Opgeschud huwelijksbed en ronddwarrelende veertjes

Transcriptie

1 Prof. mr. Gregor van der Burght 1 Opgeschud huwelijksbed en ronddwarrelende veertjes In de loop der jaren zijn vele rechtsgronden aangevoerd om te bereiken dat de gratis -arbeider bij de echtscheiding iets terugziet van de revenuen van zijn werk 1 Hoofdredacteur van dit blad, hoogleraar privaat- en notarieel recht aan de VU Amsterdam, raadsheer plv. in het Gerechtshof te s-gravenhage en gecertificeerd mediator NMI. 2 HR 4 december 1987, NJ 1988, 678 (Patat of Bloemendaalse Horeca). 3 HR 11 april 1986, NJ 622 (Baartman-Huijbers). 4 HR 25 november 1988, NJ 1989, 529 (Café). 5 HR 5 oktober 1990, NJ 1991, 576 (Veel Voorkomend). 6 Zie hierna. 7 HR 4 december 1987, NJ 1988, 610 (Appartementsrecht); HR 30 januari 1991, NJ 1992, 191 (Huishoudelijke arbeid); HR 15 september 1995, NJ 1996, 616 (Le Miralda); HR 17 oktober 1997, NJ 1998, 692 (Premiewoning); HR 1 oktober 2004, NJ 2005, 1 (Vergoedingsrecht versus natuurlijke verbintenis). 8 HR 21 juni 1995, BNB 1995/269 (Rijschool). Gedurende de laatste twee decennia treffen wij in de rechtspraak van de Hoge Raad een reeks arresten aan over de conflicten bij de echtscheiding betreffende de verdeling of verrekening van vermogens, terwijl partijen buiten elke gemeenschap zijn gehuwd. De zaken waar ik op doel zijn die waarin één van de partners om niet of tegen te lage beloning door arbeid of anderszins heeft bijgedragen aan de vermogenstoename van de ander. Tal van rechtsgronden zijn in de loop der jaren aangevoerd om te bereiken dat de gratis -arbeider bij het scheiden van de markt iets zou terugzien van de revenuen van zijn werk door een verplichte vermogensoverdracht van de zijde van de welgestelde. In de meeste gevallen bleek het een vergeefse poging de rechter tot een dergelijke veroordeling te bewegen. Een zeer kort overzicht laat het volgende zien. 1. De tekst van de overeenkomst staat vóórop Partijen zijn vermogensuitsluiting overeengekomen, er moeten dan ook stevige argumenten zijn om die overeengekomen regels opzij te zetten. Maar wat is stevig? Dat is overgelaten aan het subjectieve oordeel van de rechter. Een beroep op art. 1:81 BW elkander het nodige verschaffen mocht niet baten, naar mijn oordeel vooral niet omdat in appèl een verkeerde uitleg aan de grieven werd gegeven en één en ander in cassatie niet meer op zijn pootjes terecht kwam. 2 De ongerechtvaardigde verrijkingsactie sneuvelde: er was geen verarming aan de zijde van de arbeider; betrokkene was werkloos en kon zijn arbeid elders tóch niet te gelde maken. 3 De redelijkheid en de billijkheid argumenten waar men het eerst aan denkt mogen niet baten. Het enkele feit dat door de arbeid van de één het vermogen van de andere is toegenomen, achtte de Hoge Raad onvoldoende om de overeengekomen uitsluiting terzijde te stellen. 4 Echter ook de bijkomende omstandigheid dat de arme echtgenoot een pensioen moest ontberen, kon de Hoge Raad niet tot een ander oordeel brengen. 5 Een beter argument voor de terzijdestelling put de rechter uit het gedrag 6 van de partijen tijdens het huwelijk. Eén of beiden hebben zo constateert de rechter met hun gedraging aangegeven dat er een vergoeding voor de betrokken partner op zijn plaats was. 2. (On)bewust gedrag en kortzichtigheid levert resultaat Het perspectief voor de verzoekende echtgenoot wordt beter in geval de ander bewust of en dat is doorgaans het geval volstrekt onbewust de ander voor zijn arbeid een vergoeding heeft gegeven. Wil de eerstgenoemde deze als onverschuldigd terugvorderen, dan treft hem het verweer van de natuurlijke verbintenis. Of die daadwerkelijk aanwezig was beoordeelt men naar objectieve maatstaven. Echter de verrichte prestatie is wél de eerste aanwijzing, het eerste aanknopingspunt. Als afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waaronder de wederzijdse welstand en behoefte van partijen, blijkt dat de prestatie dient voor bijvoorbeeld een verzorgde oude dag of vergoeding voor verrichte arbeid, dan zal de prestatie naar maatschappelijke opvattingen kunnen worden beschouwd als één die aan de vrouw op grond van een dringende morele verplichting toekomt. 7 Nu kan het zich ook voordoen dat echtgenoten in de onmogelijkheid hebben verkeerd om een regeling te treffen voor de positie waarin zij tijdens het huwelijk kwamen te verkeren. Zij konden bij het aangaan van hun huwelijkse voorwaarden geen voorziening voor die situatie treffen: het was destijds een ondenkbare situatie. Na een eerste mislukte poging tot toewijzing van vergoeding op deze grond, 8 de gestelde feiten waren ontoereikend slaagde een paar maanden 8 ESTATE PLANNER - april 2005

2 Bij de uitleg van huwelijkse voorwaarden speelt ook het door partijen tentoongespreide gedrag een rol 9 HR 29 september 1995, NJ 1996, 88 (Melkquotum). 10 HR 26 oktober 2001, NJ 2002, 93 (Lindner/Mannaerts). 11 Een Hoge Raad-verspreking? Bedoeld is kennelijk: verrekening, immers er is geen gemeenschap. Zie overigens HR 12 december 2003, NJ 2004, 341 waarin de overeengekomen verdeling van de gemeenschap betekende: afrekening door middel van levering door de man van een onroerende zaak aan de vrouw. De onzorgvuldig gekozen terminologie mag men de vrouw niet tegenwerpen. 12 In beginsel en behoudens bewijs van het tegendeel moet in een dergelijk geval immers ervan worden uitgegaan dat partijen deze vermogensbestanddelen hebben verkregen uit of door belegging van overgespaarde inkomsten. 13 En van derden. Hier valt te denken aan een making of gift onder uitsluitingsclausule, waarbij de derde heeft bepaald dat de inkomsten uit de goederen niet onder het verrekending mogen vallen. 14 HR 22 juli 1987, NJ 1988, Discussie Van der Burght en Schoordijk, WPNR 1988/5886. later de boerin in het Melkquotum-arrest 9 daar wel in. De Hoge Raad was met het hof van oordeel dat sprake was van onvoorziene omstandigheden van dien aard, dat de man naar bedoelde maatstaven niet mocht verwachten dat hij zou mogen volstaan met de enkele teruggave van de grond zonder verrekening van de waarde van het melkquotum voorzover dat in verband stond met het gebruik van die grond. 3. De uitleg en partijgedrag leveren resultaat Maar wat zijn partijen overeengekomen of beter: onder welk regiem leven zij, welke regels gelden in hun relatie? De slogan pacta sunt servanda levert volstrekt geen bijdrage bij de beantwoording, zij is loos, immers eerst moet men weten wat de inhoud van dat pactum is. Inmiddels heeft de Hoge Raad een aantal arresten gewezen waarin langs een andere weg en naar mijn oordeel een fundamentelere de problematiek van het stelsel van het conventionele huwelijksvermogensrecht wordt benaderd. In de zaak Lindner/Mannaerts 10 betreft het de uitleg van de huwelijkse voorwaarden én (dus) de huwelijksvermogensrechtelijke verhouding tussen partijen bij afwikkeling van een niet geëffectueerd periodiek verrekenbeding. De Raad beslist dat het voor die uitleg relevant is dat partijen nooit hebben afgerekend en dat zij geen zodanige administratie hebben gevoerd dat een afrekening conform de strekking van het verrekenbeding nog zou kunnen plaatsvinden. De Raad verbindt aan die omstandigheden de consequentie dat op grond van de maatstaven van redelijkheid en billijkheid, mede in verband met de aard van het verrekenbeding, de partijen de tijdens het huwelijk verworven vermogensbestanddelen alsnog moeten verdelen 11 alsof deze vermogensbestanddelen aan hen gemeenschappelijk toebehoren. 12 Een uitzondering maakt de Raad voor die goederen, waarvan kan worden vastgesteld dat zij naar de bedoeling van partijen of van een derde zonder enige verrekening horen tot het vermogen van één van de partijen. 4. Evoluerende uitleg Op grond van deze uitspraak moet men concluderen dat bij de uitleg van de huwelijkse voorwaarden óók een rol speelt het door de partijen tentoongespreide gedrag: wel of niet periodiek afrekenen, wel of geen passende boekhouding en ten slotte de klaarblijkelijke bedoeling van partijen. 13 Het uitdrukkelijk weergeven van dit element is nieuw in de overwegingen. Men mag hieruit concluderen dat de Hoge Raad (ook) bij de uitleg (lees: praktische toepassing of effectuering) van de huwelijkse voorwaarden een evoluerende benadering voorstaat. Anders gezegd: de huwelijksvermogensrechtelijke relatie behandelt de Raad niet als een statisch gegeven (de tekst van de akte van huwelijkse voorwaarden), maar als een rechtsverhouding met als startpunt de historisch overeengekomen (tekst van de) regels en vervolgens zoals deze zich hebben ontwikkeld met inachtneming van de omstandigheden (onder meer hun gedrag) waarin partijen verkeerden. Het element zélf is niet nieuw. Men kan het al geruime tijd onderkennen in de rechtspraak van de Hoge Raad in de disguise van een beroep op de redelijkheid en de billijkheid. Bijvoorbeeld: in een arrest uit besliste de Hoge Raad conform het hof, dat de man de onder zijn bestuur staande gelden niet vrijelijk mocht besteden, daar een echtscheiding te voorzien was en het belang van de vrouw meebracht dat die gelden in de gemeenschap bleven. De redelijkheid en de billijkheid voortspruitende uit de omstandigheden van het geval waaronder het gedrag van partijen, zetten de wettelijke regels van de bestuursbevoegdheid (én -vrijheid) opzij! Redelijkheid en billijkheid versus vorm Een andere vraag dringt zich op. Indien echtgenoten zich van hun (voorgenomen) gedrag bewust, afspreken dat hun huwelijksvermogensrechtelijke verhouding een andere zal zijn dan krachtens de huwelijkse voorwaarden bepaald, hoe staat het dan met de formaliteit van de huwelijkse voorwaarden? Immers op straffe van nietigheid dient men deze bij april ESTATE PLANNER 9

3 Het onderling overeenstemmend gedrag van partijen beïnvloedt niet hun positie ten opzichte van derden notariële akte en tijdens het huwelijk pas na goedkeuring door de rechtbank overeen te komen. Betekent dit dat afspraken tussen echtgenoten slechts rechtskracht hebben als zij in die vorm zijn gegoten? huwelijkse voorwaarden, zeer wel belang kan worden gehecht aan het onderling overeenstemmend gedrag tijdens het huwelijk, ook indien dit gedrag afweek van de huwelijkse voorwaarden (r.o. 4.3) NJ 2004, De HR voegt hieraan toe: In dit verband valt overigens nog op te merken dat partijen wél rechtsgeldig in hun huwelijkse voorwaarden kunnen overeenkomen dat bij ontbinding van het huwelijk zal worden afgerekend alsof tussen hen een algehele of gedeeltelijke gemeenschap bestond; een zodanige overeenkomst kan ook rechtsgeldig worden gesloten in een echtscheidingsconvenant. 18 Zo ook HR 27 juni 2003, NJ 2003, HR 2 mei 1986, nr , NJ 1987, Reeds in HR 25 november 1988, NJ 1989, 529 (Café). 21 Vergelijk HR 1 oktober 2004, NJ 2005, 1 hierna. 22 Art. 1:116 BW. 23 Zie hiervoor. De Hoge Raad behandelt deze vraag in zijn arrest van 18 juni Partijen zijn in 1963 in wettelijke gemeenschap gehuwd. In 1976 maken zij alsnog huwelijkse voorwaarden, houdende uitsluiting van iedere gemeenschap van goederen en een Amsterdams verrekeningsbeding. Partijen scheiden in In appèl verzoekt de man het hof de goederen van partijen te verdelen als waren zij in gemeenschap van goederen gehuwd. Het hof volgt de man niet. Volgens het hof hebben partijen door het maken van huwelijkse voorwaarden uitdrukkelijk gekozen voor een bepaald huwelijksvermogensregime, is de akte van huwelijkse voorwaarden niet voor tweeërlei uitleg vatbaar en kunnen de bedoeling van partijen noch de redelijkheid en billijkheid hieraan afdoen. De Hoge Raad oordeelt dat een gemeenschappelijke partijbedoeling, die een stilzwijgend gesloten overeenkomst tussen echtgenoten vormt waarbij dezen hun vermogensrechtelijke verhouding regelen in afwijking van hetgeen tussen hen zónder die overeenkomst zou gelden, huwelijkse voorwaarden zijn in de zin van art. 1:114 BW. Deze moet men ex art. 1:115 BW op straffe van nietigheid 17 bij notariële akte aangaan, 18 terwijl ook van conversie geen sprake kan zijn. 19 Echter in tegenstelling tot het oordeel van het hof beslist de Raad dat in dit geval de eisen van redelijkheid en billijkheid de tussen partijen overeengekomen huwelijkse voorwaarden opzij kunnen zetten. 20 Immers krachtens een overeenkomst van huwelijkse voorwaarden tussen partijen geldende regels zijn niet toepasselijk voorzover dit in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. Daarbij verdient aldus de Hoge Raad, aantekening dat bij beantwoording van de vraag of men bij de afrekening tussen voormalige echtelieden na ontbinding van het huwelijk op grond van de redelijkheid en billijkheid moet afwijken van de 6. Derden beschermd Dit partijgedrag mag geen gevolgen hebben voor derden die afgaan op de gepubliceerde huwelijkse voorwaarden. 22 Het stelsel van derdenbescherming zou anders op losse schroeven komen te staan. Daarom acht de Hoge Raad afrekening mogelijk, waar de man verdeling vraagt. Het onderling overeenstemmend gedrag van partijen beïnvloedt dus wél hun interne verbintenisrechtelijke verhouding, maar niet hun positie ten opzichte van derden. 7. Gedrag schept rechten en plichten Waar in de vergoedingsrechtarresten 23 het hoogste rechtscollege van oordeel was dat de enkele omstandigheid dat door de arbeidsinspanning van de vrouw het vermogen van de man is toegenomen, onvoldoende is om een overeengekomen uitsluiting van iedere gemeenschap niet toe te passen, blijkt in voorliggende zaak het onderling overeenstemmende gedrag van partijen daartoe wel voldoende grond te bieden. In historisch perspectief gezien: ook in die vergoedingsrechtzaken was sprake van een bepaald onderling overeenstemmend gedrag. Daar waar dat gedrag tot uiting was gekomen in het overhevelen van vermogen heeft de Hoge Raad dit gesanctioneerd; de natuurlijke verbintenis oplossing. Afhankelijk van de eisen die de Hoge Raad stelt aan het aanwezig zijn van het onderling overeenstemmend gedrag speculeer ik, dat de Raad thans in sommige gevallen anders zal oordelen dan destijds. 8. Morele plicht, tenzij In de zaken waarbij een vergoedingrecht wordt geclaimd gaat meestal voor de claimant de zon 10 ESTATE PLANNER - april 2005

4 Het resultaat van de uitspraak van 1 oktober 2004 inzake de natuurlijke verbintenis zou ik realistisch en ethisch gedegen willen noemen 24 HR 15 september 1995 NJ 1996, 616 (Le Miralda). Voor het antwoord op de vraag of er een natuurlijke verbintenis aanwezig is moet men letten op de omstandigheden van het geval, waaronder de wederzijdse welstand en behoefte van partijen. 25 Voor het antwoord op de vraag of sprake is van voldoening aan een natuurlijke verbintenis, is bepalend de situatie op het moment van het verrichten van de prestatie en is niet van belang hoe partijen er later financieel blijken voor te staan; HR 17 oktober 1997, NJ 1998, 692 (Premiewoning). 26 NJ 2005, Art. 1:115 BW. 28 Vergelijk HR 27 juni 2003, NJ 2003, NJ 2005, 1. schijnen als blijkt dat de ander (in een al dan niet onbezonnen ogenblik) vermogen heeft overgeheveld naar eerstgenoemde. De poging om die overheveling te redresseren ziet de overhevelaar vaak stranden op de zandbank van de natuurlijke verbintenis: tot verbijstering ziet hij dat zijn gevoel voor de nota bene objectieve 24 ethische normen hem er toe gebracht hebben de vermogensmutatie te realiseren, immers ter nakoming van de op hem rustende dwingende verplichting uit moraal en fatsoen. 25 Ook de ontvanger is uiterst verbaasd, want ook deze wist niet dat de morele normen hun relatie zodanig beheersten. Dat hoort hij pas van zijn advocaat. In het arrest van 1 oktober had de buiten iedere gemeenschap van goederen gehuwde man tijdens het huwelijk een stuk bouwgrond gekocht en vervolgens de onverdeelde helft ervan aan zijn vrouw overgedragen. Op deze grond heeft de man op eigen kosten een kantoorpand met (echtelijke) woonruimte gebouwd. Na de echtscheiding is het huis verkocht en de vrouw wenst een deel van de opbrengst. De man wil op de opbrengst in mindering brengen de door hem betaalde koopsom van de grond, de bouwkosten en een vergoeding voor zijn arbeidsinspanning. De vrouw stelt daartegenover dat de man deze prestaties heeft geleverd ter nakoming van een op hem rustende natuurlijke verbintenis jegens haar. Want: zij had haar carrière opgegeven om in s mans bedrijf te werken en twee kinderen te verzorgen. Zij vindt het hof en de Hoge Raad aan haar zijde! De Hoge Raad geeft als zijn opvatting, dat het in uitzonderlijke situaties niet is uitgesloten dat partijen de objectieve aanwijzing dat sprake is van voldoening aan een natuurlijke verbintenis kunnen doorbreken, bijvoorbeeld door ten tijde van het verrichten van de prestatie overeen te komen dat later ter zake van de prestatie zal worden betaald. Ook de omstandigheid dat partijen een gescheiden boekhouding voeren, kan bijdragen aan het oordeel dat van het voldoen aan een natuurlijke verbintenis geen sprake is. In het onderwerpelijke geval bleek echter dat partijen geen gescheiden boekhouding hadden gevoerd hetgeen, volgens de Raad, voor de hand zou hebben gelegen als partijen hadden beoogd dat uit eigen middelen ten behoeve van de gemeenschappelijke woning betaalde bedragen en bekostigde inspanningen niet in vermogensrechtelijke zin aan de ander ten goede zouden komen. 9. Conclusies 1. Spagaat? De al dan niet stilzwijgende bedoeling van partijen die afwijkt van het tussen hen conform de wet of huwelijkse voorwaarden gelden regiem is van generlei waarde; immers voorzover het een stilzwijgende overeenkomst is, valt deze onder het huwelijksvoorwaardenbegrip van art. 1:114 BW en moet derhalve bij notariële akte worden aangegaan. 27 Nu dat niet het geval is: nietigheid. Gedragen echter partijen zich in strijd met de (tekst van de) huwelijkse voorwaarden (en: of de wet?), dan kan dit onderling overeenstemmend gedrag grond opleveren om krachtens redelijkheid en billijkheid regels van de huwelijkse voorwaarden (en: of de wet?) opzij te zetten. 2. Geen spagaat! De Hoge Raad spreekt van een onderling overeenstemmend gedrag van partijen. Mogen wij hieruit opmaken dat beoogd wordt een bewuste keuze van partijen zich aldus te gedragen? Anders gezegd: de bedoeling van partijen is vertaald in het van hun huwelijkse voorwaarden afwijkende gedrag. Als dat juist is, zou men kunnen concluderen dat de Hoge Raad oordeelt dat het station van de notariële bescherming 28 is gepasseerd, omdat partijen zich gedragen en leven conform hun onderling overeenstemmend gedag (conform hun bedoeling), dat overigens afwijkt van de regels uit de huwelijkse voorwaarden. 3. Het resultaat van de uitspraak van 1 oktober inzake de natuurlijke verbintenis zou men, los van diepgaander inzicht in de omstandigheden van het geval, kras kunnen noemen. Ik zou liever zeggen: realistisch en ethisch gedegen. Ook hier hebben partijen zich op bijzondere wijze gedragen, en dat blijft niet zonder gevolgen. Hoever die gevolgen moeten reiken is een kwestie van beoor- april ESTATE PLANNER 11

5 Veel problemen kunnen worden voorkomen door het voeren van een deugdelijke administratie deling van het onderhavige geval. Vaststaat: samenleven heeft zijn prijs voor beide partijen! 4. Zoals elke notaris bij de bespreking van huwelijkse voorwaarden aan partijen voorhoudt: voer een administratie! Daardoor voorkom je heel veel problemen. Niet alleen met de partner-in-scheiding, maar ook met derden en vooral met de faillissementscurator, van je zelf of van je geliefde. De (notariële) adviseurs moeten hun cliënten (veel) beter coachen. Een scheiding is in het persoonlijke leven al schokkend genoeg, daar hoeft geen vermogenrechtelijke ramp overheen. Maar wie volgt deze raad op? 5. Al met al heeft de Hoge Raad met vorenstaande uitspraken het huwelijks(vermogensrechtelijk) bed aardig opgeschud. Er blijven vragen en gissingen, maar wat wil je? Er dwarrelen wat veertjes rond, maar dat kan niemand verbazen. 12 ESTATE PLANNER - april 2005