Jaargang 11 / nr. 2 / uitgave van Interster International. Niet schoon, misdadig? Uw partner voor de CSA, OK en logistiek

Transcriptie

1 Steril een Jaargang 11 / nr. 2 / 2014 uitgave van Interster International Niet schoon, misdadig? Uw partner voor de CSA, OK en logistiek

2 voorwoord: Nieuw en toch vertrouwd Alexander Bröker, Sales Director Als deze nieuwe editie van Steril één ding duidelijk maakt, dan is het wel hoeveel vernieuwing er in de Nederlandse ziekenhuiswereld zit, vooral op het gebied van de OK en de CSA. Een volledig nieuw OK-complex in Isala Klinieken, met een goed doordacht logistiek concept richting CSA. Een nieuwe CSA in het MUMC. De ontwikkelingen volgen elkaar in hoog tempo op. En ze passen in de traditie die Nederland heeft opgebouwd om op het gebied van OK- en CSA-ontwikkelingen in de voorhoede te lopen. Een traditie die internationaal ook volop wordt onderkend. Voor u ben ik ook nieuw. Sinds begin april ben ik de sales director van Interster, maar dit betekent geenszins dat uw werkterrein onbekend voor mij is. Dankzij mijn werk bij VP sinds 2007 heb ik internationaal vele contacten opgebouwd in de wereld van de CSA en de OK, onder andere in de Benelux. Na de overname van Interster door VP, nu ruim twee en een half jaar geleden, wilde ik dan ook graag aan de slag in Nederland, om de kennis en kunde van beide bedrijven optimaal aan elkaar te verbinden en zo de positie van Interster in Nederland en internationaal verder te versterken. Om te waarborgen dat Interster mijn volledige aandacht heeft, ben ik inmiddels met vrouw en hond in Nederland komen wonen. En de professionals in het veld die mij al hebben leren kennen, hebben kunnen constateren dat ik de Nederlandse taal goed machtig ben. De komende periode wil ik gebruiken om mij verder te verdiepen in de Nederlandse situatie op het gebied van de OK en de CSA. Met het besef dat Interster een partner is voor de professionals die op deze vakgebieden actief zijn, ben ik volledig doordrongen. Dit partnerschap wil ik graag verder uitbouwen, zodat wij ook in de toekomst optimaal kunnen blijven profiteren van elkaars kennis. Alexander Bröker Sales director Interster De ontwikkelingen volgen elkaar in hoog tempo op. En ze passen in de traditie die Nederland heeft opgebouwd om op het gebied van OK- en CSA-ontwikkelingen in de voorhoede te lopen. Colofon: Hoofd- en eindredactie Alexander Bröker, Sales Director Lia Soetendal, General Administration Aan deze editie werkten mee: Margriet Tensen, Paul Caesar, Kees Ballemans, Axel Denis, Aron de Groot, Eric Burgmeijer, Wouter van Maarseveen, Eugene van Loon, John de Haan, Addie Bouwman Tekstschrijver Frank van Wijck, Eva Tekstproducties Grafische vormgeving Villa Vormgeving, Berkhout Drukwerk Drukkerij Damen, Werkendam Fotografie Marieke Elias, Lach eens Steril is een uitgave van: Interster International Samsonweg 2a 1521 RC Wormerveer The Netherlands T +31 (0) F +31 (0) E info@interster.nl S 2

3 in deze editie van Steril: Les uit een andere branche door Eugene van Loon en John de Haan blz.04 Deskundige infectiepreventie moet zichtbaar zijn blz.06 Flexibele scopen blijven aandacht vragen blz.08 Disposable reinigingsborstels blz.10 Logistiek tussen OK en CSA in nieuwe Isala Klinieken blz.12 De waterkwaliteit van een zwembad blz 9: Eric Burgmeijer: Prikkelende gedachten over de OK van de toekomst blz 14: Steriel wagenpark met Z-wagen en RVS kar-in-kar blz 15: Schoon werken met het Epic laser toetsenbord 3

4 Een recent verschenen rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg vraagt wederom aandacht voor het proces van infectiepreventie in ziekenhuizen. De aandacht voor het onderwerp van de Inspectie werkt, constateert deskundige infectiepreventie Margriet Tensen. Maar het is nu wel zaak als deskundige infectiepreventie goed zichtbaar te zijn en te blijven op de werkvloer. Het lijkt soms wel of de Inspectie moet langskomen wil er wat gebeuren in een zorginstelling, verzucht Margriet Tensen van Tensen & Nolte Infectiepreventie. Het is een bekende verzuchting. De bevindingen in het recente rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg, Keten van infectiepreventie in ziekenhuizen breekbaar: meerdere zwakke schakels leiden tot onveilige zorg liegt er niet om. En het is vervelend om te moeten concluderen, maar er had met evenveel recht kunnen staan dat de keten van infectiepreventie in ziekenhuizen nog steeds kwetsbaar is. We weten natuurlijk dat het effect van slechte hygiëne zo moeilijk meetbaar is, zegt Tensen. Toon maar eens aan wat in een individueel geval het effect is als een zorgprofessional niet diens handen wast voor het volgende patiëntcontact. Maar toch blijf ik mij verbazen over hoe moeilijk het is mensen tot structurele gedragsverandering te brengen. We wéten gewoon hoe belangrijk een goede hygiëne is. Nog geen aanspreekcultuur Ook is nog steeds onvoldoende sprake van een aanspreekcultuur in de ziekenhuizen, constateert Tensen. We missen vaak het vaste aanspreekpunt dat er vroeger wel was: het afdelingshoofd, zegt ze. Als de lijn verantwoordelijk is voor het naleven van de hygiëneregels, is het ook aan de lijn om mensen aan te spreken die dit niet doen. Dat zie ik onvoldoende gebeuren. Werkdruk, stelt Tensen, mag geen argument zijn om de hygiëneregels niet na te leven. Daarvoor zijn de basishandelingen echt te eenvoudig, zegt ze. En het kan echt. Kijk maar naar hoe in de hotelwereld wordt gewerkt. Daar zie je in alle betreffende ruimten een lijstje waarop vermeld staat wanneer voor het laatst is schoongemaakt en door wie. In de zorg zien we dit veel te weinig en dat begrijp ik niet. Ik wil weten of een isolatieruimte is schoongemaakt en door wie. Die informatie is niet altijd op heldere wijze beschikbaar voor de deskundige infectiepreventie. Het gaat beter op de OK De hygiëneregels op de OK worden de laatste jaren beslist beter nageleefd, merkt Tensen. Dit heeft alles te maken met de aandacht die het Veiligheids Management Systeem krijgt, zegt ze. In de time-out procedure wordt niet specifiek stilgestaan bij infectiepreventie. Maar even stilstaan bij de patiënt en de materialen die tijdens de ingreep gebruikt zullen worden, heeft impliciet natuurlijk al wel met infectiepreventie te maken. Het is niet nodig dit nog explicieter te doen, op de OK hebben we echt niet te klagen. Deze afdeling weet de deskundige infectiepreventie goed te vinden, bijvoorbeeld bij een verbouwing of bij de in- 4

5 De deskundige infectiepreventie moet zichtbaar zijn troductie van nieuwe apparatuur of materialen. En ook worden er meer structureel dan in het verleden audits gedaan. De aandacht die er op deze afdeling een paar jaar geleden is gekomen, wordt goed vastgehouden, concludeert Tensen. Helaas is moeilijk te meten of die aandacht voor het proces zich ook concreet vertaalt in minder postoperatieve wondinfecties, zegt ze. Teveel routine Ondanks de toegenomen aandacht voor infectiepreventie op de OK plaatst Tensen een kritische kanttekening bij de infectieregistratie. Je ziet dat ziekenhuizen dit goed doen bij standaardoperaties zoals heup- of knie-ingrepen, vertelt ze. Wat ik echter mis is dat ze vervolgens, als ze eenmaal merken dat dit goed gaat, snel doorschakelen naar andere ingrepen of specialismen De Inspectie raadt ze wel aan om dit te doen, maar het blijkt toch lastig. Als je eenmaal gewend bent om op heupen en knieën te registreren, wordt dat routine. Een ander punt van aandacht is het overleg met aanpalende afdelingen als de verkoever of de IC. Dat hoort er structureel te zijn, zegt ze, maar dat is niet overal zo. Het is wel een onderwerp waarop de Inspectie let als ze afdelingen bezoekt of met deskundige infectiepreventie spreekt. Meer op de werkvloer zijn De rol van de deskundige infectiepreventie is in de Nederlandse ziekenhuizen voldoende verankerd, vindt Tensen. Het punt is alleen dat de deskundige infectiepreventie veel rapporten moet produceren. Dit vraagt een visie op het vak en dat is wel een discussieonderwerp binnen de vereniging. Wel zie ik dat een betere infectieregistratie plaatsvindt, maar dit gebeurt van achter een bureau. Ik mis te vaak het gesprek op de werkvloer met de verpleegkundige, dat meer proactief handelen mogelijk maakt. Hygiëne en infectiepreventie is teveel bureauwerk, het moet meer naar de afdelingen: het gesprek aangaan, audits doen. De Inspectie kijkt tegenwoordig ook strenger naar de deskundigen infectiepreventie, niet alleen naar de formatie maar ook naar hun zichtbaarheid op de kritische afdelingen. Een goede ontwikkeling, vindt Tensen. Structureel overleg tussen zorgprofessionals en deskundigen infectiepreventie is essentieel, zegt ze. In ziekenhuizen waar de Inspectie op bezoek is geweest, zie je ook dat de aandacht hiervoor toeneemt en dat in sneltreinvaart hierover afspraken worden gemaakt. Dat vind ik goed, het helpt om de pijnpunten in de organisatie boven tafel te brengen. Margriet Tensen van Tensen & Nolte Infectiepreventie...toch blijf ik mij verbazen over hoe moeilijk het is mensen tot structurele gedragsverandering te brengen. We wéten gewoon hoe belangrijk een goede hygiëne is. 5

6 Proces reiniging en desinfectie flexibele scopen blijft aandacht vragen Een recent congres in Groningen over reiniging en desinfectie van flexibele scopen wierp opnieuw de vraag op welke stappen kunnen worden gezet om dit proces verder te optimaliseren. De recente update van het SFERD-handboek biedt hiervoor goede aanknopingspunten, maar de optimale situatie is nog lang niet bereikt. We ervaren nog steeds een grijs gebied in de reiniging en desinfectie van flexibele scopen, zegt Paul Caesar, deskundige steriele medische hulpmiddelen en deskundige scopenreiniging en -desinfectie in het UMC Groningen. Vandaar dat we recent een congres organiseerden over het onderwerp, om wederom aandacht te vragen hiervoor. Er zijn allerlei richtlijnen en procedures voor de reiniging en desinfectie. De Inspectie voor de Gezondheidszorg is ook al vijftien jaar met het onderwerp bezig. Het probleem is en blijft dat een aantal flexibele scopen nu eenmaal moeilijk te reinigen en te desinfecteren is. Caesar: Wij merken dit aan de microbiologische kweken die wij hier in huis vaker doen dan in andere ziekenhuizen, omdat we ooit een probleem op dit gebied hebben gehad. In de kanalen van de scoop kan een biofilm ontstaan die tijdens de reinigings- en desinfectieprocedure niet of onvolledig wordt verwijderd. De vraag is hoe dit komt en bovenal ook hoe gevaarlijk dit is voor de patiënt. Nog ruimte voor verbetering Die laatste vraag is bijzonder relevant. Eén van de doelstellingen van het congres was dan ook de vraag opwerpen of echt wel sprake is van een probleem. Je kunt je afvragen wanneer het genoeg is met de activiteiten op het gebied van reiniging en desinfectie van flexibele scopen, zegt Kees Ballemans van Unic Medical Services, gespecialiseerd in hygiëne en infectiepreventie en een van de sprekers tijdens het congres. September vorig jaar verscheen de geupdate versie van het Kwaliteitshandboek flexibele endoscopen reiniging en desinfectie van SFERD, de Stuurgroep flexibele endoscopen reiniging en desinfectie. Hierin worden al veel verbeteringen in het proces beschreven. Maar je kunt het proces van reiniging en desinfectie nog steeds verder verbeteren. Dat werd mooi inzichtelijk gemaakt tijdens het congres, waar alle stappen in het proces werden belicht. Daarvan zijn er dertien nog handmatig. Dat zou je moeten minimaliseren, want mensenwerk blijft natuurlijk foutgevoelig. Er zijn wel ontwikkelingen op dit gebied, verschillende bedrijven zijn hiermee bezig. Paul Ceasar, Terzake Deskundige (Steriele) Medische Hulpmiddelen (DSMH) en Terzake Deskundige Scopen Reiniging & Desinfectie (DSRD) UMCG. Disposable is niet haalbaar De ultieme verbetering zou natuurlijk zijn dat je met disposable scopen gaat werken. Maar ik vrees dat dit financieel geen realistische optie is, zegt Ballemans. Werken met een steriele hoes om de scoop is dat mogelijk wel. En wat ook nog beter kan, is de reinigings- en desinfectieapparatuur. Alle scopen disposable maken is inderdaad ondoenlijk, beaamt Caesar. Een scoop voor ERCP bijvoorbeeld kost vele tienduizenden euro s, zegt hij, daarvoor is echt geen disposable alternatief voorhanden. Wel zou het een waardevolle ontwikkeling zijn als zo n scoop te steriliseren was. In een aantal gevallen kan dat bijvoorbeeld via plasmasterilisatie, maar dit is nog geen gemeengoed en het is niet gevalideerd. Na reiniging en desinfectie van scopen zien we toch in 7,8 procent van de gevallen dat nog micro-organismen worden gevonden. En hierbij gaat het in 59 procent van de gevallen om scopen voor Na reiniging en desinfectie van scopen zien we toch in 7,8 procent van de gevallen dat nog microorganismen worden gevonden. 6

7 ERCP. Dit geeft duidelijk aan dat zich in zo n scoop een proces afspeelt dat in het nadeel van de patiënt kan zijn. Of dit echt zo is, verdient verder onderzoek dat we ook samen met Kees Ballemans willen opzetten. Geen winst op korte termijn Caesar ziet in het SFERD-handboek een goede aanzet om tot standaardisatie in de reiniging en desinfectie van flexibele scopen te komen. De vraag is alleen in hoeverre de aanbevelingen die erin worden gedaan worden doorvertaald naar de praktijk, zegt hij. Er wordt wel veel over gediscussieerd en er wordt ook wel naar gehandeld, maar dit gebeurt veelal niet op de korte termijn. Het komt bijvoorbeeld aan de orde op het moment dat je gaat verbouwen om in dat kader de scheiding tussen schoon en vuil opnieuw kritisch tegen het licht gaat houden. Het is jammer dat tijdens het congres niet zoveel over het rapport werd gediscussieerd, vindt Ballemans. Dat in het reinigingsproces nog teveel handmatige stappen zitten, zoals hij al aanhaalde, kwam wel aan de orde. Je haalt met dit handmatige proces negentig tot 95 procent van de verontreiniging weg, zegt Caesar. Maar het proces is niet reproduceerbaar en valideerbaar. Bovendien vraagt het meer tijd en aandacht dan onder de productiedruk op de endoscopieafdeling soms mogelijk is. Scholing en procescontrole De menselijke factor eruit halen zal nog een hele kluif worden, stelt Caesar. Wel kun je de verschillen tussen mensen onderling verkleinen, zegt hij. Onderwijs speelt hierin een cruciale rol. Gelukkig wordt hieraan wel meer aandacht besteed. Toch blijft naast scholing ook controle op het proces nodig, waarschuwt Ballemans. Je kunt controleren of machines naar behoren functioneren, zegt hij, maar je moet ook controleren of medewerkers de stappen in het reinigingsproces correct uitvoeren. Dat gebeurt te weinig, en het is ook tijdrovend natuurlijk. Bovendien zit je dan achteraan in het proces. Je moet inderdaad met scholing beginnen. En daarvoor bestaat inderdaad wel aandacht, maar dit is toch nog te weinig vind ik. Het probleem wordt onderschat, net als de moeilijkheidsgraad van het werk. Het is toch echt wel meer dan een borsteltje erdoor halen. Elk type scoop vraagt zijn eigen werkwijze. Dat red je niet met vier dagen scholing. Zelfs bij de leveranciers is de kennis niet altijd wat die moet zijn. downloads/sferd_kwaliteitshandboek_3. pdf Kees Ballemans Op weg naar een nieuwe CSA Het MUMC is het toneel van een omvangrijk bouwproces waarbij onder andere twintig nieuwe OK s worden gerealiseerd en een recovery en holding. Geen eenvoudig traject, want de werkzaamheden brengen ook een reorganisatie van het bestaande OK-complex met zich mee. Heel mooi is dat de CSA nu in het souterrain gevestigd rechtstreeks aan het OK-complex wordt gekoppeld. Ook onze afdeling verhuist dus mee naar de nieuwe locatie, waar hij wordt gepositioneerd naast de acht OK s die op niveau drie komen te liggen in het bestaande OKcomplex. De overige twaalf OK s komen in een nieuw gebouw. Voor de CSA schept deze verandering ruimte om direct een aantal bijzonder gewenste vernieuwingen door te voeren. Voor ons is het zaak tot de beste benutting te komen van de ruimte die ons voor de afdeling ter beschikking wordt gesteld. We richten onze aandacht erop de oppervlakte zo in te delen en in te richten dat een optimale workflow mogelijk wordt. Hoe beter doordacht de logistieke inrichting is, hoe meer handelingen kunnen worden voorkomen die geen toegevoegde waarde bieden aan het proces op de afdeling. In dit kader is bijvoorbeeld besloten in het inlegdeel van de werkruimte, waar de sets worden samengesteld en verpakt, alle apparatuur aan de wanden te positioneren. Het middendeel blijft hierdoor helemaal vrij voor het productieproces. Voor dit proces wordt voorzien in een transportband, die ervoor zorgt dat het materiaal naar de medewerker toe komt. Dit voorkomt onnodige loopbewegingen en Axel Denis, manager CSD MUMC draagt dus bij tot versnelling van het proces. Verder is ervoor gekozen de steriele voorraad voor de OK aansluitend aan de CSA te positioneren en ook te gebruiken voor de aanpalende afdelingen, zoals de recovery. Allemaal beslissingen die dit vernieuwingsproces tot een mooie uitdaging maken. Een uitdaging die wij aankunnen dankzij de intensieve betrokkenheid bij het bouwbureau en de constructieve samenwerking met de OK. COLUMN 7

8 Steriel of Gedesinfecteerd vuil is ook vuil Disposable reinigingsborstels Het thema van de Steriel is dit keer SCHOON en dat is niet voor niets. Schoon wordt en is een steeds belangrijker thema voor de CSA en CSD in Nederland, maar zeker ook in de wereld. Interster probeert hierin mee te denken met producten die aansluiten bij de uitdagingen die SCHOON met zich meebrengen. Zoals Paul Ceasar en Kees Ballemans in het voorgaande artikel al aangaven is een groot gedeelte van het proces handmatig. Dit is moeilijk reproduceerbaar te maken en moeilijk te controleren. Interster heeft een aantal vernieuwde producten die de kwaliteit en de controle op kwaliteit kunnen verhogen. Interster heeft sinds kort speciale Disposable Reinigingsborstels voor het handmatig reinigen van endoscopen. De voorreiniging van endoscopen is een handmatig proces dat nogal eens onderschat wordt. De machine doet toch al het werk? Het is daarom goed om te weten dat 90% tot 95% van de vervuiling in dit handmatige proces al wordt verwijderd. Mits goed uitgevoerd natuurlijk! Onderzoek wijst uit dat reinigingsborstels het beste effect hebben als de haren in een hoek van 45gr. staan. Het is door de diversiteit aan endoscopen, de diversiteit aan diameters van de lumen en het feit dat endoscopen vaak verschillende diameter lumen per scoop hebben onmogelijk deze te reinigen met 1 of 2 verschillende borstels. Interster heeft daarom een concept met 5 verschillende diameter borstels waarbij wordt uitgegaan van de diameter van het lumen. Dit is namelijk bepalend. Deze borstels zijn los te verkrijgen. Om het het personeel makkelijk te maken heeft Interster ook Kits. Alle borstels met verschillende diameters die nodig zijn per type scoop. Duidelijk aangegeven op het zakje, voorzien van een duidelijke tekening. Dit voorkomt het verkeerd gebruik door de medewerker, onbedoelde schade aan de scoop en een optimale reiniging. Helaas zijn er te veel casussen bekend waarbij de machine het proces vrijgeeft Pyromol-check E Ook te lezen in het artikel van Paul Ceasar en Kees Ballemans blijven er na handmatige, machinale reiniging en desinfectie toch nog 7,8% van de endoscopen over met kweekgroei. Er wordt van oudsher gecontroleerd op kweekgroei, maar is de oorzaak hiervan niet belangrijker? Moeten we niet controleren op de achtergebleven hoeveelheid verontreiniging? Immers roepen we allemaal. Steriel of Gedesinfecteerd vuil is ook vuil. Interster heeft daarom een Proteïne test speciaal voor endoscopen in haar assortiment de Pyromol-check E. Hiermee kan met behulp van een swap, welke te verkrijgen is in diverse diameters, een eenvoudige controle worden uitgevoerd op proteïne residu. Ideaal voor een routinematige controle en je hebt al binnen 1 minuut resultaat. Voorkomen is beter dan genezen! WAD-1 en wad-5 Als laatste vertrouwen we nog teveel op onze temperatuur. Sterilisatoren geven we onafhankelijk vrij aan de hand van parameters. Maar hoe doen we dat met onze desinfectie apparatuur op de CSA en CSD. Veelal zijn deze nog niet gekoppeld aan een computersysteem waarbij achteraf een controle van de tijd, temperatuur en A0 waarde kan worden uitgevoerd. Met onze WAD-1 en WAD-5 logger kunt u onafhankelijk uw desinfectieproces controleren op tijd, temperatuur en A0 waarde. Daarbij heeft de WAD-5 ook de mogelijkheid om de flow/druk onafhankelijk te meten. Helaas zijn er te veel casussen bekend waarbij de machine het proces vrijgeeft, waar deze niet de juiste tijd/temperatuurs verhouding heeft gehaald en/of de juiste Ao waarde. En ook al is de Ao waarde bij chemische desinfectie zoals gebruikt bij endoscopen reiniging niet belangrijk, chemie heeft wel een bepaalde werkingstijd en temperatuur. Aron de Groot, productmanager Interster 8

9 Prikkelende gedachten over de OK van de toekomst Hoe ziet de OK van de toekomst eruit? Over die vraag wordt al enkele decennia nagedacht. Wie al langer in dit deel van de zorg actief is, kent nog de opstelling voor de OK van de toekomst die TNO in de jaren negentig maakte. Bij Interflow in Wieringerwerf, onderdeel van BAM Techniek bv, staat nu het gerealiseerde innovatieve concept Flex-OK. Technisch ontwikkelaar Erik Burgmeijer vertelt erover en over opties voor ontwikkelingen in luchtbeheersing. kostbaar en gaat ten koste van de ruimte voor andere activiteiten op het OK-complex. Bovendien is er de financiering om rekening mee te houden. Het inbouwen van overcapaciteit aan vierkante meters omdat je rekening wilt houden met toekomstige ontwikkelingen, zal voor een financier moeilijk te accepteren zijn. Het is dus zaak flexibel te bouwen, en dat is precies waarop wij ons samen met onze partners richten in onze opstelling van de OK van de toekomst. Interflow organiseerde recent een seminar over wat het logistiek op de hotfloor noemde. Die hotfloor zien wij als het hart van het ziekenhuis, legt Burgmeijer uit. Het is niet alleen de OK dus, maar het hele OK-complex. En de CSA zou je er ook toe kunnen rekenen. Een van de presentaties was van het Zaans Medisch Centrum, dat vertelde hoe het in het kader van zijn bouwactiviteiten voorsorteert op de toekomstige ontwikkelingen op OK-gebied. Het is belangrijk om hierbij alle facetten van de ontwikkelingen op OK-gebied mee te nemen, zegt Burgmeijer, die zelf een lezing verzorgde over de flexibele OK. Je moet niet alleen nadenken over de vraag waaraan een OK nu moet voldoen, maar ook aan de eisen die er in de toekomst aan worden gesteld. De OK-roos 2020 Om een volledig overzicht te krijgen van die toekomstige eisen, ontwikkelde Interflow de OK-roos Hierin komen alle facetten van de toekomstige ontwikkelingen op OK-gebied aan de orde: technologie, efficiency/organisatie, beleving en duurzaamheid/flexibiliteit. Neem je niet al die aspecten mee in je ontwerp, zo legt Burgmeijer uit, dan krijg je een fysieke omgeving die niet aansluit aan de wensen en eisen van de gebruikers. Dit betekent niet dat er geen beperkingen mogen gelden aan de manier waarop aan die wensen en eisen moet worden voldaan. We zien dat het aandeel technologie op de OK steeds groter wordt, zegt Burgmeijer. Meer apparatuur op de OK betekent dat je eigenlijk steeds meer vierkante meters nodig hebt, maar dat wordt Prestatie-eisen voor luchtbeheersing Een van de meest besproken aspecten van de OK van de toekomst is het plenum voor de luchtbeheersing op de OK. Er is een nieuwe WIP conceptrichtlijn Luchtkwaliteit in operatieafdeling 1, die naar verwacht binnenkort zijn definitieve status zal krijgen. Burgmeijer: De oude richtlijn gaf een heel functionele omschrijving van dit plenum, dit moest zoveel bij zoveel meter zijn. In de nieuwe richtlijn is dit uitgangspunt losgelaten en wordt uitgegaan van prestatie-eisen voor luchtbeheersing. Dit legt de verantwoordelijkheid dus meer bij de ziekenhuizen. Die hebben daar moeite mee. Ze leunen sterk op de huidige WIP richtlijn omdat de Inspectie voor de Gezondheidszorg daarop toetst. Alternatieven voor het plenum Interflow en partners denken daarom al na over oplossingen die het plenum eventueel zouden kunnen vervangen. In de huidige situatie wordt in de meeste gevallen uitgegaan van een plenum van 3x3 meter om een voldoende groot steriel gebied te creëren. Maar door verschillen in temperatuuren luchtsnelheid bindt de lucht in die naar binnen komt, waardoor het steriel gebied op 1.20 meter hoogte de hoogte waarop de patiënt ligt aan beide zijden ongeveer vijftien centimeter kleiner wordt. Dit heeft gevolgen, want patiënt, personeel en instrumentarium moeten volgens de WIP-richtlijnen allemaal in het steriele veld staan. Je kunt dan het plenum vergroten, maar dit betekent dat je meer energie gaat verbruiken. Geen wenselijke oplossing dus. Eric Burgmeijer, Projectontwikkelaar / projectleider. Vitaal ZorgVast / Interflow (Koninklijke BAM) Wat dan wel? Met Royal Haskoning DHV en TU Eindhoven doen we onderzoek naar innovatieve ventilatiesystemen waarin we meer lokaal bij de patiënt en het instrumentarium steriele velden creëren, vertelt Burgmeijer. De eerste optie was een soort luchtbed dat de steriele lucht als een soort brug om de patiënt heen blaast. Maar de operateur doorbreekt die steriele luchtstroom, dus hier moeten we nog verder onderzoek naar doen. Een tweede optie is een variant op de Bear Hugger, waarin je een luchtbrug kunt creëren waarbij op de plaats van het operatiegebied de steriele lucht vanuit de Bear Hugger over dat gebied heen blaast. Ook dit gaan we verder onderzoeken. En hetzelfde doen we met een lokaal ventilatiesysteem voor de instrumentariumtafel. Prikkelend Vernieuwingen die mogelijk grote gevolgen kunnen hebben voor de OK-inrichting, stelt Burgmeijer. Want: Als je zorgt dat de deeltjes die van het personeel op de OK afkomen niet meer op het instrumentarium of in het wondgebied kunnen komen, hebben we in de toekomst wellicht dat plenum niet meer nodig. Met die gedachte proberen we de OK-professionals te prikkelen die hier komen om onze opstelling van de OK van de toekomst te bekijken. En dat werkt goed, het leidt tot boeiende discussies. 9

10 Goed doordachte logistiek tussen OK en CSA in nieuwbouw Isala Klinieken Er is een fysieke afstand tussen beide afdelingen van pakweg vierhonderd meter. Waar het in de meeste ziekenhuizen gebruikelijk is om de OK en de CSA zo dicht mogelijk bij elkaar te positioneren, is in de nieuwbouw van Isala Klinieken de bewuste keuze gemaakt om dit niet te doen. Dat was wennen voor alle betrokkenen, maar dankzij een goed logistiek concept is iedereen op de OK en de CSA er inmiddels volledig aan gewend. Wie het nieuwbouwcomplex van Isala Klinieken gezien heeft of foto s daarvan op internet kan het niet ontgaan zijn: dit is een in architectonisch opzicht bijzonder bouwwerk. Rondom de centrale hal zijn vier bouwdelen gedrapeerd in de vorm van vlinders. Maar ook binnen dit bouwwerk zijn beslissingen genomen die de moeite waard zijn om bij stil te staan. Een van de meest opvallende beslissingen is die om alle logistieke diensten in een van de vlinders onder te brengen. Ook de CSA dus, die in de oudbouw nog naast het OK-complex zat, maar in het nieuwe gebouw dus in een ander bouwdeel. Enorme kwaliteitsslag De nieuwe situatie, met de CSA op afstand van de OK, was wel even wennen voor iedereen, zegt Wouter van Maarseveen, RVEmanager anesthesiologie van Isala Klinieken. Maar eerlijk is eerlijk: we zijn er met het nieuwe OK-complex wel enorm op vooruit gegaan. We kwamen van twee oude OK-locaties waarin de laatste jaren uitsluitend nog voor het meest hoognodige is geïnvesteerd omdat we wisten dat we binnen afzienbare tijd een splinternieuw complex zouden betrekken. Alle echte innovaties hebben we in die tijd dus naar de toekomst verschoven. Dat was lastig, maar het was noodzakelijk om het geld te sparen voor de investering die in het nieuwe OK-complex nodig was. Dat is de moeite waard geweest. Isala Klinieken beschikt nu over een state-of-the-art OK complex, inclusief een hybride OK. We hebben nu een luchtbeheersingsysteem dat aan alle jongste eisen voldoet, vertelt Van Maarseveen. We hebben faciliteiten voor laserchirurgie, flexibele OK-tafels, multimediale toepassingen om beelden van en in de patiënt te maken voor overleg en onderwijsdoelstellingen en mogelijkheden voor videoconferencing. We hebben echt een enorme sprong voorwaarts kunnen maken. Wouter van Maarseveen, RVE-manager anesthesiologie van Isala Klinieken. Logistieke oplossing vereist Ook Van Maarseveen noemt het feit dat de OK en de CSA niet meer rechtstreeks in elkaars verlengde gepositioneerd zijn echter de grootste van alle veranderingen ten opzichte van de oude situatie. Er is een fysieke afstand tussen beide afdelingen van pakweg vierhonderd meter, vertelt hij. Zo n afspraak vraagt om goed doordachte logistieke oplossingen, want je moet toch optimaal met elkaar kunnen samenwerken als afdelingen. En we hebben daar het afgelopen jaar heus wel mee geworsteld, maar we zien tegelijkertijd ook dat het uit financieel oogpunt een logische beslissing was. Het OK-complex vormt de duurste vierkante meters van een ziekenhuis, dus alles wat je daar niet bij hóeft te hebben, 10

11 positioneer je liever elders. En het biedt tegelijkertijd ook een voordeel, want het vormt een uitdaging voor de CSA om verder te professionaliseren en een volwaardige functie te krijgen naast de OK. Metamorfose Ook de CSA heeft een metamorfose ondergaan. Het is net als het OK-complex een volledig vernieuwde afdeling geworden, met een nieuw spoeleiland en nieuwe reinigings- en desinfectieapparatuur en sterilisatoren. Ook is er een hypermodern track and trace systeem gekomen, met een control dashboard dat het CSA-team in staat stelt om op basis van de prioriteit op de OK het werk in te richten. Het feit dat de CSA in de nieuwbouw op afstand van de OK zou komen, was een goed argument om de investering hierin juist nu te doen, zegt Van Maarseveen. En best uniek is dat in dit track and trace systeem ook de sets en ingreepkarren volledig te volgen zijn. Rood en groen Maar er is ook nog iets anders nieuw op de CSA: een karrenwasmachine. Ook een logische investering in de nieuwe situatie, legt Van Maarseveen uit, want de afstand tot de OK brengt met zich mee dat karren worden ingezet voor schoon en vuil vervoer van de netten. Op basis van het programma van eisen en een goede marktverkenning is Interster de partij geworden die deze aan ons heeft geleverd. Omdat voor schoon en vuil transport dezelfde karren worden gebruikt, is voor het onderscheid tussen vuil en schoon een even simpele als ingenieuze oplossing bedacht. Schoon transport Van Maarseveen vertelt: Natuurlijk is de CSAruimte zo ingericht dat een vuile kar pas weer voor transport kan worden ingezet nadat die door de karrenwasmachine is geweest. Maar om te waarborgen dat ook tijdens het transport of op de OK geen vergissingen worden gemaakt, wordt iedere schone kar afgedekt met een groene hoes en iedere vuile met een rode. Dat werkt uitstekend, want met een zo simpele kleurverdeling kun je je écht niet vergissen en hoef je dus nooit bang te zijn dat iemand instrumentarium uit een vuile kar pakt voor gebruik op de OK. Vuil transport Natuurlijk is de CSAruimte zo ingericht dat een vuile kar pas weer voor transport kan worden ingezet nadat die door de karrenwasmachine is geweest. 11

12 Les uit een andere branche: De waterkwaliteit van een zwembad Eenmaal per maand worden random steekproeven genomen van al het water dat mensen kunnen binnenkrijgen op de aanwezigheid van schimmels en bacteriën. Eugene van Loon van Sportcomplex Koning Willem Alexander in Hoofddorp 12

13 Een ziekenhuis kent diverse waterkwaliteiten. Voor de ene toepassing is steriel water vereist, voor andere toepassingen moet het water van drinkbare kwaliteit zijn, en voor weer andere toepassingen is de drinkbaarheid geen vereiste. Dergelijke verschillen kennen wij in de zwembadwereld ook, zegt Eugene van Loon van Sportcomplex Koning Willem Alexander (skwa) in Hoofddorp. Aan zwembadwater worden natuurlijk speciale eisen gesteld. Maar sowieso geldt dat we als zwembad extra eisen moeten stellen aan het water dat iemand binnenkrijgt of kan binnenkrijgen. Zelf doen of uitbesteden Toen Sportfondsen Nederland de aanbesteding had gewonnen voor de bouw van een nieuw zwembadcomplex in Hoofddorp, kwam de vraag aan de orde of de schoonmaakactiviteiten in huis moesten worden gehouden of beter konden worden uitbesteed. In eerdere projecten gym- en sportzalen werkten we al met HSO Schoonmaakservice bv, vertelt Van Loon. Dit gaf ons het vertrouwen om bij de nieuwbouw in Hoofddorp de schoonmaaktaak helemaal aan deze partij uit te besteden. Wij willen ons immers concentreren op onze corebusiness: zwemaccommodatie aanbieden en evenementen organiseren. In dit nieuwe project hebben we er daarom voor gekozen alles uit te besteden, ook de horeca en de fitness. Prijs, ervaring en vertrouwen Voor Van Loon speelden bij de keuze voor de partij om de schoonmaakactiviteiten uit te besteden drie aspecten de hoofdrol: de prijs, de eerdere ervaring en het vertrouwen in de contractpartij. De prijs van HSO kenden we al van eerdere projecten, vertelt hij. Maar die is bij mij zeker niet de enige reden geweest om tot de uiteindelijke keuze te komen. Het ontzorgen staat meer centraal voor me. Dus kreeg John de Haan, directeur van HSO, de vraag of hij bij de bouw van het nieuwe complex in Hoofddorp wilde meedenken. Het ging om veel meer dan het schoonhouden van het zwembad alleen, vertelt hij. In het complex bevinden zich drie horecafaciliteiten, een sportmedisch centrum, een fitnesscentrum en een turnvereniging. En er komt waarschijnlijk ook nog een basketbalvereniging. De vraag was of wij de schoonmaakwerkzaamheden voor al die accommodaties voor onze rekening wilden nemen. Specifieke training De Haan zei ja, in het besef dat het ontzorgen waarover Van Loon het heeft meer vergt van zijn mensen dan dat ze goed kunnen schoonmaken alleen. Hij vertelt: Onze medewerkers komen in het hele gebouw en komen dus ook in contact met de gasten van SKWA. Ze moeten dus ook gastheer of -vrouw voor hen kunnen zijn. Dit vergt een specifieke training. Je kunt zulke kennis niet kant en klaar uit een boekje halen, dat is echt een specifiek coachtraject. John de Haan, directeur HSO Schoonmaakservice BV Onze medewerker moet niet alleen een gast de weg kunnen wijzen, maar moet ook weten hoe hij moet zorgen dat iemand die eerste hulp nodig heeft zo snel mogelijk wordt geholpen als die niemand aan de balie aantreft. We willen dus echt een partner zijn voor SKWA. Gedetailleerd stappenplan In het uitvoerende schoonmaakwerk komen alle facetten van schoonmaken aan de orde. Het gaat deels om visuele vervuiling (de ruimten visueel schoon houden), maar deels ook om microscopische vervuiling (dus om micro-organismen). Hiervoor is een gedetailleerd schoonmaakplan opgezet, variërend van activiteiten die eenmaal per dag plaatsvinden tot activiteiten voor eenmaal per maand. Voor de douches en toiletten geldt zelfs meerdere keren per dag, zegt De Haan. En we moeten rekening houden met de klanten van SKWA. De materialen die wij gebruiken, mogen niet irriterend zijn. Sommige desinfectiewerkzaamheden verrichten we uitsluitend vroeg in de ochtend of juist in de avond, als er geen bezoekers zijn. Voor Van Loon is duidelijk dat uitbesteding van de schoonmaaktaak niet betekent dat hij ook de verantwoordelijkheid voor deze taak uitbesteedt. Eenmaal per maand worden random steekproeven genomen van al het water dat mensen kunnen binnenkrijgen op de aanwezigheid van schimmels en bacteriën. Ook nemen we vloermonsters. Maar sommige dingen moet ik met eigen ogen zien, bijvoorbeeld of de glijbaan schoon is. En als ik blootsvoets door het pand loop, moet ik niet het gevoel krijgen dat ik door iets vies loop. Maar ik heb niets te klagen. Mede dankzij de inzet van HSO zijn de eerste honderd dagen succesvol verlopen. Niet het zwembadwater Eén onderdeel is van de uitbesteding aan HSO uitgezonderd: de reiniging van het zwembadwater. Ons werk houdt op bij de zwembadrand, zegt De Haan. De technische dienst van SKWA is zelf verantwoordelijk voor de kwaliteit van het zwembadwater, want dat vereist heel specifieke kennis. Over de kwaliteit van het zwembadwater gaan we inderdaad zelf, beaamt Van Loon. Ik sluit niet uit dat een schoonmaker dit voor het grootste deel ook zou kunnen. Maar we huren dit pand van de gemeente, en een onderdeel van de afspraak die we met de gemeente hebben gemaakt is dat we dit onderdeel van de bedrijfsvoering zelf voor onze rekening nemen. Niet alleen voor het dagelijkse onderhoud en voor het meten van de kwaliteit van het zwembadwater, maar ook voor het filteren en voor het onderhoud van de pompen. We hebben een speciaal watermonitoringsysteem. Gaat iets niet goed, dan wordt dat direct gelogd en gemeld aan de technische dienst. Wat dit betreft zijn we gehouden aan de Wet hygiëne en veiligheid in zwembaden. 13

14 Steriel wagenpark Z-Wagens Voor een Schoon, veilig en efficiënt transport binnen het ziekenhuis heeft Interster speciale RVS klaarzetwagens ontwikkeld welke machinaal te reinigen en te desinfecteren zijn; de Z-wagens. voor diverse toepassingen (vuil, schoon, steriel, spoed etc.). Daarnaast zijn ook speciale, reusable, hoezen verkrijgbaar met twee kleuren welke omkeerbaar zijn en machinaal te reinigen zijn door de wasserij. De Z-wagens zijn niet alleen gemakkelijk te reinigen en te desinfecteren, maar zijn speciaal ontwikkeld met het oog op het chronisch ruimtetekort in de OK s. De Z-wagens hebben een Z-profiel waardoor deze in lege toestand in elkaar geschoven kunnen worden. Dit scheelt aanmerkelijk in ruimte. Door het gebruik van de koppelhaak kan verder van twee enkele wagens een dubbele wagen gemaakt worden waardoor de twee wagens gemakkelijk en ergonomisch vervoerd kunnen worden. Vaak wordt er op de OK echter nog gebruik gemaakt van metalen, gepoedercoate wagens welke enkel handmatig gereinigd kunnen worden. Voor deze wagens heeft Interster speciale, disposable, hoezen in diverse kleuren RVS Kar in kar Interster heeft naast zijn standaard gamma aan RVS gesloten transportwagens een nieuw type RVS Kar in Kar systeem ontwikkeld. Met dit systeem kan men de trolley docken ; de binnenwagen wordt in en uit de buitenwagen gereden zonder een hendel in te trappen, om- of vast te zetten. Door de slimme mechaniek grendelt en ontgrendelt deze automatisch nadat de trolley gedockt is. De binnenwagen biedt daarnaast de maximale flexibiliteit doordat deze geheel naar wens is in te richten. Zo kan, speciaal voor instrumentarium of sets met een grotere maat dan de standaard iso maat een groter bovenschap worden gecreëerd van 820x650mm. Concessies doen is dus niet meer nodig. Schoon water als geld COLUMN Water is essentieel om ons in leven te houden. Te weinig drinken geeft uitdrogingsverschijnselen. Tenslotte moet de waterzak wel gevuld en op druk blijven. Hieromheen is een hele industrie ontstaan van waterflesjes, waterautomaten en allerlei andere waterverleidingen, waar menigeen veel geld aan verdient onder het motto: geld als water verdienen. Omdat zuiver, schoon, water essentieel is voor de productie van infusievloeistoffen staat een fabriek waar dit wordt geproduceerd, boven op een berg bij de grens Frankrijk-Spanje. Want juist daar is een zuivere waterbron. Infuusvloeistoffen en meer gedetailleerd, dialyse vloeistoffen, worden in de ziekenhuizen ook zelf gefabriceerd middels een RO-installatie. Van kraanwater maakt men hier op ingenieuze wijze dialysevloeistof. Door een leidingsysteem wordt dit naar de dialyseapparatuur getransporteerd en is het een belangrijk medium om nierdialyse uit te voeren en de patiënt in leven te houden. Levenswater. Bij een langdurige opname worden patiënten gewassen en al weer met water alhoewel er een methode is om te wassen zonder water... Wasdoekjes of washandjes met een reinigende vloeistof. Op deze wijze wordt een patiënt op comfortabele wijze gewassen en heeft hij een schoon en blij gevoel. Wassen kan namelijk een aanslag zijn op de conditie van de patiënt en ARBO technisch is het een belasting is voor de zorgverlener. Bijkomend voordeel is dat het een arbeidstijdreductie, dus kostenbesparing geeft van wel 15%. Geld verdienen zonder water. Dat water ook zijn nadelen heeft heb ik vorig jaar zomer zelf ondervonden. Bij terugkomst van onze vakantie vertoonde de keukenmuur een natte plek. Uit onderzoek van de loodgieter bleek, nadat hij in 2 uur tijd onze complete keuken had gesloopt (!), dat in een oude loden leiding een gaatje zat. Per dag verdween er 1500 L water. De waterafrekening gaf aan dat er L water extra was verbruikt. Overigens heeft onze tuin er weken lang lekker fris bij gestaan. Afijn een nieuwe keuken was zo gekocht en natuurlijk met een afwasmachine want das handig en drukt het waterverbruik. Addie Bouwman, Expert Medical Devices En zo belanden we via een aantal bruggetjes op de CSA, want daar stroomt het water rijkelijk als belangrijkste grondstof voor alle processen. Reiniging, desinfectie en stoomsterilisatie kunnen niet zonder water. De waterkwaliteit is van groot belang, maar dat hoef ik jullie lezers niet uit te leggen. Dus: zonder water, geen CSA. Zonder CSA geen OK. En dit is nou juist de meest geldopbrengende afdeling. Dus beste CSA medewerker, je hebt een mooi vak, maak anderen er enthousiast voor, wees trots op wat je presteert en waard bent en dwing hiermee respect af. Realiseer je dat je één, zo niet dé belangrijkste afdeling van het ziekenhuis bent. Zo blijft schoon water belangrijk voor ons eigen voortbestaan. 14

15 ACTUALS Epic laser toetsenbord Epic Laser Toetsenbord Qwerty Het Epic Lasertoetsenbord QWERTY is een innovatief toetsenbord met geïntegreerde muis. Dit toetsenbord is een uniek ergonomisch toetsenbord. Het lasertoetsenbord wordt geprojecteerd op het bureaublad en is volledig vlak, waardoor de polsen niet gebogen hoeven te worden. De compacte afmeting maakt het mogelijk om binnen schouderbreedte te werken met toetsenbord en muis. De projectie van het toetsenbord maakt het mogelijk volledig hygiënisch te werken. Dit maakt de Epic geschikt voor clean rooms, tandartsen, ziekenhuizen en andere organisaties welke met hygiëne protocollen werken. Algemeen Het Epic Lasertoetsenbord QWERTY verandert je bureau in één groot toetsenbord. De geïntegreerde muis kan eenvoudig aan en uit worden gezet. Het Epic Lasertoetsenbord is plug & play en heeft geen software installatie nodig. De beveiligde verbinding is eenvoudig via Bluetooth en de pairing knop. Er hoeft geen wachtwoord ingevuld te worden. De batterij wordt via USB opgeladen. Specificaties Compatibiliteit: werkt op de nieuwste Operating Systems: - Windows: XP/Vista/7/8(Niet compatible met Windows phone 7/8), - ios 4 en recentere versies, Android 4 en recentere versies, alle Mac OS, en OS met bluetooth HID ondersteuning Aansluiting: beveiligde Bluetooth verbinding via pairing knop Installatie: plug & play Configuratie: belichting, geluid van toetsaanslag, aanslaggevoeligheid Kleur: zilver met zwart Levensduur batterij: 2,5 uur Batterij: Lithium-Ion batterij heroplaadbaar via USB (operationeel tijdens het opladen) Afstand toetsenbord van apparaat: 100 MM Afmetingen toetsenbord (LxB): 240x100 MM Productafmetingen (LxBxH): 39x19x68 MM Verpakkingsafmetingen (LxBxH): 120x70x55 MM Bruto gewicht: 308 gram Netto gewicht: 77 gram Beurzen en congressen Medewerkers van Interster zijn de komende periode te vinden op de volgende nationale en internationale beurzen en congressen: Beurzen en congressen Nederland 25 en 26 September: NVLO Congres, Woudschoten Conferentiecentrum, Zeist. 28 en 29 oktober: Nederlandse OK dagen, NH Koningshof te Veldhoven 31 okt. en 1 nov.: SVN congres, Evoluon te Eindhoven Internationale beurzen en congressen september: Sobecc / Sao Paulo Verkoop informatie: Indien u meer informatie en/of een proefplaatsing wenst, kunt u contact opnemen met onze customer service: , of uw accountmanager oktober: WFSS /Praag november: Compamed / Dusseldorf 15

16 Waarom een ATP meter? Het Interster Genie ATP Hygiëne Controle Systeem is ontworpen om de aanwezige hygiëne protocollen op de werkplek aan te vullen en ter ondersteuning van de huidige werkwijze en protocollen. Een ATP is een snelle, simpele en betrouwbare oplossing voor het bepalen van de reinheid of het meten van contaminatie op diverse plaatsen. Het ATP Hygiëne Controle Systeem registreert Adenosine Triphosphate (ATP), de universele energie molecule die wordt gevonden in alle dierlijke, plantaardige, bacteriële, gist- en schimmelresiduen bevat grote hoeveelheden ATP. Microbacteriële besmetting bevat ATP maar in kleinere hoeveelheden. Na reiniging moeten alle bronnen ATP drastisch verminderd dienen te zijn. Onmisbaar voor: DSMH, hoofd CSA, infectie preventie, ziekenhuis hygiënisten, microbiologen, deskundigen scopenreiniging en een ieder ander die een aseptische werkwijze hanteren. De verzamelde en opgeslagen data is een permanente controle op de mate van reiniging. Dit systeem is een zeer effectief management instrument voor vele faciliteiten waar aseptisch werken een kritische factor is. Wat zijn de belangrijkste voordelen? Genie is een tastbaar bewijs van de controle. Resultaten van de swabtest zijn ondersteuning voor de ontwikkeling van realistische waarden voor reinigingsefficiëntie. Op de vraag hoe schoon is schoon, kan Genie gebruikt worden om de daadwerkelijke niveaus op contaminatie te demonstreren. Implementeerbaar binnen het kwaliteitssysteem. Kan steekproefsgewijs elk kritisch gebied controleren. Voor meer informatie en/of een proefplaatsing kunt u contact opnemen met Customer Service, of uw accountmanager. 1 2 De SWAB wordt gebruikt om een monster van een oppervlakte te nemen. De SWAB wordt teruggeplaatst in de reageerbuis met speciale vloeibare, stabiele luminicerende reagentia. 3 4 De SWAB wordt in een leesapparaat geplaatst en een digitale uitslag vindt plaats. 5 De data wordt gebruikt om diverse soorten rapporten op te maken ATP wordt in contact gebracht met de speciale vloeistof. Samsonweg 2a 1521 RC Wormerveer The Netherlands Phone: +31 (0) info@interster.nl