AGF handel op zoek naar gezonde toekomst Toenemend belang internet vraagt om investeringen

Transcriptie

1 Sectorvisie AGF Groothandel ING Economisch Bureau AGF handel op zoek naar gezonde toekomst Toenemend belang internet vraagt om investeringen Voor handelaren in aardappels, groente en fruit blijft de prijsdruk vanuit afnemers ook in de komende jaren een belangrijk thema. Bedrijven zoeken daardoor naar niches in het diensten- of productaanbod waar rendement te maken is. E-commerce kan daarbij helpen om die niches te ontwikkelen, maar vraagt wel gerichte investeringen van handelaren. Voor het ene bedrijf kan het interessant zijn om met die investeringen de keten voor online boodschappen verder te optimaliseren. Voor andere bedrijven zal de focus meer liggen op het verder stroomlijnen van de online orderafhandeling voor grote retailers. Omzet weer in de lift in 2012 en 2013 De omzet van groothandels in aardappels, groente en fruit kwam in % hoger uit dan een jaar eerder. En ook over de eerste kwartalen van 2013 is een lichte groei te zien 13,5 13,0 (figuur 1). Aan de aanbodkant steeg 13,1de totale import in ,0 naar ruim 5,8 miljard. Verder nam de productiewaarde van 12,5 Nederlandse groente 12,5 en fruit in 2012 toe tot 12,6 2,6 miljard. Daarmee 12,3herstelde deze 12,2 grotendeels van de dip in ,0 Als gevolg hiervan nam ook de export toe. Volgens het CBS bedroeg deze in ,8 miljard tegenover 8,4 miljard in 11, Ten slotte ligt de omzet van de binnenlandse groothandel 2007 volgens het 2008HBAG 2009 rond de ,5 miljard * Box trends en ontwikkelingen AGF groothandel 13,5 Figuur 2 Omzet AGF groothandel (in miljard euro) 13,0 13,1 13,0 12,5 12,5 12,6 12,3 12,2 12,0 Figuur 1 Omzetontwikkeling AGF groothandel (per kwartaal, e kwartaal 2013) 2 15% 1 5% -5% -1-15% -2-3% -7% -6% -2% 9% 16% 14% -1% -12% -1-15% -6% Q1 09 Q3 09 Q1 10 Q3 10 Q1 11 Q3 11 Q1 12 Q3 12 Q1 13 4% 12% 17% 2% 7% 11, * Bron: HBAG, 2012 raming ING Economisch Bureau 2 13,5 Trends 15% 13,0 Ruim 750 groothandelsbedrijven in 13,1 Nederland. Het aantal 13,0 exporterende bedrijven neemt geleidelijk 1 toe. 12,5 12,5 12,6 De hoeveelheid groente en fruit die consumenten kochten 12,3 12,2 5% 12,0 daalde licht in Consumentenprijzen zijn in 2013 flink opgelopen. 11,5 Biologische producten zitten in de lift, zowel wat betreft de binnenlandse verkoop als 2009 de export. -5% * De mogelijkheden voor online boodschappen beginnen bij retailers steeds meer vorm te krijgen. -1 Veranderingen in de keten: markt -15% vraag kortere ketens, dichter bij huis en onderscheidende margemakers. Reorganisaties en faillissementen -2 laten zien dat er scherp aan Q1 09 Q3 09 Q1 10 Q3 10 de wind gezeild moet worden in de sector. Q1 11 Q3 1 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau

2 Weer drukt stempel op binnenlandse productie De wisselende weersomstandigheden blijken zeer bepalend voor de resultaten van de handel in Nederlands product in 2012 en Zo resulteerde de vorstschade in 2012 in een fors kleinere oogst van appels en peren. Dit leidde tot duidelijk hogere prijzen. In het laatste kwartaal van 2012 was onder andere de hoge notering van aardappelen op de beurzen een flinke stimulans voor de omzetten in de handel. Tijdens het eerste halfjaar van 2013 kwam in alle maanden de temperatuur niet boven het langjarig gemiddelde uit. Onder andere de markt voor tomaten van Hollandse bodem kent daardoor een lastig seizoen. De koude winter heeft de kosten van telers opgedreven terwijl de prijs beperkt stijgt door scherpe concurrentie. Ten slotte zorgde het koude voorjaar dat oogsten voor open teelten dit jaar later vielen. Toename groente import, fruit schommelt in volume De waarde van de Nederlandse import van groente en fruit blijft toenemen, voor groente loopt deze richting 2 miljard, voor fruit richting 4 miljard (tabel 1). Ruim 8 van de geïmporteerde groente wordt doorgevoerd en ruim 65% van het fruit. Daarmee vormen Nederlandse handelsbedrijven een belangrijke schakel tussen telers/producenten van over de hele wereld en afnemers en consumenten in het Europese achterland. Spanje blijft zowel in groente (grootste handelspartner) en fruit (2 e handelspartner) zeer belangrijk als herkomstland. Daarnaast is het importvolume van verse groente uit België en Frankrijk de afgelopen jaren gegroeid terwijl de import uit Duitsland is afgenomen. De toegenomen behoefte aan lokaal geproduceerde producten Tabel 1 Nederlandse groente en fruit import (in miljoen euro) Aandeel 2012 Verse groente Totaal Spanje Duitsland % België % Frankrijk % Israël % Vers fruit Totaal Midden- en Zuid-Amerika (ex. Brazilië en Argentinië) % Zuid-Afrika % Spanje België % Brazilië % Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Figuur 3 Exportbestemmingen verse groente en fruit (2012) Verse groenten Vers fruit Duitsland Verenigd Koninkrijk België Frankrijk Zweden Overig Europa Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Afrika Amerika Azië in Duitsland zelf kan hier een rol in spelen. Verder is vooral de fruitimport vanuit Midden- en Zuid-Amerikaanse landen sterk toegenomen. Dit geldt voor Costa Rica maar ook voor Mexico, Peru en Ecuador. Export Nederlands product lager door kleinere oogst In de export van binnenlands product in het eerste deel van 2013 werken de lagere oogstopbrengsten van appels en peren in 2012 duidelijk door. Voor 2013 verwacht het CBS een duidelijk herstel van de appel- (+6%) en perenoogst (+34%). Het is echter nog de vraag of dit ook in een sterke stimulans voor de export resulteert. Binnen de totale export is de uitvoer van biologische producten een groeimarkt. Volgens onderzoek van Bionext kwam de export van biologisch AGF uit op ruim 365 miljoen in Voor ongeveer een derde betreft het hier Nederlands product terwijl twee derde wederuitvoer betreft, en dan voornamelijk van fruit. Vooral fruitexport sterk op Europa gericht In 2012 bedroeg de totale Nederlandse exportwaarde van verse groente ruim 5,3 miljard en van vers fruit ruim 3,4 miljard. Van de totale waarde van zowel groente als fruit werd 35% naar Duitsland geëxporteerd (figuur 3). Verder zijn voor groente en fruit het Verenigd Koninkrijk, België, Frankrijk en Zweden andere voorname afzetmarkten. Groente reizen verder dan fruit, van de groente komt 11% buiten Europa terecht, voor fruit is dit minder dan 1%. Wanneer alleen producten van Nederlandse bodem in beschouwing worden genomen dan geldt dat meer dan 5 van de oogst richting het buitenland gaat. Met name bij retailers en consumenten in de West-Europese landen groeit de behoefte aan transparante versketens. Het delen van informatie over de herkomst en teeltomstandigheden van het product is hier een onderdeel van. Dit maakt Sectorvisie AGF Groothandel November

3 Figuur 4 Consumentenprijsontwikkeling groente en fruit 15% (per kwartaal) 1 5% -5% -1 Q Q2 Q3 Q4 Q Q2 Q3 Q4 Q Q2 Q3 Figuur 5 Aankopen groente en fruit per huishouden ( , in kg) 15% Verse groente 100 Vers fruit % % Q1 Q22009 Q3 Q Q Q2 Q3 2012Q Q Q Vers fruit Verse groente _ Vers fruit _ Verse groente Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Bron: GfK / PT dat lokale productie en afzet in de aandacht staat en partijen een duidelijk statement kunnen maken door dit te realiseren. Ook in AGF doet deze trend zich voor, zo is lokale productie in buitenlandse afzetmarkten in 2013 onder andere bij the Greenery een belangrijk aandachtspunt. AGF is trekker voor consument Dat AGF voor de retail een belangrijke rol speelt bij het aantrekken van klanten, wordt keer op keer onderstreept. Uit onderzoek van Deloitte blijkt dat het belangrijkste aspect van het assortiment van een supermarkt een goede kwaliteit groente en fruit is. Dat het ook werkt om op kwaliteit te positioneren bewijst LIDL. Mede door die aanpak weet die formule duidelijk marktaandeel naar zich toe te trekken. Naast de kwaliteit scoort in het Deloitte onderzoek ook een ruime keuze in groente en fruit hoog op het lijstje van de consument. Consumentenprijzen lopen flink op in 2013 In 2012 daalde de huishoudelijke aankopen van verse groente en fruit met iets meer dan 0,5%. Dit verlies aan volume werd goedgemaakt doordat de bestedingen aan beide categorieën wel toenamen. In het retailkanaal blijven vooral de supermarkten zich sterk positioneren op (de laagste) prijs. Toch was er voor verse groente en fruit in het eerste deel van het jaar sprake van flinke prijsverhogingen richting de consument (figuur 4). Onder andere de lage oogstopbrengst van appels en peren in 2012 en het koude voorjaar zijn hier debet aan. maar biologisch AGF en snackgroente laten wel groei zien Door veranderende wensen bij consumenten en een steeds breder aanbod neemt de mate waarin consumenten biologisch en duurzaam AGF kopen toe (tabel 2). In alle productsegmenten (aardappelen, groente, fruit en conserven/ diepvries) namen de uitgaven in 2012 met ten minste 15% Tabel 2 Uitgaven aan biologisch en duurzaam AGF Groei (x miljoen euro) (x miljoen euro) Supermarkt 207,3 253,9 22,5% Speciaalzaak 45,3 47,6 5,1% Out-of-home* 6,9 8,4 21,7% * Catering, zorginstellingen, horeca Bron: Monitor duurzaam voedsel 2012 toe. Dit terwijl de totale bestedingen aan AGF slechts 1,6% hoger uitkwamen. Een andere categorie die sterk groeit, is die van snackgroente. Volgens marktonderzoeker IRI namen de aankopen van snackgroente van 2009 tot en met 2012 met meer dan 30 toe. In 2012 bedroeg de markt voor snacktomaatjes, komkommertjes en minipaprika s dan ook ruim 27 miljoen. Het merendeel daarvan komt voor rekening van snacktomaatjes. Introducties van gemaksverpakkingen onder merken als Fred&Ed en Tommies hebben deze categorie de afgelopen jaren een flinke boost gegeven. Daarnaast zijn vanaf dit jaar snackgroente en fruit bij de kassa van 700 Lidl supermarkten te vinden wat een verdere stimulans met zich meebrengt. Fruitconsumptie van huishoudens daalt. De ontwikkeling van de groente- en fruitaankopen sinds 2006 laat zien dat er vooral veel minder kilo s fruit worden gekocht (figuur 5). Vrijwel van alle producten in de top 5 appelen, sinaasappelen, bananen, mandarijnen en peren wordt minder gekocht dan een aantal jaar terug (tabel 3). De consumptie van groente is over dezelfde periode redelijk stabiel, hoewel er in 2012 wel sprake was van een lichte daling. Sectorvisie AGF Groothandel November

4 Tabel 3 Top 5 aankoop groente en fruit bij consument Groente (kg per Fruit (kg per huishouden) huishouden) Tomaat 6,5 Appelen 19,4 Ui 6,3 Sinaasappelen 17,6 Wortel 5,3 Bananen 13,5 Komkommer 5 Mandarijnen 8,3 Bloemkool 4,9 Peren 4,7 Bron: GfK Groei verwerkte AGF zwakt wat af De gouden jaren met snelle groei van verwerkte AGFproducten is voorbij. Zo maakte de markt voor verse sappen de afgelopen jaren een sterke opkomst door maar lijkt die groei nu wat af te vlakken. De (binnenlandse) consumptie van verwerkte AGF neemt de komende jaren naar verwachting mondjesmaat toe. Groei van de productie kan bereikt worden door betere benutting van de exportkansen. Ook groei van private label is een kans voor AGF-verwerkers, onder andere door leverancier te worden van fabrikanten van private label assortiment. 1 Trends bij afnemers Gemiddelde supermarkt krijgt meer ruimte voor AGF Wat betreft verkopen van groente en fruit blijft de supermarkt het meest dominante afzetkanaal. De verkopen bedroegen in 2012 ruim 3,5 miljard. De gemiddelde supermarkt wordt groter en krijgt daardoor meer ruimte voor het voeren van een uitgebreid versassortiment. Die ontwikkeling wordt door de opkomst van online boodschappen doen alleen maar versterkt omdat er minder ruimte voor kruidenierswaren nodig is. Het marktaandeel van de supermarkt ligt volgens het Productschap Tuinbouw voor groente op 87% van de verkopen en voor fruit op 8. Andere kanalen zoals de groentewinkel, markt en overig (bijvoorbeeld directe verkoop) zijn bij groente ieder goed voor iets minder dan 5%. Bij fruit is het belang van de markt wat groter. Promotiedruk groente en fruit verder gestegen Al een aantal jaar neemt het promotievolume in de totale verkopen van supermarkten toe. Dit geldt over het algemeen ook voor AGF. Zo nam het promo-aandeel van fruit toe van 15,2% in 2011 naar 16,3% in 2012, dat van groente steeg van 13,7% naar 14% en van salades van 1 naar 1 Zie ook: ING Visie op de voedingsmiddelenindustrie , oktober ,7%. Aardappelen lieten wel een daling zien, van 12,6% naar 10,6%. Groentespeciaalzaak wordt multicultureler In totaal waren er in 2012 nog circa groente- speciaalzaken. Dit aantal neemt geleidelijk af, iets wat zich door het gehele land voordoet. Voor een deel wordt dat verlies aan speciaalzaken goedgemaakt door een toename van het aantal winkels in buitenlandse voeding. Daarvan waren er in 2013 ruim 730 en veel van hen verkopen ook groente en fruit. De totale brancheomzet voor groentespeciaalzaken kwam in 2011 uit op 400 miljoen wat neerkomt op gemiddeld ruim per zaak. In aanvulling op de speciaalzaken vindt ook via de ambulante handel en directe verkoop een deel van het aanbod zijn weg naar de consument. Deze afzetkanalen onderscheiden zich duidelijk door beleving en, in het geval van bijvoorbeeld de Landwinkel, de focus op lokale producten. Horeca en catering opereren in lastige markt. Naast de retail zijn ook de horeca en catering belangrijke afzetkanalen voor de AGF handel. De economische crisis en de terughoudendheid bij consumenten hebben de afgelopen jaren echter duidelijk hun impact gehad op de omzet. De horeca wordt onder andere gekenmerkt door een grote dynamiek in het aanbod van horecazaken. Zo zijn lunchrooms al een aantal jaar in opkomst maar loopt het aantal snackbars terug. Onder andere door het rookverbod is het aanbod van eten en hapjes in veel gelegenheden wel belangrijker geworden. In de catering lopen de omzetten terug door de combinatie van lagere consumentenbestedingen en bezuinigingen bij overheden, zorg- en onderwijsinstellingen. maar vers en regionale producten staan wel volop in de aandacht Een van de belangrijkste trends in de horeca en de catering is het benadrukken van de herkomst van de producten die men in de keuken gebruikt. Voor groothandels en leveranciers liggen er veel mogelijkheden om dit met informatie of kenmerkende regionale producten te ondersteunen. Door foodservice ondernemers wordt het met name gebruikt om onderscheid te creëren ten opzichte van andere aanbieders. Sterrenrestaurants gaan prat op hun eigen moestuin, maar ook La Place gebruikt zo veel mogelijk producten van dichtbij en legt op het dak van de Utrechtse vestiging een groentetuin aan. Ook verschillende institutionele afnemers zoals ziekenhuizen proberen zich meer te onderscheiden met verse en regionale producten. Ondanks alle aandacht blijkt dat mensen, met name wanneer ze onderweg of in de horeca eten, weinig groente en fruit consumeren. Het is daarbij een verantwoordelijkheid van de sector als geheel om te zorgen dat er daar meer groente op tafel komt en dat gemaksgroente en fruit beter verkrijgbaar zijn. Sectorvisie AGF Groothandel November

5 Kansen voor e-commerce in de AGF-handel Nieuwe eisen aan versketens Productketens van versproducten zijn aan flinke veranderingen onderhevig. Verdere automatisering en nieuwe online mogelijkheden voor consumenten spelen daarbij een belangrijke rol. Vanuit verschillende hoeken worden nieuwe eisen gesteld aan bedrijven die handelen in versproducten. Vanwege voedselveiligheid hebben afnemers, controlerende instanties en consumenten een grotere behoefte aan inzicht in productketens. Vanuit gezondheidsoogpunt en klantbeleving is er een groeiende interesse voor kwaliteit en echtheid. Consumenten raken steeds meer gewend om online te oriënteren, te kopen en ervaringen te delen. Daarvoor is wel de achterliggende digitale informatie nodig. Ondertussen maakt retail revolutie door De totale online omzet voor boodschappen bedraagt in 2012 circa 600 miljoen (1% van totale markt). Onder andere het toenemende gebruik van (mobiel) internet en het grotere aanbod voor online boodschappen zorgen dat die markt in potentie kan groeien tot een aandeel van 15% in De rol die AGF handelaren daarbij kunnen spelen met directe online verkoop aan consumenten is naar verwachting zeer klein. Veelal zullen landelijke formules als Albert Heijn en Jumbo, speciaalzaken en nieuwe bedrijven die puur online opereren de markt verdelen (figuur 6). Van die laatste zijn er verschillende voorbeelden: zowel regionale initiatieven in Nederland (zoals Odin, Ruud Maaz en Streekbox) als grote buitenlandse bedrijven die veel toekomst in de online boodschappen markt zien (zoals Amazon Fresh en Ocado). Als leveranciers van dit soort nieuwe initiatieven kunnen groothandels leren en meeprofiteren van deze ontwikkeling in de keten. E-commerce levert bijdrage aan oplossingen Groothandels kunnen met e-commerce tegemoet komen aan de geschetste vragen van andere ketenpartijen en consumenten. Onder de noemer e-commerce vallen daarbij alle bedrijfsactiviteiten die aan internet zijn gerelateerd. Dit kan door: 1) Informatie te ontsluiten. 2) Interactie met klanten en consumenten op te zoeken. 3) In te spelen op ontwikkelingen in (nieuwe) verkoopkanalen. Handelaren zullen aantal barrières tegenkomen Handelaren in AGF opereren echter in een keten waarin veel macht ligt bij retailers en andere grote afnemers en waarin de eigen marges smal zijn. Desondanks beschikken juist handelsbedrijven over de kennis op het gebied van 2 Zie ook: ING Supermarkten houden groei vast, juni Figuur 6 Marktverdeling groot- en detailhandel E-commerce bedrijven Bron: ING Economisch Bureau Tabel 4 Verschillen in warehousing Traditionele warehousing E-warehousing Fijner orderpicken Besteleenheid Consumenteenheid Meer klanten Beperkt aantal Groot aantal winkels consumenten Ordergrootte Standaard Kleiner Orderdoorlooptijd Standaard Korter Bron: Panteia Landelijke formules (grotendeels combinatie van on- en offline) Speciaalzaken producten, productafhandeling en logistiek, elementen die van belang zijn in de zoektocht naar gezamenlijke oplossingen. Flexibiliteit, het kunnen faciliteren of uitvoeren van opslagactiviteiten of fijnmazige distributie en het ontsluiten van productinformatie spelen daarbij een belangrijke rol. Op termijn kan dit leiden tot nieuwe modellen voor warehousing (tabel 4). Die trends doen zich bij meer toeleveranciers van consumentenproducten voor. Vooral leveranciers in nonfood zijn hierin al een aantal stappen verder. Verbeteren van datakwaliteit in productketens In een branche als de AGF handel is datakwaliteit van groot belang om stromen in goede banen te leiden. Allereerst om het juiste product op het juiste moment op de juiste plaats te krijgen. Maar ook omdat blijkt dat het kunnen terugleiden van producten in de keten soms noodzakelijk is om de eigen geloofwaardigheid te bewijzen. Het ontwikkelen en toepassen van uniforme standaarden die door handelaren ook internationaal kunnen worden gebruikt in hun dataverkeer is daarbij een continue uitdaging. Vanuit de sector is een organisatie als Frugicom hierbij een van de aanjagers. Het verbeteren van de Nederlandse concurrentiepositie op dit gebied vraagt om investeringen in kennis en systemen en om het digitaliseren van informatie. Ook vanuit wetgeving wordt hier steeds meer om gevraagd. Zo is er in nieuwe Europese levensmiddelenwetgeving al sprake van dat eind 2014 alle informatie die op een label of etiket staat ook digitaal beschikbaar moet zijn. Sectorvisie AGF Groothandel November

6 Sociale aspect voeding aanleiding voor interactie Internet biedt partijen vanuit de teelt en handel een medium om consumenten te informeren en te stimuleren. Dit kan helpen bij het creëren van een onderscheidend product. Dat handelaren en telers doorgaans geen direct contact hebben met de uiteindelijke koper van het product, is daarbij een barrière die kan worden overwonnen. Het betekent echter wel dat er capaciteit moet zijn voor gerichte marketing. Productinformatie die is toegespitst op consumenten wordt onder andere via Veggipedia centraal ontsloten. Individuele telers en handelaren kunnen hieraan bijdragen. Een dergelijk initiatief staat of valt echter bij de hoeveelheid beschikbare informatie en de betrouwbaarheid van die informatie. Verder kan de link tussen het winkelend publiek en een individuele handelaar bijvoorbeeld worden gelegd door middel van verpakking. Een interessant voorbeeld is de Soilmate van Eosta, een verpakking met tomaten die mensen met hun aankoop bewust maakt van de waarde van de bodem voor onze voedselvoorziening. Op een heel andere manier laten ook Love my salad ( likes op Facebook) en Verse Oogst ( likes) zien dat ze een groot publiek bereiken interactie creëren. Distributie van boodschappen vraagt om logistieke oplossingen De consument en zijn wensen komen meer centraal te staan en een groter aanbod in manieren om boodschappen doen is hier de uitkomst van. Met de toevoeging van het online bestellen en bezorgen of afhalen is vooral Albert Heijn in Nederland ver, daarnaast zijn er steeds meer supermarktketens die hen daarin volgen. Ook veel kleinere partijen zien kansen in de markt, bijvoorbeeld door het aanbieden van abonnementsvormen voor verse producten. Via een scala aan manieren kunnen die spullen bij de klant komen (figuur 7). Op dit moment komen geleverde producten in sommige gevallen nog uit de winkel maar zijn er ook partijen die de hele order direct vanuit een distributiecentrum (dc) leveren. Naar verwachting zal vooral de dc-variant zich de komende jaren verder ontwikkelen. Kwaliteit van vers grootste aandachtspunt bij levering Onderzoek van Deloitte wijst uit dat als de kwaliteit van de geleverde versproducten tekort schiet, dit voor online bestellende consumenten een belangrijke factor voor ontevredenheid is. Het is aan de retailer om dit te garanderen, maar de kennis van de handelaar en de manier waarop hij producten aanlevert kan helpen bij het verbeteren van kwaliteit en het reduceren van derving. Daarbij valt onder andere te denken aan het gebruik van beschermende verpakking of het inbouwen van een specifieke kwaliteitscontrole voordat een product richting de consument gaat. Nog veel onontgonnen terrein Verdere ontwikkeling van e-commerce in de AGF-keten biedt handelaren veel extra mogelijk om klanten en consumenten van informatie over producten te voorzien. Voor sectorale speerpunten als traceerbaarheid, gezondheid, voedselveiligheid en promotie van groente en fruit is e-commerce een enorme kans. Zeker omdat het steeds meer een randvoorwaarde is om in een verder digitaliserende omgeving zaken te doen. Dat betekent lang niet altijd dat er enorme investeringen worden gevraagd. Het is namelijk ook een kwestie van proberen en leren van opgedane ervaringen wanneer verschillende onderdelen van de bedrijfsvoering opnieuw tegen het licht worden gehouden. Uiteindelijk biedt dit bedrijven de kans om de keten effectiever, transparanter en mogelijk ook interactiever te maken. Figuur 7 Distributiemodellen online boodschappen Bezorgen In eigen beheer Met logistiek partner In winkel Afhalen Bij afhaalpunt (PUP) Uit kluisje Sectorvisie AGF Groothandel November

7 Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 11 november Sectorvisie AGF Groothandel November

8 Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Dirk Mulder, Sectormanager Food & Retail Thijs Geijer, Sectoreconoom Food Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis