Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar EUROPESE HARMONISATIE INZAKE BIJSTAND EN ONDERSTEUNING VAN SLACHTOFFERS VAN ECONOMISCHE MENSENHANDEL Masterproef van de opleiding in de Ingediend door Eline Schroyens (studentennr ) Promotor: Prof. dr. Gert Vermeulen Commissaris: Prof. dr. Tom Vander Beken

2 WOORD VOORAF Deze masterproef is het resultaat van een twee jaar durend project waarbij ik me met belangstelling verdiepte in de materie van de economische mensenhandel. Mijn interesse in dit fenomeen en in het bijzonder in de positie van het slachtoffer is alvast aanzienlijk gegroeid tijdens de creatie van dit werk. Een dankwoord ten aanzien van de personen die mij gedurende deze twee jaar hebben bijgestaan kan uiteraard niet misstaan. Vooreerst wens ik mijn promotor, professor Gert Vermeulen te danken voor de gegeven kans over dit onderwerp te mogen schrijven, voor de sturing en hulp bij de concretisering van het onderwerp en voor de verdere begeleiding. Daarnaast verdienen mijn ouders alvast een bedanking, zowel voor de morele steun en aanmoediging als voor het nalezen van mijn werk. Eline Schroyens, Gent, mei I

3 INHOUDSOPGAVE Inleiding... 1 HOOFDSTUK 1 Begripsomschrijving Mensenhandel Internationale definitie Evolutie Huidig Europees kader Belgische definitie Evolutie van de strafbaarstelling Huidig wettelijk kader Mensenhandel met het oog op economische uitbuiting Economische uitbuiting in Nederland Mensenhandel vs. mensensmokkel Slachtoffer van mensenhandel Kwetsbare categorie van personen Bijzondere categorie van slachtoffers: minderjarigen Slachtofferstatuut HOOFDSTUK 2 Instrumenten ter bestrijding van mensenhandel Internationale strategie tegen mensenhandel Verenigde Naties Raad van Europa EU- strategie tegen mensenhandel Verschillende initiatieven Richtlijn 2004/81/EG betreffende de verblijfstitel in ruil voor samenwerking met de bevoegde autoriteiten Richtlijn 2011/36/EU inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan Richtlijn 2012/29/EU tot vaststelling van minimumnormen voor de rechten, de ondersteuning en de bescherming van slachtoffers van strafbare feiten EU- strategie voor de uitroeiing van mensenhandel Bescherming van slachtoffers van mensenhandel in België Wetgevend kader Verblijfsregeling voor slachtoffers van mensenhandel Taak van het Federaal Migratiecentrum in de strijd tegen de mensenhandel Erkende centra gespecialiseerd in opvang en begeleiding Bescherming van slachtoffers van mensenhandel in Nederland Verblijfsregeling: Vreemdelingencirculaire Bijstand aan slachtoffers door CoMensha Evolutie naar een slachtofferbenadering HOOFDSTUK 3 Bescherming van het slachtoffer Bescherming op basis van een individuele risicoanalyse Bescherming tegen vergelding, intimidatie, secundaire en herhaalde victimisatie en II

4 3 Bescherming tegen vervolging en bestraffing van het slachtoffer wegens criminele activiteiten Bijstand en ondersteuning Bijstand en ondersteuning voorzien in de EU- richtlijnen Advies en informatieverstrekking Geschikte en veilige residentiële opvang Medische verzorging en psychosociale bijstand Levensonderhoud en materiële bijstand Taalkundige bijstand: vertaling en vertolking Juridische en administratieve bijstand Toegang tot de arbeidsmarkt, een beroepsopleiding en onderwijs Schadevergoeding voor slachtoffers Specifieke bescherming voor minderjarige slachtoffers HOOFDSTUK 4 Kritische bespreking van de bescherming Ontoereikende bescherming Risico van een te ruim slachtofferbegrip Risico van de niet- identificatie van slachtoffers Medewerking met het gerecht als noodzakelijke voorwaarde Verblijfsstatus gekoppeld aan medewerking Bijstand en ondersteuning gekoppeld aan medewerking Principe van de onvoorwaardelijke bijstand en ondersteuning Legaal verblijvende slachtoffers en EU- onderdanen Situatie in België Situatie in Nederland Risico van misbruik bij loskoppeling? De weg naar een mensenrechtelijke benadering Conclusie HOOFDSTUK 5 Leidt De Europese harmonisatie tot betere bescherming? HOOFDSTUK 6 Besluit BIBLIOGRAFIE III

5 INLEIDING 1. Mensenhandel is een ernstig misdrijf en gaat gepaard met een ernstige aantasting van de psychische en fysieke integriteit van het slachtoffer. De uitbuiting van personen in een uiterst kwetsbare positie is een grove schending van de mensenrechten en wordt aangeduid als een moderne vorm van slavernij. Gelet op hun kwetsbaarheid en traumatische verleden verdienen slachtoffers van mensenhandel bescherming en ondersteuning. Dit omvat veilige residentiële opvang, medische en psychologische hulp, materiële bijstand en administratieve en juridische ondersteuning. In deze masterproef wordt stilgestaan bij het fenomeen van economische mensenhandel en de beschermingsmaatregelen voor de getroffen slachtoffers. In dit verband bestaan op Europees niveau een aantal belangrijke instrumenten. Richtlijn 2004/81/EG voorziet de mogelijkheid tot het verkrijgen van een verblijfsvergunning en aanvullende bescherming voor het slachtoffer dat wenst mee te werken met de autoriteiten. Daarnaast is richtlijn 2011/36/EU eveneens een belangrijke stap voorwaarts voor de slachtoffers van mensenhandel. De slachtoffers verwerven concrete rechten op basis van bindende EU- regels. Als laatste is bovendien de richtlijn van 2012 vermeldingswaardig, gezien dit instrument minimumnormen betreffende de rechten, ondersteuning en bescherming van slachtoffers van strafbare feiten invoert. Derhalve bestaan op Europees niveau tal van initiatieven ter harmonisatie van het beleid inzake bescherming van slachtoffers van mensenhandel. De zogenaamde mensenrechtelijke benadering van mensenhandel wordt hierbij alvast nagestreeft. De voorbije 15 jaar werd de bekommernis voor slachtoffers van mensenhandel een beleidsprioriteit, zowel op internationaal, Europees als op nationaal vlak. De Belgische wetgever heeft de verplichting de Europese richtlijnen te implementeren in het nationale kader. Nu rijst de vraag of de nationale bescherming voldoende aanleunt bij de doelstellingen opgesteld door de Europese wetgever. Hoewel België al grotendeels de vereiste implementatie heeft doorgevoerd, staan bepaalde zaken nog niet op punt. Om het Belgisch beleid en wettelijk kader grondig te kunnen toetsen aan de Europese harmonisatiegolf, is een vergelijking met een andere EU- lidstaat noodzakelijk. Op die manier wordt duidelijk dat er verschillende manieren bestaan van omgaan met dezelfde fenomenen en problemen. Rechtsvergelijkend perspectief geeft een beter en objectiever beeld van het eigen Belgische systeem. In dit opzicht is Nederland een gepaste keuze, gelet op de aanzienlijke aandacht dat de Nederlandse regelgevers geven aan het fenomeen mensenhandel. Ook in Nederland is mensenhandel, en meer bepaald de bescherming van de slachoffers van mensenhandel, een beleidsprioriteit. Bovendien heeft België nog steeds een belangrijke historisch- culturele connectie met Nederland, waardoor deze vergelijking nuttig kan zijn. 1

6 Mogelijks komen uit deze vergelijking inzichten voort over hoe het eigen nationale systeem verbeterd of aangepast kan worden, en dit in het licht van het Europese kader. Centraal in dit onderzoek staat de vraag of de recente Europese harmonisatiegolf daadwerkelijk een zinvolle bijdrage leverde aan het beleid in de lidstaten ter bestrijding van mensenhandel en meer bepaald met betrekking tot de beschermingsmaatregelen voor slachtoffers van mensenhandel. Om die reden wordt onderzocht welke de concrete ondersteunings- en beschermingsmaatregelen uit de Europese richtlijnen zijn en hoe deze worden georganiseerd in België en Nederland. De Belgische en Nederlandse initiatieven in de strijd tegen mensenhandel worden met name gekaderd in het nieuwe EU- beleid. In deze context wordt eveneens aandacht besteed aan het verwezenlijken van de mensenrechtelijke benadering. Hierbij is het cruciaal te onderzoeken enerzijds of een loskoppeling bestaat van de acties in de strafprocedure en de beschermingsmaatregelen en anderzijds of de medewerking met het gerecht een noodzakelijke voorwaarde uitmaakt voor het verkrijgen van bijstand en ondersteuning. In hoofdstuk 1 wordt vooreerst een algemeen beeld geschetst van wat mensenhandel nu juist inhoudt op de verschillende fora, zowel nationaal als internationaal. Daarna volgt een uiteenzetting met betrekking tot het slachtoffer van de uitbuiting en het statuut waar deze slachtoffers beroep op kunnen doen. Het tweede hoofdstuk gaat in op de verscheidene instrumenten en strategieën op internationaal, Europees en nationaal niveau ter bestrijding van mensenhandel en in het bijzonder de bescherming geboden in deze instrumenten aan slachtoffers. Als laatste punt wordt de evolutie naar een slachtofferbenadering toegelicht. In het derde hoofdstuk worden de concrete beschermingsmaatregelen op overzichtelijke wijze besproken. De opgelegde maatregelen door de Europese regelgever inzake hulpverlening en bescherming worden geplaatst naast de nationale voorzieningen. Als laatste volgt een kritische bespreking van deze slachtofferbescherming. Een aantal fundamentele gebreken worden belicht, met name het risico van een te ruim slachtofferbegrip, de moeilijkheden inzake identificatie en detectie en de noodzakelijke medewerking met de autoriteiten. Op basis van deze uiteenzetting kan een antwoord worden geformuleerd op de centrale vraag of de recente Europese harmonisatiegolf daadwerkelijk een zinvolle bijdrage heeft geleverd aan het beleid in de lidstaten ter bestrijding van mensenhandel en meer bepaald met betrekking tot de beschermingmaatregelen voor slachtoffers van mensenhandel. 2

7 HOOFDSTUK 1 BEGRIPSOMSCHRIJVING 1 Mensenhandel 1.1 Internationale definitie Evolutie 2. Reeds in de 20 ste eeuw ontstonden initiatieven ter bestrijding van mensenhandel, zoals de internationale regeling uit 1904 betreffende de bestrijding van den zoogenaamden handel in vrouwen en meisjes of het VN- verdrag van 1949 ter bestrijding van de handel in personen en de exploitatie van prostitutie van anderen. Deze internationale overeenkomsten hadden louter oog voor handel in vrouwen en meisjes voor prostitutiedoeleinden. Gelet op de groeiende globalisatie en de voortdurend concurrerende markt, waren meer aangepaste instrumenten noodzakelijk, onder meer met betrekking tot mensenhandel met het oog op arbeidsexploitatie. Een aantal nieuwe instrumenten kwamen derhalve tot stand. Deze hanteren enerzijds een bredere definitie van mensenhandel door ook andere sectoren, zoals arbeidsuitbuiting, tot mensenhandel te rekenen en beschouwen anderzijds de bescherming van het slachtoffer als prioriteit. Mensenhandel werd voor het eerst internationaal gedefinieerd in het Palermoprotocol van In 2005 volgde de Raad van Europa met het verdrag inzake bestrijding van mensenhandel, waarin de bewoording quasi identiek is als die in het protocol. 2 Ook de Europese Unie ondernam actie met het kaderbesluit van 2002 inzake bestrijding van mensenhandel 3, dat later werd vervangen door de mensenhandelrichtlijn van Deze laatste richtlijn is inhoudelijk sterk geïnspireerd op het verdrag van 2005 van de Raad van Europa en leunt bovendien aan bij het Palermoprotocol voor de formulering van de mensenhandeldefinitie. De richtlijn bevat de thans gehanteerde definitie van mensenhandel, dewelke hieronder uitvoerig wordt besproken Huidig Europees kader 3. Mensenhandel vormt een ernstige inbreuk op de menselijke waardigheid en integriteit en kan worden vergeleken met moderne slavernij. Het is een vreselijk misdrijf en een fundamentele schending van de mensenrechten, wat onder meer wordt bevestigd door artikel 5 1 Art. 3, a) aanvullend protocol inzake de preventie, bestrijding en bestraffing van mensenhandel, in het bijzonder vrouwenhandel en kinderhandel, bij het Verdrag van de Verenigde Naties tegen transnationale georganiseerde misdaad van 15 november 2000, BS 13 oktober 2004, (hierna: aanvullend protocol 2000) 2 Art. 4, a) Verdrag van de Raad van Europa inzake bestrijding van mensenhandel van 16 mei 2005, BS 22 juli 2009, (hierna: Verdrag Raad van Europa 2005) 3 Kaderb. Raad nr. 2002/629/JBZ, 19 juli 2002 inzake bestrijding van mensenhandel, Pb.L. 1 augustus 2002, afl. 203, Richtl. van het Europees Parlement en van de Raad nr. 2011/36/EU, 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L.15 april 2011, afl. 101, (hierna: Richtlijn 2011/36/EU) 3

8 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, waarin het verbod op mensenhandel werd opgenomen. 4. De Europese regelgever omschrijft het fenomeen mensenhandel als vervoeren, overbrengen, huisvesten of opnemen van personen, daaronder begrepen de wisseling of overdracht van de controle over deze personen, door dreiging met of gebruik van geweld of andere vormen van dwang, door ontvoering, bedrog, misleiding, machtsmisbruik of misbruik van een kwetsbare positie of het verstrekken of in ontvangst nemen van betalingen of voordelen, teneinde de instemming van een persoon te verkrijgen die controle heeft over een 5 5. Deze definitie omvat 3 cruciale elementen die cumulatief aanwezig moeten zijn. Er moet sprake zijn van een gedwongen verplaatsing, middelen om deze verplaatsing te bekomen en een beoogde uitbuiting. 6 Een korte toelichting van deze aspecten van mensenhandel is noodzakelijk ter verduidelijking van het begrip. Ten eerste is een verplaatsing noodzakelijk. Dit betekent het werven, vervoeren, overbrengen, huisvesten of opnemen van personen naar een ander plaats dan voorheen. Ook de wisseling of overdracht van de controle over deze personen kan een verplaatsing uitmaken. Het tweede element verklaart hoe men deze verplaatsing bekomt. Dit kan vooreerst door het gebruik van dwangmaatregelen, zoals dreigementen, het gebruik van geweld of ontvoering. Verder kan de verplaatsing worden bewerkstelligd door bedrieglijk te handelen, onder meer door bedrog en misleiding of door misbruik te maken van een machtspositie of van de kwetsbare positie van het slachtoffer. Echter ook financiële middelen kunnen worden gebruikt, zoals het verstrekken of in ontvangst nemen van betalingen of voordelen teneinde de instemming van een persoon te verkrijgen die controle heeft over een andere persoon. 7 Bij mensenhandel gebeurt de verplaatsing derhalve noodzakelijk onder dwang, in de ruime zin van het woord. Dit is onder meer van belang om een geval van mensenhandel te onderscheiden van gedwongen arbeid of arbeidsexploitatie, waarbij gedwongen verplaatsing geen constitutief element is. 8 Bovendien is er een beoogde exploitatie. Een persoon wordt gedwongen verplaatst Uit deze definitie volgt dat gedwongen, ernstige uitbuiting het einddoel moet 5 Art. 2, eerste lid richtlijn 2011/36/EU. 6 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME - actoren van mensenhandel en arbeidsexploitatie: eerste inzichten van een G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VI: actuele ontwikkelingen inzake EU- strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie, Antwerpen, Maklu, 2012, (194) S. BRESSAN, Eur.Journ.Crime Cr.L.Cr.J. 2012, (137) G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME - actoren van mensenhandel en arbeidsexploitatie: G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VI: actuele ontwikkelingen inzake EU- strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie, Antwerpen, Maklu, 2012, (194)

9 zijn. Dit impliceert echter niet dat de uitbuiting daadwerkelijk moet zijn uitgevoerd. Het moet louter de bedoeling zijn van de mensenhandelaar om de personen uit te buiten, ook al is dit uiteindelijk niet gebeurd. Er hoeft geen gedwongen exploitatie te zijn om gekwalificeerd te worden als mensenhandel. 9 In artikel 2, lid 3 wordt een idee gegeven van wat kan vallen onder gedwongen arbeid of dienstverlening bedelarij daaronder begrepen slavernij en met slavernij vergelijkbare praktijken, dienstbaarheid, uitbuiting van strafbare activiteiten, en de Daarnaast is het irrelevant of het slachtoffer ingestemd heeft met de uitbuiting of met de verplaatsing, zolang een middel om de verplaatsing te bekomen is gehanteerd en een exploitatie beoogd werd. Dit betekent dat instemming met de exploitatie irrelevant is indien het slachtoffer werd gedwongen, ontvoerd, bedrogen, misleid of bedreigd, dan wel indien misbruik werd gemaakt van een machtspositie of van de kwetsbare positie van het slachtoffer of er betalingen of voordelen werden verstrekt of in ontvangst genomen om de instemming van de persoon te verkrijgen die controle heeft over een andere persoon. 11 Men kan bijgevolg nooit legaal instemmen met het slachtofferschap aangezien dwang en instemming niet tegelijkertijd kunnen voorkomen. Wanneer een persoon bijvoorbeeld instemt te werken in België, kan deze toch het slachtoffer zijn van mensenhandel indien hij misleid werd met betrekking tot zijn arbeidsomstandigheden en loonsvoorwaarden Belgische definitie Evolutie van de strafbaarstelling 7. In België werd reeds in een ver verleden getracht mensenhandel te bestraffen met de wet van 26 mei Deze strafbaarstelling werd herhaaldelijk uitgebreid, aangepast 14 en 9 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME - actoren van mensenhandel en arbeidsexploitatie: G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VI: actuele ontwikkelingen inzake EU- strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie, Antwerpen, Maklu, 2012, (194) Art. 2, derde lid richtlijn 2011/36/EU. 11 Art. 2, vierde lid richtlijn 2011/36/EU. 12 G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME criminalisering van vraagzijde- actoren van mensenhandel en arbeidsexploitatie: G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VI: actuele ontwikkelingen inzake EU- strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie, Antwerpen, Maklu, 2012, (194) 198; C. RIJKEN, J. VAN DIJK EN F. KLERX- VAN MIERLO, Mensenhandel: het slachtofferperspectief. Een verkennende studie naar behoeften en belangen van slachtoffers mensenhandel in Nederland, Tilbrug, INTERVICT, 2013, Wet 26 mei 1914 tot bestrijding van de handel in vrouwen en meisjes, BS 10 juni 1914, Wet 25 mei 1936 tot goedkeuring van de Internationale Overeenkomst gesloten te Genève op 11 oktober 1933, ter bestrijding van den handel in meerderjarige vrouwen, en tot aanvulling van artikel 380bis van het strafwetboek, alsmede van artikel 2 der wet van 25 mei 1914 tot bestrijding van den handel in vrouwen en meisjes, BS juni

10 uiteindelijk vervangen in de wet van 13 april Deze laatste voerde in de Vreemdelingenwet een nieuwe definitie en strafbaarstelling in, maar besteedde uitsluitend aandacht aan mensenhandel met het oog op seksuele exploitatie. Mensenhandel met het oog op arbeidsexploitatie, het wegnemen van organen en het doen plegen van misdrijven bleef nog buiten het toepassingsgebied. In 2005 veranderde dit met het nieuwe artikel 433quinquies Sw. De strafbaarstelling werd eindelijk overgeheveld naar het strafwetboek en het toepassingsgebied werd uitgebreid met bovenvermelde sectoren. 16 Met deze aanpassing wou de Belgische wetgever tegemoetkomen aan de Europese vereisten. 17 In 2013 werden nog twee kleinere wijzigingen aangebracht aan artikel 433quinquies Sw, onder meer ter verduidelijking en uitbreiding van de mensenhandeldefinitie Huidig wettelijk kader 8. De Belgische wetgever heeft met artikel 433quinquies Sw. een enigszins andere definitie aangenomen dan in de mensenhandelrichtlijn: de overdracht van de controle over hem met als doel : 1 de uitbuiting van prostitutie of andere vormen van seksuele uitbuiting; 2 de uitbuiting van bedelarij; 3 het verrichten van werk of het verlenen van diensten, in omstandigheden die in strijd zijn met de menselijke waardigheid; 4 het wegnemen van organen in strijd met de wet van 13 juni 1986 betreffende het wegnemen en transplanteren van organen, of van menselijk lichaamsmateriaal in strijd met de wet van 19 december 2008 inzake het verkrijgen en het gebruik van menselijk lichaamsmateriaal met het oog op de geneeskundige toepassing op de mens of het wetenschappelijk onderzoek; 5 of deze persoon tegen zijn wil een misdaad of een wanbedrijf te doen plegen De focus ligt in dit artikel duidelijk op de (beoogde) uitbuiting zelf en niet op de dwang gebruikt om de verplaatsing of de (beoogde) uitbuiting te verkrijgen. 20 In de basisdefinitie van 15 Wet 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en van de kinderpornografie, BS 25 april 1995; oud art. 77bis wet 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980, (hierna: Vreemdelingenwet) 16 Wet 10 augustus 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkerij, BS 2 september Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, , DOC /001, Wet 29 april 2013 tot wijziging van artikel 433quinquies van het Strafwetboek met het oog op het verduidelijken en het uitbreiden van de definitie van mensenhandel, BS 23 juli 2013; wet 24 juni 2013 houdende bestraffing van de exploitatie van bedelarij en van prostitutie, mensenhandel en mensensmokkel in verhouding tot het aantal slachtoffers, BS 23 juni Art. 433quinquies, 1, eerste lid Sw. 20 C. HUBERTS, s de la loi du 10 août 2005 modifiant diverses dispositions en vue de renforcer la lutte Journal de Droits des Jeunes 2006, afl. 251, (6) 10-11; G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME - actoren van mensenhandel en arbeidsexploitatie: eerste inzichten van een studie naar de wenselijkheid van een nieuwe G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VI: actuele ontwikkelingen inzake EU- 6

11 mensenhandel is het dwangelement niet opgenomen, enkel het bewegings- en uitbuitingselement. 21 De aanwezigheid van een element van dwang is bijgevolg geen noodzakelijke vereiste. Dwang wordt in België enkel beschouwd als een verzwarende omstandigheid van het misdrijf mensenhandel, niet als een wezenlijk kenmerk. 22 De Belgische wetgever heeft derhalve de strafbaarstelling uitgebreid, wat onder andere kan leiden tot minder vrijspraken door het loutere feit dat niet kan worden bewezen dat het slachtoffer werd gedwongen. 23 Daarentegen is het mogelijk dat door het wegvallen van dit bewijs de medewerking van het slachtoffer minder cruciaal wordt in de strafprocedure, wat nadelig kan zijn voor diens bescherming. 24 Deze invulling staat in contrast met wat vereist wordt door de mensenhandelrichtlijn, waar dwang een constitutief bestanddeel vormt van het misdrijf mensenhandel. 25 De Belgische wetgever gaat bijgevolg verder dan wat wordt vereist op Europees niveau, hetgeen toegelaten is, gelet op de minimumharmonisatie. 26 Niettemin dient te worden opgemerkt dat dwang essentieel blijft in de strijd tegen mensenhandel en bijgevolg prioritair dient worden opgetreden tegen gedwongen exploitatie strijdig met de menselijke waardigheid. 27 Uitbuiting impliceert namelijk essentieel een zekere onvrijwilligheid in hoofde van het slachtoffer Mensenhandel met het oog op economische uitbuiting 10. Volgens artikel 433quinquies Sw. kan arbeidsexploitatie slechts ingedeeld worden onder het misdrijf mensenhandel, wanneer die exploitatie gebeurt in omstandigheden die in strijd zijn met de menselijke waardigheid. Nu is de vraag wat moet worden begrepen onder menselijke waardigheid. 29 Volgens de mensenhandelrichtlijn van 2011 arbeid plaatsvindt. strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie, Antwerpen, Maklu, 2012, (194) G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, Art. 433septies, 3 Sw. 23 Verslag namens de Commissie voor de justitie betreffende het wetsontwerp tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkers, Parl. St. Senaat, , /4, 15; G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, Art. 2, eerste tot derde lid richtlijn 2011/36/EU. 26 Art. 1 richtlijn 2011/36/EU. 27 G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, M. HEEMSKERK EN C. RIJKEN C. RIJKEN (ed.), Combating trafficking in human beings for labour exploitation, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2011, (73) C. CLESSE EN F. LUGENTZ, M. BEERNAERT, H. BOSLY, C. CLESSE, A. DELANNAY, I. DE LA SERNA, M. DE RUE, C. DE VALKENEER, F. LUGENTZ, P. MAGNIEN, N. VAN DER EECKEN, D. VANDERMEERSCH EN I. WATTIER (eds.), Les infractions, volume 2: les infractions contre les personnes, Brussel, Larcier, 2010, (597)

12 In de memorie van toelichting bij de wet van 2005 worden een aantal elementen aangereikt die kunnen wijzen op arbeidsomstandigheden in strijd met de menselijke waardigheid, met name een loon dat kennelijke niet in verhouding staat met het aantal arbeidsuren, het feit dat er geen rustdag voorzien is en het verplicht verrichten van niet- betaalde diensten. Ook tewerkstelling in een arbeidsklimaat dat kennelijk niet in overeenstemming is met normen van de wet van 4 augustus 1996 betreffende het Welzijn van werknemers bij de uitvoering van hun werk kan een indicatie zijn van mensonwaardige omstandigheden. Indien het loon lager ligt dan het gemiddeld maandelijks minimumloon, is dit volgens de memorie een onbetwistbare aanwijzing dat het gaat om economische uitbuiting. 30 Aanwijzingen die wijzen op mensenhandel kunnen daarenboven beoordeeld worden aan de hand van de indicatorenlijst in bijlage 2 van de omzendbrief COL 01/2007 over het opsporings- en vervolgingsbeleid betreffende mensenhandel. 31 Deze indicatoren kunnen een hulp bieden aan actoren op het terrein om de identificatie en doorverwijzing van slachtoffers naar gespecialiseerde centra te bevorderen. Voorbeelden van indicatoren die kunnen wijzen op mensenhandel zijn onder andere het bezit van valse documenten die werden verkregen via een andere persoon, de ondertekening van een contract in een taal die de persoon niet beheerst of het feit dat de persoon een veel te hoge huurprijs dient te betalen voor zijn verblijfplaats. In de Belgische rechtspraak wordt om diverse redenen tot mensonwaardige omstandigheden besloten. Mensenhandel met het oog op economische uitbuiting is terug te vinden in allerhande sectoren, onder meer in maneges, carwashes, de transportsector, de bouw, slagerijen en restaurants. 32 Gaande van mensonwaardige arbeidsomstandigheden wegens overdreven lange werkuren en het ontbreken van sociale bescherming tot erbarmelijke huisvesting, onvoldoende of onregelmatig lonen en een ontoereikende hygiënische en veilige situatie. 33 De feitenrechter heeft een ruime appreciatiemarge en zal steeds in concreto beslissen op basis van de omstandigheden van de zaak. 11. Nu rijst de vraag of het slachtoffer kan toestemmen met een economische exploitatie die in strijd is met zijn menselijke waardigheid. Als uitgangspunt geldt dat het zelfbeschikkingsrecht van het slachtoffer niet absoluut is. Daaruit volgt dat, desondanks het slachtoffer instemt met de werkomstandigheden, er sprake kan zijn van mensenhandel. Het is niet aan het slachtoffer zelf 30 Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, , DOC /001, Ministeriële Richtlijn COL 01/2007 van 14 december 2006 inzake het opsporings- en vervolgingsbeleid betreffende mensenhandel. 32 Brussel 12 januari 2011, corr. Brussel 20 december 2012, corr. Brugge 26 maart 2014, corr. Kortrijk 4 april 2014, Antwerpen 23 april 2014, 33 Antwerpen 23 januari 2013, corr. Brussel 26 maart 2013, corr. Luik 2 september 2013, corr. Brugge 26 maart 2014, corr. Kortrijk 4 april 2014, corr. Luik 18 april 2014, Antwerpen 23 april 2014, 8

13 om te oordelen of er al dan niet sprake is geweest van mensonwaardige werkomstandigheden. Dit is een objectief gegeven, hetwelk wordt beoordeeld aan de hand van onze nationale criteria. 34 is de toestemming van de in het eerste lid bedoelde persoon met de voorgenomen of Dit wil zeggen dat de toestemming van de persoon met zijn eigen uitbuiting van geen belang is, behalve bij een persoon die tegen zijn wil werd aangezet een misdaad of wanbedrijf te plegen. Volgens professor Vermeulen moet desondanks rekening worden gehouden met het zelfbeschikkingsrecht en is het aangewezen de consensuele exploitatie, waar het slachtoffer instemt met de uitbuiting, niet te bestraffen als mensenhandel Tot slot is het van belang mensenhandel met het oog op economische exploitatie niet te verwarren met hetzij arbeidsexploitatie, hetzij gedwongen arbeid, die niet voldoen aan alle constitutieve voorwaarden voor mensenhandel. Mensenhandel moet worden onderscheiden van loutere arbeidsexploitatie en gedwongen arbeid. Zo heeft bij gedwongen arbeid geen gedwongen verplaatsing van het slachtoffer plaatsgevonden en voldoet arbeidsexploitatie (die geen mensenhandel of gedwongen arbeid is) niet aan de constitutieve voorwaarden van mensenhandel maar is er enkel een schending van de sociale rechten van de persoon. 36 Ook illegale arbeid is niet gelijk aan mensenhandel met het oog op economische uitbuiting. Bij illegale tewerkstelling wordt louter niet conform de geldende regelgeving gewerkt, terwijl er sprake moet zijn van mensonwaardige omstandigheden om te kunnen spreken van economische uitbuiting. 37 Een illegale tewerkstelling is echter wel vaak een risicosituatie voor het ontstaan van een uitbuitingssituatie Economische uitbuiting in Nederland 13. In tegenstelling tot de Belgische bepaling, correspondeert de Nederlandse strafbaarstelling van mensenhandel beter met deze vooropgesteld door de richtlijn van Zowel een beoogde uitbuiting, een bewegingselement, als de dwangvereiste zijn opgenomen in de Nederlandse definitie. 34 Bijlage 1 Ministeriële Richtlijn COL 01/2007 van 14 december 2006 inzake het opsporings- en vervolgingsbeleid betreffende mensenhandel; G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, G. VERMEULEN EN Y. VAN DAMME - actoren van mensenhandel en arbeidsexploitatie: G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VI: actuele ontwikkelingen inzake EU- strafrecht, veiligheid & preventie, politie, strafprocedure, prostitutie en mensenhandel, drugsbeleid en penologie, Antwerpen, Maklu, 2012, (194) Bijlage 1 Ministeriële Richtlijn COL 01/2007 van 14 december 2006 inzake het opsporings- en vervolgingsbeleid betreffende mensenhandel; D. BOELS EN P. PONSAERS Panopticon 2011, afl. 5, (33) N. POST Arbeid integraal 2007, (135)

14 Artikel 273f van het Wetboek van Strafrecht omschrijft mensenhandel met het oog op een ander door dwang, geweld of een andere feitelijkheid of door dreiging met geweld of een andere feitelijkheid, door afpersing, fraude, misleiding dan wel door misbruik van uit feitelijke omstandigheden voortvloeiend overwicht, door misbruik van een kwetsbare positie of door het geven of ontvangen van betalingen of voordelen om de instemming van een persoon te verkrijgen die zeggenschap over die ander heeft, werft, vervoert, overbrengt, huisvest of opneemt, met inbegrip van de wisseling of overdracht van de controle over die ander, met het oogmerk van uitbuiting van die ander. 39 Economische uitbuiting omvat onder meer gedwongen of verplichte arbeid of diensten, slavernij en met slavernij te vergelijken praktijken. 40 Deze definitie is quasi identiek als deze in de richtlijn van Dit betekent onder meer dat het in Nederland vereist is dat het slachtoffer werd gedwongen tot de uitbuiting om te kunnen spreken van mensenhandel. Er moet bijgevolg een zekere mate van onvrijwilligheid aanwezig zijn bij het slachtoffer. Het slachtoffer werd hetzij onder dwang in een uitbuitingssituatie gebracht, hetzij onder dwang belet te ontsnappen aan de uitbuitingssituatie. Deze onmogelijkheid om zich te onttrekken aan de exploitatie moet worden beoordeeld aan de hand van de concrete feiten en omstandigheden. Naast de fysieke onmogelijkheid te ontsnappen (bijvoorbeeld door opsluiting), bestaat de kans dat het slachtoffer niet uit de benarde situatie geraakt, ondanks het fysiek wel mogelijk zou zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval bij een situatie van schuldbinding of de creatie van een afhankelijkheidsrelatie, hetgeen later in deze masterproef nog uitgebreid aan bod komt. 42 Dit refereert naar de situatie waarin het slachtoffer in een kwetsbare positie zit en geen andere aanvaardbare keuze heeft dan het misbruik te ondergaan. 43 Onvrijwilligheid moet bovendien los worden gezien van eventuele instemming van het slachtoffer. Instemming is niet bepalend, enkel het feit of het slachtoffer in werkelijkheid al dan niet een keuze had met betrekking tot de werkomstandigheden moet worden in rekening gebracht. 44 Bovendien is een beoogde uitbuiting reeds voldoende om gekwalificeerd te worden als mensenhandel. De uitbuiting dient niet reeds effectief te hebben plaatsgevonden Enkel voor minderjarige slachtoffers is voorzien in een uitzondering. In deze situatie is huisvest of opneemt, met inbegrip van de wisseling of overdracht van de controle over die ander, met het oogmerk van uitbuiting van die ander, terwijl die ander de leeftijd van achttien 39 Art. 273f, sub 1 (1) Wetboek van Strafrecht. 40 Art. 273f, sub 2 Wetboek van Strafrecht. 41 Art. 2 richtlijn 2011/36/EU. 42 M. SMIT EN M. BOOT, verkenningen 2007, afl. 7, (10) 18-19; infra nrs Art. 273f, zesde lid Wetboek van Strafrecht. 44 Gerechtshof Arnhem 23 mei 2006, LJN: AX4208, 45 HR 27 oktober 2009, LJN: BI7097, 10

15 zijn gebruikt. Een (beoogde) uitbuiting en beweging van het slachtoffer is voldoende om te worden gecategoriseerd als mensenhandel Daarenboven werd nog een bijzonderheid opgenomen in de Nederlandse strafbepaling, dewelke noch terugkomt in de Europese richtlijn, noch in de Belgische strafbepaling. Volgens sub 1 (4) van artikel 273f is een persoon strafbaar wanneer die een ander onder dwang beweegt zich beschikbaar te stellen tot het verrichten van arbeid of diensten of wanneer deze persoon wist of redelijkerwijs kon vermoeden dat die ander zich daardoor beschikbaar zou stellen tot het verrichten van arbeid of diensten. Bij deze delictomschrijving zijn slechts twee van de drie basiselementen opgenomen, namelijk een beoogde uitbuiting en een dwangelement. Het derde element, het bewegingselement (de handeling van verwerven of vervoeren) is geen noodzakelijke voorwaarde. Er moet hier bijgevolg geen gedwongen verplaatsing van het slachtoffer plaatsvinden, zoals in de gebruikelijke definitie van mensenhandel. De dwang heeft betrekking op het zich beschikbaar stellen tot het verrichten van arbeid of diensten. 47 Nu was het niet duidelijk of een persoon dwingen zich beschikbaar te stellen tot het verrichten van arbeid op zich strafbaar is als mensenhandel, of sub 1(4) daarentegen enkel toepasselijk is wanneer de arbeid een (beoogde) exploitatie inhoudt. 48 Sinds de uitspraak van de Hoge Raad van 20 december 2011 wordt uitbuiting als zodanig niet gezien als een element van sub (1) Eerder was dit ook reeds overwogen in de lagere rechtspraak Anders dan in België, wordt in de Nederlandse wetgeving niet verwezen naar omstandigheden die in strijd zijn met de menselijke waardigheid. De beoordeling van het al dan niet bestaan van uitbuiting dient derhalve op een andere wijze te gebeuren. In de rechtspraak werden reeds een aantal elementen aangereikt die kunnen wijzen op mensenhandel met het oog economische uitbuiting. 51 De beoordeling gebeurt steeds in functie van de omstandigheden van het geval, met als referentie de Nederlandse maatstaven. Er dient volgens de Hoge Raad onder meer rekening te worden gehouden met de aard en de duur van de tewerkstelling, het economisch voordeel van de uitbuiter en de beperkingen die de tewerkstelling voor het slachtoffer meebrengt. 52 Verder werd in 2011 nog tot uitbuiting besloten gelet op het feit dat de 46 Art. 273f, sub 1 (2) Wetboek van Strafrecht. 47 C. RIJKEN, J. VAN DIJK EN F. KLERX- VAN MIERLO, Mensenhandel: het slachtofferperspectief. Een verkennende studie naar behoeften en belangen van slachtoffers mensenhandel in Nederland, Tilbrug, INTERVICT, 2013, M. HEEMSKERK EN C. RIJKEN C. RIJKEN (ed.), Combating trafficking in human beings for labour exploitation, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2011, (73) HR 20 december 2011, LJN: BR0448, BUREAU NATIONAAL RAPPORTEUR MENSENHANDEL, Jurisprudentie mensenhandelzaken Een analyse, Den Haag, BNRM, 2012, Rb. Haarlem 8 december 2010, LJN: BO8985, Hof Den Haag 25 augustus 2011, LJN: BR5629, 51 L. VAN KRIMPEN, C. RIJKEN (ed.), Combating trafficking in human beings for labour exploitation, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2011, (595) HR 27 oktober 2009, LJN: BI7097, 11

16 verdachte het leven van het slachtoffer volledig domineerde, dat hij het slachtoffer strafte wanneer het werk niet goed werd gedaan, dat geen vergoeding werd uitbetaald ter compensatie van de verrichte werkzaamheden en dat het slachtoffer ernstige psychologische en lichamelijke schade heeft geleden en niet in staat was zich aan de uitbuitingssituatie te onttrekken. 53 Tot op heden bestaat geen formele test maar gebruikt elke rechtbank een verschillende beoordelingswijze, afhankelijk van de omstandigheden van het geval Mensenhandel vs. mensensmokkel 17. Hoewel mensenhandel niet mag worden verward met mensensmokkel, is dit in de praktijk vaak het geval. De definitie van mensenhandel werd hierboven reeds uitvoerig besproken. De klemtoon ligt op de uitbuiting en het bewegingselement, eventueel gekoppeld aan een dwangelement met als primaire doelstelling de bescherming van slachtoffers en hun fysieke integriteit. Mensensmokkel kenmerkt zich daarentegen middels een illegale grensoverschrijding met winstoogmerk in hoofde van de smokkelaar. De smokkelaar maakt winst door de illegale grensoverschrijding op zich te faciliteren, terwijl een mensenhandelaar winst genereert uit de exploitatie van het slachtoffer. 55 De primaire doelstelling bij de bestrijding van mensensmokkel is de bescherming van de nationale belangen van de soevereine staat. Er wordt (eventueel via een tussenpersoon) bijgedragen tot de binnenkomst, doorreis of het verblijf van een niet- EU- onderdaan naar ofwel een EU- lidstaat, ofwel een staat die partij is bij een internationale overeenkomst betreffende overschrijding van de buitengrenzen die België bindt. Bovendien gebeurt de binnenkomst, doorreis of het verblijf met het oog op een direct of indirect vermogensvoordeel en is ze in strijd met de wetgeving van deze staat Hoewel mensenhandel en - smokkel twee onderscheiden misdrijven uitmaken, zijn ze met elkaar verweven. Dikwijls zijn illegale personen zowel het slachtoffer van mensenhandel als van mensensmokkel. Als gesmokkelde personen verblijven ze illegaal in een land, waardoor ze in een zwakkere positie verkeren en meer kans lopen het slachtoffer te worden van uitbuiting. 57 Bovendien zijn de middelen om de personen te vervoeren vaak identiek. 58 Ook wat betreft de strafmaat en de verzwarende omstandigheden is er een identieke regeling voor mensenhandel 53 HR 20 december 2011, LJN: BR0448, 54 M. HEEMSKERK EN C. RIJKEN C. RIJKEN (ed.), Combating trafficking in human beings for labour exploitation, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2011, (73) B. PERRIN European journal of criminology 2010, (11) Art. 77bis Vreemdelingenwet. 57 G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, , DOC /001,

17 en mensensmokkel. 59 De wetgever motiveert dit aan de hand van de noodzaak van samenhang en de gelijkaardige dramatische gevolgen die deze twee misdrijven kunnen hebben, zoals de gevaren voor de gezondheid of voor het leven van de slachtoffers. 60 Het risico bestaat dat, door de identieke strafmaat en het weglaten van het dwangelement in de mensenhandeldefinitie, het fundamentele verschil tussen beide strafbaarstellingen zal verwateren. Met als gevolg dat eerder zal worden vervolgd voor mensensmokkel omdat dit eenvoudiger te bewijzen is en bovendien geen beroep moet worden gedaan op het slachtoffer. 61 Ingevolge de verwarring met gesmokkelde personen worden deze mensenhandelslachtoffers wellicht gedeporteerd, wat ongetwijfeld nadelig is voor de slachtoffers, aangezien ze geen beroep meer kunnen doen op het slachtofferstatuut en de daarbij horende bescherming Slachtoffer van mensenhandel 2.1 Kwetsbare categorie van personen 19. Vooreerst is het van belang te benadrukken dat eender wie kan getroffen worden door de uitbuiting die mensenhandel omvat. In heel wat gevallen zijn slachtoffers van mensenhandel personen die net door hun kwetsbare positie geviseerd worden door mensenhandelaars. Zowel mannen, vrouwen, ouderen, kinderen, vreemdelingen als Belgen lopen het risico en dit zowel in de seksindustrie als in andere economische sectoren. Er is bijgevolg geen sprake van een type slachtoffer van mensenhandel. Desalniettemin zijn echter wel bepaalde tendensen merkbaar. Zo zullen mannen en vrouwen vaak niet om dezelfde redenen het slachtoffer worden van mensenhandel. Mensenhandel is namelijk een genderspecifiek fenomeen. 63 Op internationaal vlak zullen vrouwen en jonge meisjes doorgaans gedwongen worden te werken in de prostitutie of als huishoudelijke hulp, terwijl mannen eerder worden uitgebuit voor zwaar werk, zoals op het veld of in de mijn. Kinderen worden daarentegen ingezet in onder meer de textielindustrie. 64 Dezelfde trend is ook op te merken in België en Nederland, waar vrouwen doorgaans seksueel worden uitgebuit, terwijl mannen voornamelijk het slachtoffer worden van economische 59 Art. 433quinquies- 433septies Strafwetboek; art. 77bis- 77quater Vreemdelingenwet. 60 Memorie van toelichting bij het Wetsontwerp van 14 januari 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl. St. Kamer, , DOC /001, 11 en G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, 25 en G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, 25 en 75; B. PERRIN European journal of criminology 2010, (11) Overw. 3 richtlijn 2011/36/EU. 64 Annual report 2008, United nations office on drugs and crime, unodc/ar08_web.pdf,

18 uitbuiting. Verder kan opgemerkt worden dat slachtoffers die in België of Nederland worden uitgebuit vaak afkomstig zijn uit landen als Marokko, China, Polen of Roemenië Bovendien bestaat een duidelijke link tussen illegale arbeidsmigratie en economische uitbuiting. Frequent zijn slachtoffers van mensenhandel afkomstig uit derde landen en verblijven en werken ze hier illegaal. 66 In de zoektocht naar een beter leven trekken ze naar het vreemde land, om armoede en slechte levensomstandigheden te ontvluchten. Door hun sociaal economisch kwetsbare positie en illegale status is het risico op uitbuiting des te groot. 67 De slachtoffers durven niet voor hun rechten opkomen uit angst te worden uitgewezen wanneer ze klacht neerleggen. 68 De uitbuiters ontnemen de slachtoffers hun paspoort of dreigen ermee hen aan te geven bij de autoriteiten. 69 Slachtoffers van mensenhandel worden vaak eveneens het slachtoffer van geweld of bedreigingen, waardoor ze niet uit de uitbuitingssituatie geraken. Niettemin kan er ook sprake zijn van psychologische dwang, zonder het gebruik van geweld of bedreigingen, bijvoorbeeld wanneer geen alternatief voor de uitbuiting voorhanden is en ze in hun thuisland nog slechter af zijn. 70 Mogelijks werken deze illegale slachtoffers vrijwillig mee omdat hetgeen ze verdienen nog steeds meer is dan de mogelijkheden in hun land van herkomst. Meestal kunnen deze slachtoffers vrij bewegen en worden ze niet fysiek bedreigd. Aan de andere kant worden deze slachtoffers geregeld gehuisvest in erbarmelijk omstandigheden. Voornamelijk in sectoren als schoonmaakindustrie, carwash, huishoudhulp, textiel en kleinhandel is dit profiel van slachtoffers terug te vinden G. VERMEULEN, E. VAN DEN HERREWEGEN EN L. VAN PUYENBROECK, Mensenhandel in beeld. Eerste kwantitatieve en kwalitatieve analyse van Belgische slachtofferdata, Antwerpen, Maklu, 2007, ; D. POSTMA EN J. VAN WIJK, Proces 2012, afl. 5, (327) ; FEDERAAL CENTRUM VOOR DE ANALYSE VAN DE MIGRATIESTROMEN, DE BESCHERMING VAN DE GRONDRECHTEN VAN DE VREEMDELINGEN EN DE STRIJD TEGEN DE MENSENHANDEL, Bruggen slaan. Jaarverslag Mensenhandel 2013 van de onafhankelijke rapporteur mensenhandel België, Brussel, 2014, 92 en G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, G. VERMEULEN, Mensenhandelbeleid in België: status questionis, evaluatie en toekomstopties, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2006, 61-62; D. POSTMA EN J. VAN WIJK, Proces 2012, afl. 5, (327) I. POOLE, G. WYLIE EN P. MCREDMOND (eds.) Human trafficking in Europe. Character, Causes and Consequences, Hampshire, Palgrave Macmillan, 2010, (97) 98; D. BOELS EN P. PONSAERS, Panopticon 2011, afl. 5, (33) CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN VOOR RACISMEBESTRIJDING, Mensenhandel- smokkel. Jaarverslag 2007, Brussel, 2008, 21; M. HEEMSKERK EN C. RIJKEN C. RIJKEN (ed.), Combating trafficking in human beings for labour exploitation, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2011, (73) G. VEMEULEN EN Y. VAN DAMME, G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VII: actuele ontwikkelingen inzake EU- justitiebeleid, cannabisbeleid, misdaad en straf, jongeren en jeugdzorg, internationale vrede, veiligheid en gerechtigheid, gewelddadig extremisme & private veiligheid en zelfregulering, Antwerpen, Maklu, 2014, (416) Corr. Bergen (10 de k.) 26 juni 2012, CENTRUM VOOR GELIJKHEID VAN KANSEN EN VOOR RACISMEBESTRIJDING, Mensenhandel en mensensmokkel. Bouwen aan vertrouwen. Jaarverslag 2012, Brussel, 2013, 57-58; FEDERAAL CENTRUM VOOR DE ANALYSE VAN DE MIGRATIESTROMEN, DE BESCHERMING VAN DE GRONDRECHTEN VAN DE VREEMDELINGEN EN 14

19 De arbeidskrachten zijn vaak zelfs op de hoogte van het werk dat hen te wachten staat en dikwijls weten ze op voorhand dat ze bepaalde rechten niet zullen genieten, zoals het wettelijke minimumloon. Desondanks verwachten ze zich vaak niet aan de onmenselijke werkomstandigheden, het machtsmisbruik waar ze aan ten prooi zullen vallen en de geringe omvang van hun inkomsten in verhouding tot hun inspanning Naast deze illegaal verblijvende slachtoffers uit een derde land, bestaat een tweede soort slachtoffer. Dit slachtoffer is afhankelijk van zijn uitbuiter/werkgever en wordt tewerk gesteld via complexe juridische constructies van schijnzelfstandigheid in sectoren als bouw, transport of tuinbouw. Het zijn meestal EU- onderdanen afkomstig uit Oost- Europa. Doorgaans worden de slachtoffers via listige kunstgrepen ertoe aangezet een document te ondertekenen waar ze de inhoud niet van kennen. Bovendien krijgen ze weinig of geen loon en zijn de veiligheidsnormen en arbeidsomstandigheden ondermaats. 73 De afhankelijkheid blijkt vaak uit het feit dat de werkgever het salaris nog verschuldigd is of dat deze zorgt voor de huisvesting van het slachtoffer. Deze slachtoffers zoeken mogelijks geen hulp uit angst hun loon niet te krijgen of hun huisvesting te verliezen Als laatste is de toelichting van het fenomeen van schuldbinding essentieel. Het gaat om gesmokkelde personen die jarenlang gratis moeten werken om hun smokkelschulden af te betalen. De slachtoffers zijn vaak van Chinese afkomst en verblijven en werken hier illegaal. Ze worden gerekruteerd in hun land van herkomst met de belofte van enorme winsten in Europa. De reis is echter heel duur en de slachtoffers kunnen slechts een deel onmiddellijk betalen. Het overige deel moet worden terugbetaald in het land van bestemming. Het netwerk zet de slachtoffers hier aan het werk zodat ze hun schulden kunnen aflossen. Op deze manier blijven de slachtoffers afhankelijk van hun uitbuiter. 75 Het is echter ook mogelijk dat de schulden slechts DE STRIJD TEGEN DE MENSENHANDEL, Bruggen slaan. Jaarverslag Mensenhandel 2013 van de onafhankelijke rapporteur mensenhandel België, Brussel, 2014, G. VEMEULEN EN Y. VAN DAMME, G. VERMEULEN EN L. PAUWELS (eds.), Update in de criminologie VII: actuele ontwikkelingen inzake EU- justitiebeleid, cannabisbeleid, misdaad en straf, jongeren en jeugdzorg, internationale vrede, veiligheid en gerechtigheid, gewelddadig extremisme & private veiligheid en zelfregulering, Antwerpen, Maklu, 2014, (416) Corr. Dendermonde 3 april 2012, corr. Charleroi 26 oktober 2012, D. POSTMA EN J. VAN WIJK, Proces 2012, afl. 5, (327) 332; FEDERAAL CENTRUM VOOR DE ANALYSE VAN DE MIGRATIESTROMEN, DE BESCHERMING VAN DE GRONDRECHTEN VAN DE VREEMDELINGEN EN DE STRIJD TEGEN DE MENSENHANDEL, Bruggen slaan. Jaarverslag Mensenhandel 2013 van de onafhankelijke rapporteur mensenhandel België, Brussel, 2014, D. POSTMA EN J. VAN WIJK, Proces 2012, afl. 5, (327) ; M. HEEMSKERK EN C. RIJKEN labour exploitation in the C. RIJKEN (ed.), Combating trafficking in human beings for labour exploitation, Nijmegen, Wolf Legal Publishers, 2011, (73) 91; C. RIJKEN, J. VAN DIJK EN F. KLERX- VAN MIERLO, Mensenhandel: het slachtofferperspectief. Een verkennende studie naar behoeften en belangen van slachtoffers mensenhandel in Nederland, Tilbrug, INTERVICT, 2013, Corr. Brugge (14 e k.) 19 juni 2007, corr. Charleroi (7 e k.) 7 juni 2013, D. POSTMA EN J. VAN WIJK, Proces 2012, afl. 5, (327) 332; A. BRUNOVSKIS, EN R. SURTEES, A fuller picture. Addressing trafficking- related assistance needs and socio- economic vulnerabilities, Oslo, Fafo/Nexus, 2012, 24; FEDERAAL CENTRUM VOOR DE ANALYSE VAN DE 15