Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente

Transcriptie

1 Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente

2 Inhoudsopgave Inleiding Begrippen Ontstaan (theorie) Gezondheidsklachten Rollen en acties van betrokkenen Wetgeving Nuttige en gerichte interventies Nuttige websites 14 2

3 7 7.1 Inleiding Dit webdocument beschrijft wat door wie en wanneer te doen valt aan de meest voorkomende medische klachten door langdurig beeldschermwerk in de alledaagse werksituatie. Met als doel verzuim door deze aandoeningen zoveel mogelijk te beperken en de snelheid en het succes van terugkeer naar werk zoveel mogelijk te bevorderen. We besteden geen aandacht aan kennis van de juiste medische diagnose(s). Voor de leidinggevende en/of de P&O-adviseur is het vrijwel nooit belangrijk het juiste medische etiket te kennen om de eigen rol in te vullen bij de aanpak van verzuim en re-integratie. Beperkingen en de mogelijkheden van de medewerker zijn wel belangrijk. Deze krijgt meestal wel een diagnose mee van de huisarts of medisch specialist. Mochten partijen toch meer willen of moeten weten, dan kan die vraag altijd nog aan de bedrijfsarts gesteld worden. 7.2 Begrippen RSI is geen diagnose maar een paraplubegrip voor een geheel aan klachten waarvan we aannemen dat ze werkgerelateerd zijn. Als alternatief voor het begrip RSI wordt meer en meer het begrip KANS gebruikt: klachten aan arm, nek en schouder. Deze term duidt beter aan wat er aan de hand is. Het gaat om klachten van pijn, kramp, stijfheid, tintelingen of andere gevoelsstoornissen, temperatuurverschillen, huidverkleuring, onhandigheid, krachtsverlies en vermoeidheid in hand (vingers), pols, onderarm, elleboog, schouder of nek. Meerdere plekken kunnen tegelijkertijd klachten geven, bijvoorbeeld nek en schouder, beide schouders, hand en pols en onderarm. Artsen onderscheiden specifieke en a-specifieke klachten. Bij specifieke klachten is er ter plekke een afwijking vast te stellen aan het weefsel. Bij a-specifieke klachten niet. Het zijn wel altijd duidelijke klachten, die ook altijd serieus moeten worden genomen. Voor specifieke klachten is er soms een duidelijke medische aanpak, zoals een operatie bij een nekhernia of een carpaal tunnelsyndroom. Bij a-specifieke klachten is er zeker nooit een operatie aan de orde. KANS (zowel specifiek als a-specifiek) komt, net als rugklachten, zeer veel voor en gaat, met gedoseerde rust, meestal vanzelf weer over. In 2004 werkte naar schatting 48% van de vrouwen en 46% van de mannen met een beeldscherm. In de leeftijdscategorie 25 tot 40 jaar zelfs meer dan de helft. Recent onderzoek van TNO wijst uit dat een kwart van de Nederlandse beroepsbevolking KANS heeft. Werkgerelateerde KANS met beperkingen vond TNO in 2005 bij 15% van de werkende populatie. KANS komt relatief vaak voor in dienstverlenende sectoren waar veel langdurig beeldschermwerk verricht wordt. Beroepen waarin KANS veel voorkomt zijn onder andere secretaresses, tekstverwerkers, technische tekenaars, ontwerpers en ICT-ers. 7.3 Ontstaan (theorie) KANS ontstaat door meerdere factoren zoals fysieke belasting, werkgerelateerde psychosociale factoren en persoonsgebonden factoren. Fysieke belasting: 1. Repeterende bewegingen: een van de mechanismen kan zijn het gedurende langere tijd herhaald aanspannen van steeds dezelfde (en beperkt aantal) spiervezels zonder dat de spier volledig wordt gebruikt. Ook worden de omliggende spieren hierbij eigenlijk niet gebruikt. De activiteit moet dan dus alleen door die enkele vezels worden opgebracht. Er is geen mogelijkheid voor de spier om de belasting te verdelen. Dit gebeurt vooral bij belasting van de spier met weinig kracht zoals bij muisgebruik of typen. 2. Statische belasting: door een langdurige statische belasting van spieren, die bijvoorbeeld kan ontstaan ten gevolge van een verkeerde werkhouding, kan de bloeddoorstroming van de spier worden verminderd. Dit kan leiden tot ophoping van afvalstoffen en intern energietekort waardoor uiteindelijk pijnklachten en krachtsverlies op kunnen treden. De spier krijgt geen gelegenheid tot herstel. 3

4 3. Werkdruk en stress: werkdruk en stress kunnen leiden tot een verhoogde spanning in bepaalde spieren zoals de schouderspieren (monnikskapspier). Een dergelijke verhoogde spierspanning kan een verhoogde blessuregevoeligheid van de spier tot gevolg hebben. Tevens wordt om de ontstane hinder te vermijden een andere, vaak onnatuurlijke, houding aangenomen waardoor er weer statische belastingen in andere spiergroepen op kunnen treden die daar niet op berekend zijn waardoor weer pijnklachten kunnen ontstaan. 4. Beknelde bloedvaten: ook kunnen bloedvaten worden afgekneld waardoor de doorbloeding in de arm vermindert. Zenuwen kunnen door toenemende druk overprikkeld raken. Dit kan gebeuren bij het werken met opgetrokken schouders. De combinatie van deze effecten kan leiden tot irritatie van de spieren hetgeen zich uit als pijn. Door het in elkaar zakken of in een voorovergebogen houding werken kunnen ook de aan de voorzijde van het lijf lopende zenuwen en bloedvaten worden afgekneld, wat tot tintelingen en pijn in armen en handen kan leiden. 5. Beknelde zenuwen: een vijfde mechanisme zou kunnen zijn dat het systeem waarmee het zenuwstelsel het lichaam in de juiste houding tracht te houden, wordt verstoord door langdurige aanspanning. Dit kan leiden tot onwillekeurige aanspanning, verzuring en pijn, waardoor juist weer extra spierspanning ontstaat om de pijn te vermijden. Tevens zouden hierdoor bepaalde gewrichten in hun beweging worden belemmerd. 6. Andere risico s: muiswerk levert meer risico op nek- en schouderklachten dan werken met het toetsenbord. Lange werkduur (vooral bij muisgebruik) speelt juist een rol bij pols- en handklachten en draaien van de nek. En werken met achterovergebogen nek is risicovoller dan werken met voorovergebogen nek. Werkgerelateerde psychosociale factoren: 1. Ontevredenheid met het eigen werk of werkomgeving kan verband houden met nekklachten. 2. Ervaren spanning, hoge taakeisen, weinig regelmogelijkheden en de aanwezigheid van andere (pijn)klachten dragen bij aan het ontstaan van KANS. Persoonsgebonden factoren: 1. Vrouwen en 45-plussers lopen een hoger risico op klachten aan arm, nek en schouder. 2. Voor nekklachten zijn gelijktijdig optredende rugklachten risicoverhogend. 3. Voor armklachten zijn een slechte algemene gezondheid, de neiging tot somatiseren en tekenen van depressiviteit, risicoverhogend. 4. Voor blijvende klachten spelen iemands overtuigingen over (werkgerelateerde) oorzaken en (slechte) prognose een rol. 5. Terugkerende of lang bestaande klachten, bijkomende klachten elders, a-specifieke KANS, passieve copingstrategieën (zorgen maken, catastroferen en terugtrekken) en weinig sociale steun, voorspellen een lange duur van de klachten. 6. Er zijn aanwijzingen dat obesitas en roken zijn verbonden met elleboogklachten Gezondheidsklachten Beeldschermwerk kan ook nekklachten, pijnlijke schouders, tennisarm, polsklachten, hand-, vingeren oogklachten veroorzaken. Nekklachten Voorkomen: Klachten van de nek zijn meestal a-specifiek en komen vaak voor samen met klachten van de schouders en/of de armen. Pijnklachten van de nek zouden vaker voorkomen bij 40-plussers, rokers en te zware mensen. Nekhernia is een specifieke nekafwijking die relatief weinig voorkomt. Bij geringe klachten wordt dezelfde aanpak gekozen als bij de a-specifieke nekklachten. Alleen bij ernstige klachten en in het bijzonder bij beperkingen in het dagelijkse leven of zenuwuitval door nekhernia, is een operatie de aangewezen weg. Risico op ontstaan klachten: Zittend werk met statische houding van nek, schouders en bovenarmen, zonder pauzes gedurende het grootste deel van de dag (dat is meer dan 4 uur per dag). Veel herhaling van bewegingen van de nek, schouders en bovenarmen gedurende het grootste deel van de dag (2 maal per minuut en gedurende meer dan 4 uur per dag). 4

5 Werk waarbij de arm ongesteund is gedurende het grootste deel van de dag (meer dan 3 minuten achtereen en opgeteld meer dan 2 uur per dag). Veel herhaling van bewegingen waarbij de nek, gedurende het grootste deel van de dag gebogen of gedraaid moet worden (2 maal per minuut en gedurende meer dan 4 uur per dag). Hoge psychische belasting, met name ook door kwantitatieve taakeisen (werkdruk) en/of lage sociale ondersteuning, van in het bijzonder collega s. Eerdere periode met nekpijn van minimaal een week. Behandeling: Pijnstillers. Manuele therapie, oefentherapie of massage. Manuele therapie is eerste keus, waarbij: -- oefentherapie effectiever is dan massage; -- massages toegevoegd aan manuele therapie beter werken dan alleen manuele therapie; -- manuele therapie toegevoegd aan oefentherapie beter werkt dan alleen oefentherapie. De effectiviteit van nekkraag, NSAID s (ontstekingsremmende pijnstillers), elektrotherapie en TENS (zenuwprikkeling via elektrische zwakstroom door de huid) is niet aangetoond. Aanpak in werk voor zowel specifieke- als a-specifieke nekklachten: Voorlichting geven over natuurlijk verloop, gunstige prognose en geduld hebben. Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen van pijnlijke houdingen en activiteiten en zo nodig tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren of beeldschermwerk afwisselen met niet-beeldschermgebonden werk. Zo nodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen bezwaarlijk is. Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van de ernst van de klachten en van de belasting in het werk. Wanneer na 3 weken nog geen werkhervatting plaatsvindt, verwijzen naar een (bedrijfs)fysiotherapeut met kennis van graded activity (door bedrijfsarts). Wanneer na 3 maanden nog geen werkhervatting heeft plaatsgevonden, inzet multidisciplinaire interventie overwegen (door bedrijfsarts). Pijnlijke schouders Voorkomen: Naar schatting 21% van de Nederlanders heeft schouderklachten. De klachten kunnen enkele weken tot soms enkele maanden aanhouden. Na 6 maanden is de helft van de patiënten die de huisarts bezoekt, volledig hersteld en na 1 jaar is dit 60%. Als schouderklachten langer dan 3 maanden duren, dan is de kans groot dat deze klachten weer optreden in de toekomst. Bij acute klachten na ongebruikelijke werkzaamheden, hobby, sport of licht trauma, treedt sneller herstel op. Risico op ontstaan klachten: Houdingen waarbij de arm(en) gedurende een aanzienlijk deel van de dag (3 uur of meer) gedraaid gehouden moet(en) worden (30º buitenwaarts) of waarbij de arm langdurig ongesteund van het lichaam af gehouden moet worden (langer dan 3 minuten achtereen en opgeteld gedurende meer dan 2 uur per dag). Houdingen waarbij de armen gedurende een aanzienlijk deel van de werkdag boven schouderhoogte moeten worden gehouden of waarbij er veel herhaling is van bewegingen van de armen zonder pauzes (2 maal per minuut en gedurende meer dan 4 uur per dag). Combinatie van het aanwenden van meer dan gemiddelde kracht en één van bovengenoemde houdingen of bewegingen (duwen en trekken). Trillingen. Hoge psychische belasting (werkdruk, conflicten) en/of lage sociale ondersteuning (weinig steun van leiding en met name collega s). Behandeling: Voor a-specifieke schouderklachten zijn geen aantoonbare effectieve behandelingen beschikbaar. Vaak worden pijnstillers voorgeschreven en soms het dragen van een mitella (arm in draagdoek) voor hooguit een paar dagen. Voor specifieke schouderklachten is behandeling door het doen van oefeningen - al dan niet in combinatie met mobiliseren - bewezen effectief op de intensiteit en de duur van de klachten. 5

6 Ook injecties in het schoudergewricht zijn effectief tegen pijn en bekorten de klachtenduur (door huisarts of specialist en wanneer pijnklachten heel heftig zijn of langer dan paar weken duren). Voor werknemers met ernstige schouderklachten die ondanks behandeling(en) langdurig belemmeringen houden, wordt aanbevolen door te verwijzen naar een specialist met specifieke deskundigheid op gebied van schouderklachten. Aanpak in werk voor specifieke en a-specifieke schouderklachten: Voorlichting geven over natuurlijk verloop en gunstige prognose en geduld hebben. Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen van pijnlijke houdingen en activiteiten en zo nodig tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren of beeldschermwerk afwisselen met niet beeldschermgebonden werk. Zonodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen bezwaarlijk is, of accepteren dat het reizen meer tijd neemt omdat af en toe gestopt moet worden voor een oefening. Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van de ernst van de klachten en van de belasting in het werk. Indien bij a-specifieke schouderklachten binnen 6 weken geen volledige werkhervatting is bereikt, verwijzen naar een (bedrijfs)fysiotherapeut voor een programma met opklimmende activiteiten en tijdgebonden aanpak (door bedrijfsarts). Tennisarm Voorkomen: De tenniselleboog is een aandoening die ontstaat door overbelasting van de spieren die de vingers en de pols strekken. De belangrijkste klacht is pijn op of rond de buitenkant van de elleboog (epicondylus lateralis). Het aantal nieuwe gevallen per jaar in Nederland wordt geschat op 1 tot 3% per jaar. De gemiddelde duur van een klachtperiode is tussen 6 maanden en 2 jaar, met een geschatte gemiddelde duur van driekwart jaar. Een andere elleboogklacht is de golfersarm, dan zit de pijn op of rond de binnenzijde van de elleboog (epicondylus medialis). De golfarm komt veel minder vaak voor. De aanpak en behandeling van beide aandoeningen is hetzelfde. Risico op ontstaan klachten: Houdingen waarbij de elleboog langer dan 2 uur per dag gestrekt gehouden moet worden. Houdingen waarbij de elleboog langer dan 2 uur per dag meer dan 90º gebogen gehouden moet worden. Houdingen waarbij de onderarm langer dan 2 uur per dag, in de elleboog meer dan 40º, naar binnen of naar buiten, gedraaid is. Houdingen waarbij langer dan 2 uur per dag fikse knijpkracht moet worden geleverd (gereedschap). Bewegingen met de pols of elleboog die meer dan 2 maal per minuut en meer dan 4 uur per dag gemaakt worden. Bij ouder worden en lange blootstelling lijken deze klachten meer voor te komen. Hoge psychische belasting (werkdruk, conflicten) en/of lage sociale ondersteuning (weinig steun van leiding en met name collega s). Behandeling: Tegen pijnklachten door een tenniselleboog is op de korte termijn het plaatselijke aanbrengen van een zalf of crème met een ontstekings- en pijnremmende werking effectief. Ook ontstekings- en pijnremmende pillen en corticostero dinjecties ter plaatse van de ontsteking zijn - alleen - op de korte termijn effectief. De werking van accupunctuur, fysiotherapie, operaties en het dragen van een elleboogbrace is niet bewezen. Aanpak in werk: Voorlichting geven over natuurlijk verloop en geduld hebben. Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen van pijnlijke houdingen en activiteiten en zo nodig tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren of beeldschermwerk afwisselen met niet beeldschermgebonden werk. Zonodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen bezwaarlijk is. Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. Adviseren over gunstige houdingen zoals tillen met de handpalmen naar boven. Gebruik (laten) 6

7 maken van hulpmiddelen om krachtsuitoefening te verminderen. Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van de ernst van de klachten en van de belasting in het werk. Polsklachten Voorkomen: Een specifieke polsaandoening is het carpaal tunnelsyndroom (CTS). Het CTS heeft als belangrijkste klachten pijn en tintelingen in hand en/of arm en/of schouder, eerst vooral s nachts, later ook overdag. Deze klachten zijn het gevolg van druk op een van de armzenuwen, de nervus medianus, in de carpaal tunnel aan de binnenzijde van de pols. Dit syndroom komt vooral bij vrouwen voor. In Nederland heeft 0,9% van de volwassen vrouwen en 0,6% van de volwassen mannen hier last van. A-specifieke onderarm- en polsklachten kunnen erg lijken op het CTS. Meestal staat de pijn meer op de voorgrond dan de tintelingen en het patroon van de tintelingen is anders dan bij CTS. Alleen een arts kan het verschil diagnosticeren. Risico op ontstaan klachten: Overgewicht en zwangerschap bij CTS. Bij zowel CTS als a-specifieke pols- en onderarmklachten: Hoog-repeterend (kort-cyclisch) werk, oftewel veel herhaling van bewegingen van pols/hand of door vingers zoals bij computer- en/of muis-werk gedurende het langste deel van de dag. Te weinig hersteltijd per uur, waarin veel herhaling van bewegingen voorkomt. Krachtsuitoefening van de hand bij bijvoorbeeld vasthouden van handgereedschap in knijpof grijp-positie gedurende het langste deel van de dag. Ongunstige (extreme) houdingen in het polsgewricht gedurende een aanzienlijk deel van de dag. Hand-armtrillingen. Combinatie(s) van krachtzetten (meer dan 2 uur per dag), herhaling van beweging en ongunstige polsstand (meer dan 30º uit de neutrale stand gedurende meer dan 2 uur per dag). Hoge psychische belasting. Lage sociale ondersteuning. Behandeling: CTS: Een operatie (bij ernstige klachten en beperkingen) en injectie ter plaatse met corticosteroïden is effectief. Er zijn aanwijzingen dat korte termijneffecten optreden bij innemen van corticosteroïdenpillen, gebruik van polsspalken, volgen van yoga en inzet van fysiotherapie, gericht op het mobiliseren van de pols. Oefentherapie is niet zinvol. A-specifieke onderarm- en polsklachten: hiervoor is geen specifieke therapie. Soms verlichten pijnstillers en/of oefentherapie de pijn. Aanpak in werk: Voorlichting geven over natuurlijk verloop, geduld hebben. Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk en daarbij vermijden of verminderen van pijnlijke houdingen en activiteiten. En zo nodig tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren, of beeldschermwerk afwisselen met niet beeldschermgebonden werk. Aanpassen van werktaken, werkhoudingen en/of werkmiddelen. Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van de ernst van de klachten en van de belasting in het werk. Na operatie (bij CTS) kan het werk gemiddeld na twee tot vier weken worden hervat, afhankelijk van het al dan niet doen van handarbeid. Geen werkhervatting voordat de wondgenezing volledig is. Hand-/vingerklachten Voorkomen: Een specifieke klacht van de handen is het hand-arm vibratie syndroom (HAVS) ook wel witte vingersyndroom genoemd. Dit ontstaat door blootstelling aan hand-arm trillingen, meestal door gebruik van trillend gereedschap. Risico op ontstaan: Extreme houdingen in het polsgewricht gedu- rende een aanzienlijk deel van de dag (meer dan 30º uit de neutrale stand gedurende meer dan 2 uur per dag). Vasthouden van handgereedschap of objecten in knijp- of grijp-positie gedurende het langste deel van de dag. 7

8 Veel herhaling van bewegingen van pols/hand of vingers gedurende het langste deel van de dag (2 maal per minuut en gedurende meer dan 4 uur op een dag). Grote krachtsinspanning met de handen gedurende een aanzienlijk deel van de dag (bijvoorbeeld door middel van handgereedschap, gedurende meer dan 4 uur per dag). Combinatie van bovengenoemde houding, herhaling van beweging en kracht. Computer- en/of muis-werk gedurende het langste deel van de dag. Te weinig hersteltijd per uur waarin veel herhaling van bewegingen voorkomt. Hoge psychische belasting. Lage sociale ondersteuning. Voor HAVS: Blootstelling aan vibrerend handgereedschap gedurende meer dan een uur per werkdag. Koude werkomgeving gedurende het langste deel van de werkdag. Behandeling: Er is geen therapie. Alle aandacht moet dus gericht zijn op preventie. Voor de a-specifieke klachten van de handen (vingers) bestaat evenmin een concrete behandeling. Aanpak in werk: Voorlichting geven over natuurlijk verloop en geduld hebben. Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen van pijnlijke houdingen en activiteiten en zo nodig tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren voor een oefening of wandeling. Zo nodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen bezwaarlijk is. Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. Adviseren over gunstige houdingen zoals tillen met de handpalmen naar boven. Gebruik (laten) maken van hulpmiddelen om krachtsuitoefening te verminderen. Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. Bij HAVS: blootstelling aan hand-arm trillingen onmiddellijk staken. Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van de ernst van de klachten en van de belasting in het werk. Maatregelen bij al opgetreden klachten: Pauzeren: viermaal op een dag 5 minuten extra pauzeren heeft al positieve invloed op ervaren ongemak (pijn en stijfheid) en verbetert de productiviteit. Afwisselen van beeldschermwerk en niet-beeldschermgebonden werk, (tijdelijk) minder lang achtereen beeldschermwerk uitvoeren en/of minder uren per dag werken: vermindering van de duur van beeldschermwerk helpt bij verminderen onderarm klachten. Meer functietoetsen gebruiken: verminderen muisgebruik helpt bij verminderen van met name nek- en schouderklachten. Werkaanpassingen, vooral met inbreng van de medewerker(s) zelf. Dat kan gaan om technische (aan de werkplek) maar ook organisatorische aanpassingen (in werkinhoud, taakroulatie, pauzeren en dergelijke). Een joystick muis (bij a-specifieke klachten). Een optische muis (vermindert de fysieke belasting bij veel tekstverwerking). Een trilmuis (vermindert het vasthouden van de muis tijdens rustpauzes en zo de statische belasting van de hand en onderarmspieren). Een (niet instelbaar) splittoetsenbord (blijkt een meer neutrale stand van de pols te geven). Spraakherkenning (eventueel) bij werknemers met klachten. Bij a-specifieke pijnklachten en stagnerende re-integratie, na drie maanden, verwijzing voor multidisciplinaire behandeling. Maatregelen ter preventie: Niet meer dan 6 uur per dag met een bureaucomputer werken. Niet meer dan 2 uur per dag met een laptop werken. Laptophouder gebruiken kan ontstaan neken schouderklachten verminderen. Intensieve en interactieve training aan werknemers over houdingsverbetering en ergonomie, gericht op het verminderen van nekbewegingen en extreme standen van de polsen door verbeterde instellingen van de werkplek en hulpmiddelen, helpt KANS voorkomen en verminderen. 8

9 Meubilair waarbij de armen goed worden ondersteund (via bureau en/of stoelleuning), vermindert statische belasting van nek en schouders. Gebruik van goede onderarmsteun voorkomt klachten in de dominante arm. EMG-biofeedbacktraining helpt KANS voorkomen of verminderen. Groepsgewijze voorlichting aan beeldschermwerkers leidt tot betere kennis en bewustwording over risicofactoren voor KANS. Leren zacht aan te slaan op toetsenbord. Bewegen en sporten. Er zijn onvoldoende bewijzen dat beweegprogramma s KANS klachten voorkomen, maar bewegen vermindert wel het ontstaan en de ernst van rugklachten en heeft een positief effect op het ontstressen. Dit zijn beide factoren die het ontstaan van KANS klachten benvloeden. Oogklachten Voorkomen: Bij beeldschermwerkers kunnen oogklachten zoals wazig zicht of branderige of vermoeide ogen optreden. Dat kan ook in combinatie met klachten van armen, nek en schouders. Beeldschermwerk leidt niet tot slechte ogen. Wel zijn er omstandigheden waardoor de ogen eerder vermoeid en ge rriteerd raken. Dat is te merken aan slecht of wazig zien, rode ogen, droge ogen, e.d.. Door deze oogklachten en/of het lang en intensief turen naar het scherm kunnen hoofdpijnklachten optreden. Oogklachten komen veel voor bij beeldschermwerkers en vooral bij medewerkers ouder dan 40 jaar. Contactlensdragers zijn extra kwetsbaar voor oogklachten bij beeldschermwerk. Risico op ontstaan: Langdurig beeldschermwerk: De ogen worden vermoeid en ge rriteerd als gedurende langere tijd ingespannen gewerkt wordt. Werk dat zich geheel op het beeldscherm afspeelt zonder documenten of andere externe informatiedragers zorgt voor statische belasting van de oogspier. Hierdoor kan de knipperfrequentie afnemen waardoor uitdroging van het oogslijmvlies kan ontstaan. Dit veroorzaakt ge rriteerde rode, soms schurend, zanderig aanvoelende ogen. Leeftijd: Bij het klimmen van de jaren treedt verlies aan accommodatie op. Dat is het vermogen van de oogspier zich aan te passen aan de gevraagde kijkafstand. Vanaf 40 jaar gaat dit spelen, zowel bij de leesafstand als de beeldschermafstand. De oogspier raakt vermoeid, wordt ge rriteerd en kan pijnprikkels uit gaan zenden. Meestal biedt het dragen van een bril uitkomst. Verlichting: Ge rriteerde ogen, vermoeidheid en hoofdpijn kunnen ook worden veroorzaakt door een verkeerde plaatsing van de beeldschermwerkplek in de ruimte waardoor reflecties in het scherm optreden door invallend zonlicht of TL-verlichting. Om goed te kunnen lezen en voldoende kleuren te kunnen onderscheiden, heeft iemand van 60 jaar ongeveer 10 keer meer licht nodig dan iemand van 20 jaar. Dit is dus een belangrijk aandachtspunt in de werksituatie omdat hierdoor gezondheidsklachten als hoofdpijn, overmatige vermoeidheid en branderige ogen kunnen ontstaan. Verkeerde opstelling monitor: Een mogelijk effect van een scherm dat te ver weg staat, is dat de ogen niet genoeg kunnen accommoderen en dat door de toenemende vermoeidheid van de oogspier in de loop van de dag de romp het hoofd steeds verder naar voren buigt om de informatie toch nog goed te kunnen lezen. Hierdoor ontstaat pijn in de nek en onderrug en dit kan ook tot hoofdpijn leiden. Klimaat: Droge klimaatomstandigheden in de werkruimte kunnen dit effect versterken. Evenals een relatief stoffige werkomgeving. Ook warmtestraling van venster of beeldschermen of tocht langs het gezicht kan leiden tot droge ogen. Vooral bij dragers van contactlenzen. Aanpak: Oogklachten serieus nemen. Regelen juiste opstelling van beeldscherm, afstand en hoogte. Regelen goede verlichting, eventueel extra verlichting. Regelen goede fysische werkomstandigheden (tocht, koude, verlichting, stof). 9

10 Gemelde oogklacht serieus nemen en oogonder- zoek laten doen (bedrijfsarts). Beeldschermwerkbril - via en na onderzoek door de bedrijfsarts - verschaffen aan medewerkers die vanwege hun leeftijd accommodatiestoornis ervaren op de noodzakelijke werkafstanden (meestal lees - en beeldschermafstand) en toezien op gebruik daarvan. Eventueel 40-plussers test aanbieden op goed zien op beeldschermafstand, bijvoorbeeld in een preventief medisch onderzoek. 7.5 Rollen en acties van betrokkenen Werkhervatting en het verminderen van klachten en uitval vragen om een goede afstemming en juiste acties van verschillende betrokkenen: de medewerker, leidinggevende, P&O-adviseur en bedrijfsarts. Rol en acties medewerker Ondersteund door de wet verwacht de maatschappij van de medewerker dat hij of zij een actieve rol neemt in het oplossen van het eigen verzuim. Die rol kan de medewerker invullen door: 1. bij optreden van klachten dit zo snel mogelijk met de leidinggevende te bespreken; 2. met de leidinggevende te bespreken of en welke aanpassingen in het werk ervoor kunnen zorgen dat er toch doorgewerkt kan worden (aanpassing in taken, in werkhoudingen en/of in tijdsduur); 3. tijdelijk ander en/of aangepast werk te accepteren; 4. adviezen van geraadpleegde deskundigen op te volgen: huisarts, bedrijfsarts of andere behandelaars; 5. actief te bewegen (traplopen, fietsen van en naar werk) en/of sporten, ook preventief; 6. adviezen van werkplekdeskundigen op te volgen (gebruik ergonomische hulpmiddelen, andere werkhoudingen aannemen, beschermingsmiddelen gebruiken); 7. bereid te zijn andere keuzes te maken ten aanzien van werk of loopbaan als de klachten dat met zich meebrengen; 8. een actieve houding aan te nemen bij het vinden van snelle en goede behandeling (bijvoorbeeld niet zonder meer accepteren dat er lange wachttijden blijken te zijn); 9. thuis te zorgen voor een goede plek voor het beeldscherm. Rol en acties leidinggevende De wet geeft de werkgever/leidinggevende een grote verantwoordelijkheid om de begeleiding bij verzuim en acties ten behoeve van re-integratie te regisseren. De financiële risico s op niet slagen of onvoldoende inspanningen zijn groot. Niet alleen levert langdurig niet werken door de medewerker een grote verliespost op, ook boetes vanuit het UWV liggen op de loer. Vandaar dat het voor de leidinggevende van het grootste belang is om te allen tijde de regie over het re-integratie-proces te houden. Vanaf de allereerste dag van ziekmelding, door: 1. de klacht serieus te nemen; 2. snel een gesprek te regelen (bij ziekmelding of klachtmelding) met de medewerker zelf op de werkplek, over beperkingen maar vooral over mogelijkheden; 3. de werknemer te vragen/stimuleren om mee te denken over mogelijke en noodzakelijke aanpassingen in werk om functioneren zoveel mogelijk door te (kunnen) laten gaan; 4. zo nodig (tijdelijk) werk aan te passen in tijdsduur of in taken of elders ander passend werk aanbieden. Regelen dat zulk werk er ook is, zo nodig bij een andere afdeling; 5. reizen van en naar werk te faciliteren (ophalen/ brengen, taxi, langere reistijd accepteren als gevolg van reizen met openbaar vervoer etc.); 6. wanneer (gedeeltelijke) werkhervatting langer dan 2 weken uitblijft, een gesprek te regelen met de bedrijfsarts en een gerichte vraag formuleren aan de bedrijfsarts; 7. ruimhartig en snel interventies - op advies van de bedrijfsarts - gericht op functieherstel, in te zetten en te faciliteren; 8. in overleg met de bedrijfsarts een bewezen effectief netwerk van interventiedeskundigen op te zetten en te onderhouden; 9. op tijd adviseurs en/of hulptroepen in te schakelen zoals de P&O-adviseur, de bedrijfsarts, bedrijfsmaatschappelijk werk, de bedrijfsfysiotherapeut, de arbeidsdeskundige en de werkplekdeskundige. Rol en acties P&O-adviseur Deze rol is sterk afhankelijk van beleid en opvatting van de organisatie over de positie van de P&O-adviseur. Is de P&O- of HR-adviseur alleen adviseur in het proces van verzuimbegeleiding en re-integratie of neemt de P&O- of HR-adviseur ook uitvoerende taken op zich. 10

11 In alle gevallen kan de P&O- of HR-adviseur een belangrijke ondersteunende positie innemen door: 1. het proces en de belangrijke - wettelijk verplichte - stappen daarin te helpen bewaken; 2. slimme instrumenten te ontwikkelen voor de leidinggevende die helpen zijn/haar regie rol in te vullen; 3. beleid zo in te richten dat dit de leidinggevende helpt de eigen regie goed te kunnen pakken; 4. leidinggevenden te ondersteunen bij het inroepen van de juiste deskundigheid en deskundigheden; 5. leidinggevenden te adviseren over haalbaarheid en passendheid van inzetten interventies; 6. leidinggevenden helpen gesprekken te voeren bij stagnerende re-integratie en/of complexe verzuimsituaties; 7. ondersteuning bij afdelings- of organisatieoverstijgend inzetten van verzuimende medewerkers in ander en/of aangepast werk; 8. advies over en bijdragen aan zoeken naar ander werk als de klacht de medewerker definitief ongeschikt maakt voor eigen werk; 9. advies over wettelijke en financiële verplichtingen, risico s en mogelijkheden (subsidies). Rol en acties bedrijfsarts De bedrijfsarts is adviseur en is daarmee een deskundige die door zowel de leidinggevende als medewerker kan worden gevraagd te adviseren. Hoe gerichter de bedrijfsarts wordt ingezet, des te specifieker het advies van de bedrijfsarts is. Het advies van de bedrijfsarts is niet bindend, maar ook zeker niet vrijblijvend. Bij afwijking van het advies dient dat expliciet en met argumenten omkleed te gebeuren. Anders dan de huisarts focust de bedrijfsarts op functieherstel en niet alleen op medisch herstel: ook met klachten kan vaak nog enig werk worden verricht. Waar het gaat om klachten voortkomend uit beeldschermwerk heeft de bedrijfsarts voor zijn/haar rol de beschikking over twee richtlijnen van de eigen beroepsgroep: de richtlijn Klachten aan arm, schouder of nek (KANS) ( nl/web/file?uuid=e6c5257d-6b23-4f2c-bcc4-1d48c30ea4fd&owner= b31-91e4- b4b90e8c1963&contentid=55333) en de richtlijn Oogonderzoek bij beeldschermwerkers ( artsennet.nl/web/file?uuid=46e0193c-b95c-4cbb- bad6-edd0d6ca4dcb&owner= b31-91e4-b4b90e8c1963&contentid=55336). De eerste richtlijn adviseert over voorkómen van ontstaan van chronische pijn, door tijdgebonden re-integratie en opklimmende activering. In de richtlijn over oogklachten staat het juist inrichten van de werkplek en de aanpassing middels een beeldschermwerkbril centraal. Om dat allemaal te helpen realiseren zet de bedrijfsarts de volgende acties in: 1. Diagnostiek: beoordelen pluis of niet pluis, vaststellen of klachten specifiek zijn of a-specifiek, vaststellen of en in welke mate en hoe klachten (mede) door werk zijn veroorzaakt. 2. Vastleggen beperkingen en vaststellen mogelijkheden: zo nodig vast te leggen in een probleemanalyse bij verzuim langer dan 6 weken. 3. Voorlichting: uitleg over natuurlijk beloop, adviseren over zoveel mogelijk blijven bewegen en functioneren, rekening houdend met beperkingen. 4. Advies over nuttige of noodzakelijke bijdrage andere deskundigen: inzet HR-adviseur, arbeidsdeskundige, bedrijfsmaatschappelijk werk, psycholoog, coach, mediator en dergelijke. 5. Inschatting prognose: op basis van de (ernst en aard van de) klachten, de werksoort (zwaarte) en de richtlijnen kan een inschatting gemaakt worden van de te verwachten duur van het functieherstel. Dit blijkt overigens bij a-specifieke KANS lastig. 6. Vaststellen stagnatie: loopt re-integratie conform verwachtingen over snelheid, duur en te behalen doelen? En indien niet, waarom of waardoor niet? 7. Analyse van belemmerende factoren: welke, en waar (persoon, privé-omgeving, werkomgeving, werkrelatie, zorgomgeving) en hoe te elimineren. 8. Beoordeling (in)effectief herstelgedrag medewerker: medewerker aanspreken op en adviseren over effectief gedrag teneinde re-integratie te bevorderen en boetes te voorkomen (UWV). 9. Beoordeling (in)effectief gedrag leidinggevende: leiding aanspreken op en adviseren over effectiever gedrag teneinde re-integratie te bevorderen en boetes te voorkomen (UWV). 10. Beoordeling effectiviteit behandeling: zo nodig adviseren over betere behandeling en/of overleg met behandelende sector (huisarts, medisch specialist). 11. Advies over inzetten bevorderende maatregelen en wegnemen belemmerende factoren: aanpassingen in werkinhoud (taken), werkorganisatie (taakroulatie) of werkplek (stoel, bureau, muis), inzetten gerichte interventies als multi-discipli- 11

12 naire aanpak, bedrijfsfysiotherapie, cognitieve gedragstherapie of manuele therapie. 12. Verwijzing voor nader onderzoek of behandeling: naar de huisarts, naar een specialistisch medisch instituut of naar een klinisch arbeidsgeneeskundig instituut (poliklinieken Mens en Arbeid). 13. Advies over mogelijke subsidies, vooral voor individuele voorzieningen. Bij KANS kan dit zeker aan de orde zijn. 14. Bij oogklachten die mogelijk voortkomen uit beeldschermwerk, gezichtsvermogenonderzoek doen op de noodzakelijke werkafstanden en indien nodig voorschrijven van beeldschermwerkbril. 15. Vaststellen en melden van beroepsziekten (gezondheidsschade welke voor meer dan 50% moet worden toegeschreven aan een (of meerdere) werkfactoren), zowel aan werkgever en medewerker, als aan het Nederlands Centrum van Beroepsziekten (NCvB). Het melden van een beroepsziekte aan werkgever en medewerker heeft als doel om verdere schade, als ook schade aan andere medewerkers, te helpen voorkomen door de juiste maatregelen te kunnen nemen. Het melden aan het NCvB is bij Arbowet verplicht en heeft als doel op macro- en brancheniveau beleidsmaatregelen te kunnen ontwikkelen om schade door werkomstandigheden te elimineren en op de hoogte te komen van nieuwe beroepsziekten. 16. Advies over de inhoud van een preventief medisch onderzoek (PMO). 7.6 Wetgeving Vier wetten zijn van belang als het gaat om verzuim en de aanpak daarvan: De wet die de loondoorbetaling van 2 jaar bij ziekte regelt. De wet die de toegang tot de arbeidsongeschiktheid uitkering na 2 jaar regelt (Wet werk naar inkomen en arbeidsvermogen = WIA, opvolger van de WAO). De wet die het proces van re-integratie regelt. (Wet verbetering poortwachter = WvP). De Arbowet. In deze wet staan belangrijke plichten en rechten over vaststellen en melden van beroepsziekten (artikel 9) en het passend inrichten en passend maken van de werkplekken voor de medewerker (artikel 3 en 4). De WvP is voor de verzuimbegeleiding het belangrijkst. Hierin staan de regels beschreven waaraan medewerker en werkgever (hier de leidinggevende) zich moeten houden. Hier volgen kort de belangrijkste aandachtspunten en acties: 1. Leg alle activiteiten die plaatsvinden (acties, gesprekken) vast; later vormen deze bij elkaar het re-integratie dossier dat ingeleverd moet worden als de medewerker uiteindelijk toch 2 jaar (deels) arbeidsongeschikt blijft en een WIA-keuring wil ondergaan. 2. Schakel bij vragen, problemen, twijfel en verzuim dat 2 weken duurt en waarvan niet duidelijk is dat het binnen 6 weken eindigt, de bedrijfsarts in. 3. Vraag bij 6 weken verzuim de bedrijfsarts een verplichte probleemanalyse op te stellen en gebruik dat voor het maken van een plan van aanpak samen met de medewerker (verplicht bij 8 weken verzuim). 4. Beleg bij stagnerend en/of complex verzuim en bij verzuim dat 3 maanden of langer duurt, een strategisch overleg met relevante adviseurs (P&O-adviseur, bedrijfsarts, bedrijfsmaatschappelijk werk, arbeidsdeskundige) en bepaal de koers en bespreek dat met de medewerker. Leg de uitkomst van de koers vast en ook wie wat doet. Evalueer regelmatig, bijvoorbeeld iedere 6 weken, met de medewerker of iedereen nog op dezelfde koers zit. 5. Wacht niet te lang met vaststellen en bespreken dat terugkeer naar eigen werk misschien niet meer haalbaar is en dat naar ander werk, binnen of buiten de eigen organisatie gezocht moet worden. Stel die vraag al bij 3 maanden verzuim en zeker bij 6 maanden verzuim. Dat kan in het genoemde strategisch overleg. Bij de wettelijk verplichte evaluatie bij een jaar verzuim, de eerstejaars evaluatie, moet die vraag (verplicht) gesteld en beantwoord worden. 12

13 7.7 Nuttige en gerichte interventies Multidisciplinaire aanpak: na grondig specialistisch onderzoek (orthopeed, neuroloog), wordt een gericht activerings- en oefenprogramma ingezet. Met voorlichting over het ontstaan en in stand blijven van de a-specifieke arm-, nek- of schouderklachten en met aandacht voor de houding. Gelijktijdige psychische begeleiding moet belemmerende gedachten en gevoelens over de pijn, die voorzichtig, bang en onzeker maken om te bewegen, wegnemen. Het beoordelen van het nut een dergelijk traject in te zetten is aan de bedrijfsarts, die vaak ook een netwerk heeft van betrouwbare en effectieve organisaties. Bedrijfsfysiotherapie: de bedrijfsfysiotherapeut richt zich op functieherstel en minder op klachtbehandeling en betrekt werk en werkhouding in zijn aanpak. De bedrijfsfysiotherapeut kan ook snel en preventief, bij klachten zonder verzuim, worden ingezet. Een bedrijfsfysiotherapeut kan ook de medewerker aan het werk zien en ter plekke adviseren over gunstige werkhoudingen. Aanwezigheid binnen de organisatie scheelt ook tijd, want de medewerker is immers geen tijd kwijt aan reizen van en naar de externe fysiotherapeut. Inzetten van de bedrijfsfysiotherapeut kan laagdrempelig geregeld worden, direct op initiatief van de medewerker zelf of via de leidinggevende. meestal te maken met opvattingen over belang van werk, perfectionisme en verantwoordelijkheidsgevoel. In zo n situatie kan psychotherapie, gericht op gedragsonderzoek en -verandering en de onderliggende beelden (cognities) heel nuttig zijn. Zoiets zal minder spelen bij het Carpaal Tunnelsyndroom en meer bij a-specifieke klachten van de nek of de rug. Aanpassen werkplek, werkmethode, werkinhoud en/ of werkmiddelen: als de klachten (mede) zijn ontstaan door het werk zelf, maar ook als de medewerker door ziekte en/of een functionele beperking niet (meer) geheel of gedeeltelijk kan voldoen aan de oorspronkelijke eisen van het werk, moet de werkgever vergaande aanpassingen doorvoeren in het werk om dat passend te maken aan de persoonlijke eigenschappen van de medewerker. Dat kan uiteenlopen van aanbieden van andere taken, andere werktijden of persoonlijke beschermingsmiddelen, tot herinrichting werkplek en aanbieden van een speciaal voor de werknemer verworven voorziening (stoel, bureau en dergelijke). Voor het in kaart brengen van en adviseren over zulke aanpassingen kan het nuttig en noodzakelijk zijn een arbeidshygiënist, veiligheidskundige of ergonoom in te schakelen. Voor een speciaal voor de individuele medewerker aan te schaffen voorziening kan subsidie bij het UWV worden aangevraagd. Strategie- of scenariobespreking bij complex verzuim of stagnerende re-integratie: afstemmen met relevante personen wie wat gaat doen en met welk doel. Dit kan groots opgezet worden, met alle betrokken deskundigen in één Sociaal Medisch Team overleg (SMT) of Sociaal Medisch Overleg (SMO). Maar het kan ook kleiner, met leiding, medewerker en bedrijfsarts en/of P&O-adviseur, of elke andere samenstelling die nuttig lijkt. Dit helpt de richting verduidelijken, voorkomt dat er onduidelijkheid ontstaat over de koers en de verwachtingen en helpt de leiding regie te houden op het proces van re-integratie. Cognitieve gedragstherapie: als klachten mede zijn ontstaan of sterk worden onderhouden als gevolg van ineffectief gedrag van de medewerker zelf, kan inzet van psychotherapeutische aanpak nuttig zijn. Niet effectief gedrag, bijvoorbeeld niet pauzeren, altijd alles af willen hebben of perfect willen uitvoeren, geen nee kunnen zeggen en jezelf (laten) overladen, kan heel erg in de persoon gebakken zitten en heeft Preventief medisch onderzoek: het kan belangrijk zijn mogelijke vroege gezondheidsschade door beeldschermwerk vast te stellen. Vroege gezondheidsschade betekent dat er nog geen uitval is door ziekte, maar wel al klachten zijn. Een preventief medisch onderzoek (PMO), vroeger periodiek arbeidsgezondheidkundig onderzoek (PAGO), traceert vroege gezondheidsschade zodat de organisatie preventieve maatregelen kan nemen. Zowel op organisatieniveau als op individueel niveau. Een PMO kan worden aangeboden aan een hele organisatie, een afdeling of een functiegroep. Bij een PMO wordt de inhoud van het onderzoek gebaseerd op de in de risico-inventarisatie en -evaluatie (RIE) vastgestelde specifieke arbeidsrisico s. Bij risico op het krijgen van het witte vingersyndroom, volgt een onderzoek naar deze gezondheidsschade. Advies over de inhoud van een PMO komt van de bedrijfsarts. Uitvoering van een PMO dient altijd door een arts te gebeuren, bij voorkeur de eigen bedrijfsarts van de organisatie. 13

14 7.8 Nuttige websites van het Kenniscentrum Arbeid en Klachten van het Bewegingsapparaat (AKB). Met veel informatie over alle voorkomende klachten van het bewegingsapparaat. van de Stichting September in samenwerking met medische beroepsverenigingen en patiëntenverenigingen. Met onder andere een zorgboek voor de patiënt/werknemer over rugpijn. van het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten. Met informatie over de relatie klachten en werk. van de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB, wetenschappelijke beroepsvereniging van bedrijfsartsen), met richtlijnen Klachten arm, schouder of nek (KANS) en Oogklachten bij beeldschermwerkers. van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG, kwaliteitsbureau van de huisartsen) met patiënteninformatie over tennisarm en schouderklachten. van SZW. Met informatie over wetgeving en beleid, over onder andere fysieke belasting en beroepsziekten van spieren en gewrichten en tips. van de RSI vereniging, onderhouden door vrijwilligers en met veel relevante informatie en links naar relevante websites. 14