informatie

CHIPS. light versus naturel

CHIPS. light versus naturel CHIPS light versus naturel 1 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Voedingswaarden van chips volgens de etiketten op de verpakking... 4 3. Experimenten... 5 Experiment 1: Vetgehalte van chips bepalen... 5 Experiment

Nadere informatie

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Duurzaamheid Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

Biobrandstoffenfabriek Hardenberg. Innovatie en duurzaamheid

Biobrandstoffenfabriek Hardenberg. Innovatie en duurzaamheid Biobrandstoffenfabriek Hardenberg Innovatie en duurzaamheid Presentatie voor het Kenniscentrum Papier en Karton Bio Rights B.V. 11 december 2012 1 Inhoud van de presentatie Biobrandstoffenfabriek Hardenberg

Nadere informatie

VOORSTEL VAN RESOLUTIE

VOORSTEL VAN RESOLUTIE Zitting 2007-2008 11 juni 2008 VOORSTEL VAN RESOLUTIE van de heer John Vrancken, de dames Marleen Van den Eynde en Agnes Bruyninckx en de heren Frank Creyelman, Roland Van Goethem en Johan Deckmyn betreffende

Nadere informatie

PENTA college CSG Scala Rietvelden vakgroep biologie Glaswerk practicum. Naam: Klas: Samengewerkt met:

PENTA college CSG Scala Rietvelden vakgroep biologie Glaswerk practicum. Naam: Klas: Samengewerkt met: Glaswerk practicum Naam: Klas: Samengewerkt met: 1 Inhoudsopgave Stofonderdelen Blz. Inleiding glaswerk: 2 - Doelen glaswerkpracticum & eindpracticum - Planning Veiligheidregels: 3 - Opdracht 1 Glaswerkpracticum:

Nadere informatie

WAT IS GENETISCHE MODIFICATIE?

WAT IS GENETISCHE MODIFICATIE? SPREEKBEURT OF WERKSTUK WAT IS GENETISCHE MODIFICATIE? Hier vind je informatie voor een spreekbeurt of werkstuk over genetische modificatie. De informatie is ingedeeld in stappen. Dit zijn de verschillende

Nadere informatie

BIOMASSA CONVERSIE WAT ZIE JE OP DE FOTO?

BIOMASSA CONVERSIE WAT ZIE JE OP DE FOTO? BIOMASSA CONVERSIE WAT ZIE JE OP DE FOTO? 1. GRONDSTOFFEN GEZOCHT VAN DICHTBIJ BEKEKEN Op de afbeelding is een stukje ingezoomd op de foto van de voorpagina, die is gemaakt door kunstenaar Chris Jordan.

Nadere informatie

Talent4U 3. Lessenserie voor het vmbo. Bodemonderzoek. Inhoud. Talent4U. Het milieulaboratorium

Talent4U 3. Lessenserie voor het vmbo. Bodemonderzoek. Inhoud. Talent4U. Het milieulaboratorium 3 Het milieulaboratorium 1 Lessenserie voor het vmbo Bodemonderzoek Inhoud Introductie... 2 Opdracht 1 Practicum... 3 Opdracht 2 Het echte werk.... 8 Opdracht 3 Werken als chemisch analist... 9 Opdracht

Nadere informatie

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen

Les Biomassa LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE. Werkblad. Les Biomassa Werkblad. Over biomassa. Generaties biobrandstoffen LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Biomassa Werkblad Les Biomassa Werkblad Niet windenergie, niet zonne- energie maar biomassa is de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in Nederland. Meer dan 50%

Nadere informatie

Afsluitende les. leerlingenhandleiding. Tandenstokerase +

Afsluitende les. leerlingenhandleiding. Tandenstokerase + Afsluitende les leerlingenhandleiding Tandenstokerase + Leerlingenhandleiding Introductie Enzymen zijn onmisbaar voor een goede werking van het lichaam. Een enzym is een eiwit dat chemische reacties versnelt

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5 (biotechnologie) en Hoofdstuk 6 (duurzame ontwikkeling)

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5 (biotechnologie) en Hoofdstuk 6 (duurzame ontwikkeling) Samenvatting Biologie Hoofdstuk 5 (biotechnologie) en Hoofdstuk 6 (duurzame ontwikkeling) Samenvatting door een scholier 1363 woorden 22 mei 2001 5,1 66 keer beoordeeld Vak Biologie 5.4 Biotechnologie

Nadere informatie

Wat is energie? Als een lichaam arbeid kan leveren bezit het energie Wet van het behoud van energie:

Wat is energie? Als een lichaam arbeid kan leveren bezit het energie Wet van het behoud van energie: ENERGIE Wat is energie? Als een lichaam arbeid kan leveren bezit het energie Wet van het behoud van energie: energie kan noch ontstaan, noch verdwijnen (kan enkel omgevormd worden!) Energie en arbeid:

Nadere informatie

Biosynthese. Biosynthese. Metabolic engineering. 8 Oktober 2014

Biosynthese. Biosynthese. Metabolic engineering. 8 Oktober 2014 Biosynthese Metabolic engineering 8 Oktober 2014 CV 1982 Studie Moleculaire Wetenschappen, WU 1989 Promotie productie monoklonale antilichamen Bioprocestechnologie&RIVM 1994-2001 Post-docs 2001 Universitair

Nadere informatie

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen?

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen? Afval the Game Docentenhandleiding les 2 Duur Voor deze les hebt u ongeveer 80 minuten nodig. Leerdoelen De kinderen hebben in de vorige les geleerd dat het belangrijk is om plastic te scheiden, zodat

Nadere informatie

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst.

Duurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Duurzame biomassa Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Nuon Postbus 4190 9 DC Amsterdam, NL Spaklerweg 0 1096 BA Amsterdam, NL Tel: 0900-0808 www.nuon.nl Oktober 01 Het groene alternatief Biomassa

Nadere informatie

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept

Nadere informatie

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les.

Overzicht lessenserie Energietransitie. Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 1 Lessen Energietransitie - Thema s en onderwerpen per les. 2 Colofon Dit is een uitgave van Quintel Intelligence in samenwerking met GasTerra en Uitleg & Tekst Meer informatie Kijk voor meer informatie

Nadere informatie

Verslag Biologie glucose aantonen in brood

Verslag Biologie glucose aantonen in brood Verslag Biologie glucose aantonen in brood Verslag door Joy'l 647 woorden 11 juni 2016 6,1 6 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Glucose aantonen in brood Gemaakt door: Joy L Derix

Nadere informatie

Micro-organismen kweken en bekijken. Zelf bacteriën kweken. Benodigdheden. Werkwijze. Ziek van virussen?

Micro-organismen kweken en bekijken. Zelf bacteriën kweken. Benodigdheden. Werkwijze. Ziek van virussen? Micro-organismen kweken en bekijken Zelf bacteriën kweken Je gaat zelf bacteriën kweken. Benodigdheden twee lege petrischaaltjes met daarop je naam, klas en datum brander en lucifers vloeibare voedingsbodem

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde 1 vwo 2007-II

Eindexamen scheikunde 1 vwo 2007-II Beoordelingsmodel EcoEthanol TM 1 maximumscore 2 Voorbeelden van juiste argumenten zijn: Er komt minder broeikasgas / de toename van het 2 gehalte in de atmosfeer wordt minder / het gaat de opwarming van

Nadere informatie

Biodiesel. Profielwerkstuk over biodiesel Naam: Renske de Vries Klas: 6s Vak: Scheikunde. Renske

Biodiesel. Profielwerkstuk over biodiesel Naam: Renske de Vries Klas: 6s Vak: Scheikunde. Renske Biodiesel Profielwerkstuk over biodiesel Naam: Renske de Vries Klas: 6s Vak: Scheikunde Renske de Vries, 1 Inhoud Inleiding blz. 3 Hoe en waarom wordt biodiesel gemaakt? blz. 4 Van welke grondstoffen kun

Nadere informatie

1. Ecologische voetafdruk

1. Ecologische voetafdruk 2 VW0 THEMA 7 MENS EN MILIEU EXTRA OPDRACHTEN 1. Ecologische voetafdruk In de basisstoffen heb je geleerd dat we voedsel, zuurstof, water, energie en grondstoffen uit ons milieu halen. Ook gebruiken we

Nadere informatie

Eindexamen havo biologie pilot 2013-I

Eindexamen havo biologie pilot 2013-I TOA stage in HAVO-5 Lana merkt op haar stageschool tijdens haar opleiding tot technisch onderwijs assistent (TOA), dat het klaarzetten van een practicum voor een HAVO-5 klas serieus moet worden aangepakt.

Nadere informatie

5,5. Samenvatting door M woorden 10 juni keer beoordeeld Allemaal nodig? Wij maken deel uit van de voedselkringloop.

5,5. Samenvatting door M woorden 10 juni keer beoordeeld Allemaal nodig? Wij maken deel uit van de voedselkringloop. Samenvatting door M. 1285 woorden 10 juni 2013 5,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 13.1 Allemaal nodig? Wij maken deel uit van de voedselkringloop. Consumenten dieren en mensen Afvaleters

Nadere informatie

Flipping the classroom

Flipping the classroom In dit projectje krijg je geen les, maar GEEF je zelf les. De leerkracht zal jullie natuurlijk ondersteunen. Dit zelf les noemen we: Flipping the classroom 2 Hoe gaan we te werk? 1. Je krijgt of kiest

Nadere informatie

Verterende bodembacteriën? Aanwezigheid van amylase producerende bacteriën in de bodem

Verterende bodembacteriën? Aanwezigheid van amylase producerende bacteriën in de bodem Inleiding In de bodem leven bacteriën die het enzym amylase produceren. Amylase breekt zetmeelmoleculen (lange ketens van aan elkaar gekoppelde glucosemoleculen) af tot losse glucosemoleculen. In dit experiment

Nadere informatie

Biomassa: brood of brandstof?

Biomassa: brood of brandstof? RUG3 Biomassa: brood of brandstof? Centrum voor Energie en Milieukunde dr ir Sanderine Nonhebel Dia 1 RUG3 To set the date: * >Insert >Date and Time * At Fixed: fill the date in format mm-dd-yy * >Apply

Nadere informatie

Experiment 1: Een wolk in een fles

Experiment 1: Een wolk in een fles Experiment 1: Een wolk in een fles Materiaal: een stevige plastic fles van 2 liter (bijvoorbeeld een colafles) drie lucifers lauwwarm water Welke stoffen gaan we op elkaar laten reageren? Wat zal het effect

Nadere informatie

Leerlingenhandleiding

Leerlingenhandleiding Leerlingenhandleiding Afsluitende module De Beste Energiebron van Nederland Ontwikkeld door dr. T. Klop( naar idee van NPC en NBIC) Op alle lesmaterialen is de Creative Commons Naamsvermelding-Niet-commercieel-Gelijk

Nadere informatie

BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL]

BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] BIOLOGIE Energie & Stofwisseling HAVO Henry N. Hassankhan Scholengemeenschap Lelydorp [HHS-SGL] Docent: A. Sewsahai De student moet de bouw en werking van enzymen kunnen beschrijven moet het proces van

Nadere informatie

HOOFDSTUK 11: Industriële microbiologie (= Hfst. 30) 11.1 Industriële micro-organismen en hun producten (= 30.1)

HOOFDSTUK 11: Industriële microbiologie (= Hfst. 30) 11.1 Industriële micro-organismen en hun producten (= 30.1) MICROBIOLOGIE - DEEL I - LES 7 Prof. Dr. ir. J. Swings «Biology of Microorganisms», 9de ed. (2000) HOOFDSTUK 11: Industriële microbiologie (= Hfst. 30) 11.1 Industriële micro-organismen en hun producten

Nadere informatie

Zoals we al verteld hebben gaan we onderzoeken uit welk groente of fruit het meeste bio-ethanol te verkrijgen is. We

Zoals we al verteld hebben gaan we onderzoeken uit welk groente of fruit het meeste bio-ethanol te verkrijgen is. We Profielwerkstuk door een scholier 3748 woorden 16 mei 2016 6,7 22 keer beoordeeld Vak Methode Scheikunde Pulsar chemie Voorwoord Wij hebben voor het onderwerp bio-ethanol gekozen omdat het een actueel

Nadere informatie

SCHEIKUNDE 4 HAVO UITWERKINGEN

SCHEIKUNDE 4 HAVO UITWERKINGEN SCHEIKUNDE 4 HAVO UITWERKINGEN Auteurs Tessa Lodewijks Toon de Valk Eindredactie Aonne Kerkstra Eerste editie Malmberg s-hertogenbosch www.nova-malmberg.nl 3 Rekenen aan reacties Praktijk Zorgen voor morgen

Nadere informatie

Lessuggesties energie Ter voorbereiding van GLOW. Groep 6, 7, 8

Lessuggesties energie Ter voorbereiding van GLOW. Groep 6, 7, 8 Lessuggesties energie Ter voorbereiding van GLOW Groep 6, 7, 8 Eindhoven, 8 september 2011 In het kort In deze lesbrief vind je een aantal uitgewerkte lessen waarvan je er één of meerdere kunt uitvoeren.

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2005-I

Eindexamen scheikunde havo 2005-I 4 Beoordelingsmodel Zeewater 1 Sr 2+ juist symbool 1 juiste lading bij gegeven symbool 1 2 aantal protonen: 6 aantal neutronen: 8 juiste aantal protonen 1 aantal neutronen: 14 verminderen met het aantal

Nadere informatie

De TOA heeft een aantal potjes klaargezet. In sommige potjes zit een oplossing, in andere potjes zit een vaste stof.

De TOA heeft een aantal potjes klaargezet. In sommige potjes zit een oplossing, in andere potjes zit een vaste stof. OPDRACHT 9 Practicum Om je kennis van de scheidingsmethoden en oplosbaarheid te vergroten volgen hieronder een aantal proeven. Ook krijg je een proef over indicatoren / reagens. Met behulp daarvan kun

Nadere informatie

Datum Voorzitter Secretaris Klusser

Datum Voorzitter Secretaris Klusser Datum Voorzitter Secretaris Klusser Elaborate Aan de slag 4: Het winnen van koper uit malachiet teamopdracht Inleiding De bereiding van koper uit malachiet gaat in verschillende stappen: Stap 1: het maken

Nadere informatie

Bekers vastzuigen met koffiefilter

Bekers vastzuigen met koffiefilter A1 1 Bekers vastzuigen met koffiefilter 2 bekers 1 koffiefilter 1 schaar 1 waxinekaarsje Lucifers Waarom gaat het kaarsje uit? Hoe kan het dat je de onderste beker op kunt tillen zonder deze aan te raken

Nadere informatie

Toelichting infopaneel energie

Toelichting infopaneel energie Inleiding Waarom zouden we voor hernieuwbaar energie gaan? De 3 begrippen die bij transitie aan bod zijn gekomen sluiten volledig aan bij het gebruik van hernieuwbare energie. 1 Om ons milieu te sparen

Nadere informatie

1. Het klimaat slaat op hol De klimaatverandering. 2. Energie Wat doen we ermee? 3. Energie Waar komt het vandaan?

1. Het klimaat slaat op hol De klimaatverandering. 2. Energie Wat doen we ermee? 3. Energie Waar komt het vandaan? Dit lespakket bestaat uit vijf blokken 1. Het klimaat slaat op hol De klimaatverandering 2. Energie Wat doen we ermee? 3. Energie Waar komt het vandaan? 4. Elektriciteit Hoe raakt het tot aan je huis?

Nadere informatie

De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden.

De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De acht drempels van David Christian. De meest revolutionaire momenten belicht, de momenten waarin iets gebeurde waardoor nieuwe dingen ontstonden. De Big Bang. De sterren lichten op. Nieuwe chemische

Nadere informatie

4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting

4 keer beoordeeld 4 maart Natuurkunde H6 Samenvatting 5,2 Samenvatting door Syb 763 woorden 4 keer beoordeeld 4 maart 2018 Vak Natuurkunde Methode Pulsar Natuurkunde H6 Samenvatting PARAGRAAF 1 Er zijn veel verschillende soorten energie: Bewegingsenergie

Nadere informatie

Eindexamen scheikunde havo 2006-II

Eindexamen scheikunde havo 2006-II 4 Beoordelingsmodel Element 115 1 Calcium heeft atoomnummer 20 en americium heeft atoomnummer 95. Dus samen hebben ze 115 protonen. calcium heeft atoomnummer 20 en americium heeft atoomnummer 95 1 2 Een

Nadere informatie

Proef Scheikunde Het suikergehalte in Cola en Cola Light bepalen

Proef Scheikunde Het suikergehalte in Cola en Cola Light bepalen Proef Scheikunde Het suikergehalte in Cola en Cola Light bepalen Proef door een scholier 597 woorden 11 maart 24 5,6 22 keer beoordeeld Vak Scheikunde Proeven i.v.m. G.I.P. (suiker) Het suikergehalte in

Nadere informatie