voor het onzichtbare Ook dit jaar weten archeologen en bodemprofessionals weer hun weg te vinden naar het Provinciehuis in Den Bosch.

Transcriptie

1 SEPTEMBER 2009, NUMMER 19 Zichtbare kwaliteit voor het onzichtbare Ook dit jaar weten archeologen en bodemprofessionals weer hun weg te vinden naar het Provinciehuis in Den Bosch. Het SIKB-congres op 29 september a.s. gaat in op een aantal actuele thema s die we bij het bodembeheer tegenkomen, zoals de steeds drukker wordende ondergrond en het toenemend aantal functies die de bodem moet vervullen. Goede afstemming en kwaliteit zijn voorwaarden om de bodem duurzaam te beheren. De SIKBekers voor de beste teams worden uitgereikt en u kunt deelnemen aan een van de parallelle sessies of zich laten adviseren door een mediacoach. In deze info@sikb geven wij u alvast een voorproefje van het congres door interviews met de sprekers Lambert Verheijen over integraal denken vanuit de ondergrond en met Johan Bosch over dringen in de ondergrond. En enkele visies van betrokkenen op de vraag hoe je archeologie en bodem meer in de kijker krijgt. De bodem wordt steeds minder geassocieerd met verontreinigingen en problemen, en steeds meer met de mogelijkheden die hij biedt: ruimte voor metro s, reservoir van kostbaar drinkwater, bewaarplaats van waardevolle archeologie, bron van warmte dan wel koude enzovoort. De sprekers tijdens het plenaire deel van het programma gaan vooral in op de noodzaak om al die functies goed af te stemmen en de ondergrond zorgvuldig te benutten. Zichtbare kwaliteit voor het onzichtbare is dan ook het motto voor dit jaar. In het parallelle programma worden die onderwerpen nog wat verder uitgediept, maar er is ook aandacht voor de communicatieve aspecten. U kunt zich tijdens het congres persoonlijk laten adviseren door de mediatrainers Wouke van Scherrenburg en Pieter Webeling voor het optreden op radio of tv of voor het omgaan met de schrijvende pers. U kunt zich nog aanmelden voor het congres via Bij de forumdiscussie gaat het over de vraag hoe je goede aandacht van media en bestuur krijgt voor de vaak wat minder zichtbare onderwerpen bodem en archeologie. iedereen zijn favoriete team digitaal aanmelden bij SIKB, en de meer dan deskundige jury, voorgezeten door Ruud Cino en David van den Burg, reikt de SIKBekers uit aan de teams op beide vakgebieden die hebben laten zien dat ze het meest innovatief en creatief werken, het beste samenwerken en daarbij de kwaliteit op een hoog niveau houden. Het programma begint om 9.30 uur met de voordracht van SIKB-voorzitter SIKBEKERS Voor het zesde achtereenvolgende jaar worden weer de SIKBekers voor bodembeheer en archeologie uitgereikt. Tot 25 augustus kon Arie Deelen over dilemma s in de ondergrond, en Wouke van Scherrenburg is onze dagvoorzitter. Zij bevraagt ook de sprekers en leidt de forumdiscussie later op de ochtend. Kijk op voor het complete programma.

2 Integraal denken betekent samenwerken Bodembeheer wordt steeds meer integraal aangepakt, waarbij alle functies die de bodem kan vervullen in samenhang worden gezien. Voor de bodemprofessional betekent integraal denken dan ook samenwerken met andere disciplines, aldus Lambert Verheijen, voorzitter van het SKB-bestuur en dijkgraaf van het waterschap Aa en Maas, tijdens zijn voordracht op het Lambert Verheijen SIKB-congres. BODEMCONVENANT Het meer integraal omgaan met de bodem houdt ook in dat de wetgeving en de verhoudingen tussen de verschillende overheden moeten veranderen. Zo wordt vanaf 1 januari a.s. de nieuwe Waterwet van kracht die alle wetgeving op watergebied bundelt, maar het meest in het oog springend was de ondertekening van het Bodemconvenant tussen de rijksoverheid en provincies, gemeenten en waterschappen. Verheijen: ik vind het knap dat IPO, VNG en de Unie hier binnen een jaar uitgekomen zijn, want het is een ingewikkelde materie. Het gaat om de decentralisatie van het bodembeheer, waardoor regionale overheden er taken met het bijbehorende geld erbij krijgen. Het convenant geeft ook antwoord op de vraag wie de bodem beheert: in stedelijk gebied de gemeente, en in landelijk gebied de provincie en/of het waterschap. Voor de waterschappen betekent dit dus nieuwe taken, zoals in het kader van het verdrag van Malta. Daarom werkt SIKB aan een handreiking speciaal voor waterschappen. Het bodemconvenant houdt in dat partijen die met bodem- en waterbeheer te maken hebben, regionaal goed samenwerken. Verheijen: ik zal daarom in mijn voordracht een pleidooi houden voor het regionaal delen van kennis tussen gemeenten, provincie en waterschap. Ik zal ook bepleiten dat waterschappen mede-opsteller worden van bodemkwaliteitskaarten, want zo geven we vorm aan de integrale en gebiedsgerichte aanpak die het nieuwe bodembeleid nastreeft. Het bodembeheer bevindt zich midden in een cultuuromslag, die al een paar jaar aan de gang is. De sectorale insteek, die dateert van begin jaren 80 gaat steeds meer in de richting van een integrale benadering waarbij de rol van de ruimtelijke inrichting groter wordt. Niet alleen van de bovengrond, maar ook van de ondergrond, want de ondergrond herbergt steeds meer functies, zoals warmte/koude-opslag en opslag van CO 2. Verheijen: het bodembeheer krijgt daardoor te maken met twee perspectiefwisselingen in dit verband: eerst was er de rol van de bovengrondse ruimtelijke inrichting, maar nu is er een tweede perspectiefwisseling vanuit de ordening en de kwaliteit van de ondergrond. Het gaat er nu om, al die verschillende functies die de bodem kan vervullen, en die economisch van groot belang zijn, met elkaar in verband te brengen en conflicten te vermijden, bijvoorbeeld tussen warmte/koude-opslag en de winning van grondwater. Afstemming is daarbij onmisbaar, en volgens Verheijen zijn er vanuit VROM verschillende stimuleringsregelingen en handleidingen om hier mee om te gaan. Ook regionale overheden maken nu werk van integrale visies op de ondergrond, zoals de provincies Drenthe en Zuid-Holland. Verheijen: Ook de zogeheten Zandgemeenten in ons land zijn bezig hun beleid op het gebied van grondwater- en bodembeheer in de stad integraal vorm te geven, zoals Zwolle, Arnhem, Den Bosch, Eindhoven en Tilburg. Voor het bodembeheer betekent dit dat er verschillende sectoren verbonden moeten worden, en de toch wat bètagerichte bodemprofessional te maken krijgt met alfawetenschappers als archeologen. Het is de verdienste van SIKB dat ze die bodemgerelateerde sectoren met elkaar heeft verbonden. Roel Brandt overleden Op 4 augustus 2009 is Roel Brandt op 68-jarige leeftijd overleden. We missen in Roel een warme persoonlijkheid met een enorme staat van dienst. Roel heeft aan de wieg gestaan van de ontwikkeling en verdere professionalisering van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie. Binnen SIKB is Roel vanaf de oprichting van het CCvD Archeologie in 2004 een aantal jaren voorzitter geweest. Roel is zaterdag 8 augustus in Amsterdam begraven.

3 SIKB PUBLICEERT NAAMWIJZIGING VKB-PROTOCOLLEN We zijn bij SIKB nooit vergeten dat de VKB mede aan de wieg heeft gestaan van de meeste protocollen op het gebied van monsterneming, veldwerk en milieukundige begeleiding. De eerste versies van deze protocollen werden geschreven en onderhouden door de VKB, voordat het beheer met andere belanghebbende partijen onder de vlag van SIKB breder werd getrokken. We hebben deze voorgeschiedenis altijd tot uitdrukking laten komen in de benaming VKB-protocol voor alle protocollen onder BRL SIKB 1000, 2000 en Nu het beheer alweer meer dan tien jaar bij SIKB ligt blijkt uit de vele vragen dat de benaming VKB-protocol bij steeds meer mensen tot verwarring leidt. In goed overleg met de VKB is dan ook besloten er gewoon protocol van te maken. We voeren deze aanpassing door bij wijziging van documenten. U ziet het nu het eerst bij de protocollen onder BRL BRL 1000 EN PROTOCOLLEN AANGEPAST AAN NIEUWE BESLUIT BODEMKWALITEIT BRL SIKB 1000, Monsterneming voor partijkeuringen, is met de daarbij horende protocollen 1001, 1002 en 1003 aangepast op het Besluit bodemkwaliteit. Dat betekent onder meer dat nu ook asbest als parameter is opgenomen. Daarnaast zijn verschillende eisen aangepast, zoals de eisen aan de vakbekwaamheid van de monsternemer. De nieuwe versies treden begin oktober 2009, op het moment van vermelding in de Regeling bodemkwaliteit, in werking. Vanaf dat moment geeft Bodem+ de erkenningen ook niet meer af per handeling, maar per protocol. Bestaande erkenningen worden automatisch omgezet. De oude versies van BRL en protocollen worden ingetrokken op 1 juli 2010, zodat implementatie kan plaatsvinden tijdens het reguliere auditproces. De nieuwe versies staan op SIKB 1000 NIEUW PROTOCOL 1004 OVER MONSTERNEMING KORRELVORMIGE AFVALSTOFFEN Het certificatieschema onder BRL SIKB 1000 is uitgebreid met een nieuw protocol 1004, Monsterneming te storten korrelvormige afvalstoffen. Organisaties kunnen zich nu laten certificeren voor monsterneming van de afvalstoffen ten behoeve van de basiskarakterisatie, voorafgaande aan het aanbieden aan een stortplaats. Protocol 1004 valt niet onder het Besluit bodemkwaliteit, maar onder het Besluit melden bedrijfsafvalstoffen en gevaarlijke afvalstoffen. Op grond van dit Besluit zijn een certificaat en een erkenning voor deze specifieke vorm van monsterneming met ingang van 21 juli 2009 verplicht, met een overgangstermijn tot 1 januari Het geheel is een invulling van de EU Richtlijn Storten. Het nieuwe protocol staat op SIKB 1000 KIJK OP VOOR DE DOCUMENTEN nu alsnog onder de erkenningsplicht komen te vallen, hebben daarvoor tot 1 juli 2010 de tijd. De nieuwe versies staan op SIKB NIEUWE HANDIGE PUBLICATIES Naast het publiceren van normstellende documenten ondersteunt SIKB u ook met informatieve publicaties. Deze zijn handzaam en staan boordevol handige tips voor uw uitvoeringspraktijk. Kijkt u uit naar de nieuwste van deze publicaties. De eerste exemplaren ervan zullen beschikbaar zijn op het SIKB jaarcongres, waarna u ze bij SIKB kunt bestellen: BROCHURE HOE KIES IK VOOR BODEMBEHEER GEACTUALISEERD De brochure Hoe kies ik een goed milieu-adviesbureau of een goede aannemer? leidt de aspirant-opdrachtgever voor bodemonderzoek of sanering stapsgewijs door het gunningsproces. Veel tips voor het gunnen aan een bedrijf dat kwaliteit zal leveren. De brochure is geheel geactualiseerd en daarmee aangepast aan de nieuwe situatie onder het Besluit bodemkwaliteit. NIEUWE BROCHURE OVER SAMENLOOPASPECTEN BODEMSANERING EN ARCHEOLOGIE Stel: u werkt aan een bodemonderzoek en u komt een archeologisch belangrijk voorwerp tegen. Of u werkt aan een archeologisch onderzoek en u komt bodemverontreiniging tegen. In beide gevallen krijgt u te maken met regelgeving buiten uw eigen vakgebied. Dus wat te doen? Deze nieuwe brochure brengt u op weg. NIEUWE WAAIER BODEMBESCHERMING In deze nieuwe waaier vatten we beleid en regelgeving bij bodembescherming binnen inrichtingen en bij ondergrondse tanks kort samen. Aan welke eisen moeten vloeren, riolering en geomembraanbaksystemen voldoen? Wanneer is kathodische bescherming noodzakelijk en wanneer is inwendige inspectie van de tank nodig? U vindt het in de waaier Bodembescherming. NIEUWE WAAIER HERGEBRUIK VAN GROND EN BOUWSTOFFEN IN CIVIELE WERKEN Het bodem- en grondstromenbeleid is voor mensen zonder bodemkennis niet eenvoudig te doorgronden. Toch gaan we er van uit dat begeleiders en uitvoerders van civiele werken hun weg in het Besluit bodemkwaliteit en andere regelgeving kunnen vinden. Om deze mensen op weg te helpen heeft SIKB een nieuwe waaier opgesteld. INFO@SIKB / september 2009 BRL 7500 EN PROTOCOL 7510 AANGEPAST AAN NIEUWE BESLUIT BODEMKWALITEIT BRL SIKB 7500, Bewerking van verontreinigde grond en baggerspecie, is met het erbij horende protocol 7510 aangepast op het Besluit bodemkwaliteit. Evenals bij BRL 1000 betekent dat onder meer dat nu ook asbest als parameter is opgenomen. Verder is de reikwijdte uitgebreid tot andere afvalstoffen die na reiniging als grond worden aangemerkt en is koude immobilisatie van grond en baggerspecie tot bouwstof als erkende techniek beschreven. De oude versies van BRL en protocol worden ingetrokken op 1 juli 2010, zodat implementatie kan plaatsvinden tijdens het reguliere auditproces. Bedrijven die met koude immobilisatie werken en SYLLABUS JURIDISCHE ARCHEOLOGIE Hoe zit de archeologische wetgeving in elkaar en wat is de relatie met de nieuwe Wro? Wie is bevoegd gezag en welke kwaliteitseisen worden er gesteld aan onderzoek en opgravingen? Is er een model voor een sloopvergunning waarin archeologie is beschermd? SIKB verzorgt een eendaagse cursus juridische archeologie, bedoeld voor een ieder die met dit soort vragen zit. Maar u kunt natuurlijk ook zelf kennis nemen van de syllabus Bouwen, ruimte en Archeologie door hem bij SIKB te bestellen.

4 In de kijker bij bestuurders en media / september 2009 Vóór de uitreiking van de SIKBekers wordt tijdens het congres onze sector meer moeten doen om aan de voorkant van het RO-proces in beeld te komen. Daarbij moeten we niet teveel in details treden; onder leiding van Wouke van Scherrenburg een paneldiscussie bestuurders willen beslissen op hoofdlijnen. Wij moeten stimuleren dat er integraal tegen bodem en ondergrond wordt aangekeken en integrale oplossingen verbinden met bestuurlijke kracht, bijvoorbeeld bij de samenhang van WKO en sanering van het diepe grondwater. Zorg voor gehouden over de vraag hoe je meer aandacht van media en bestuur voor bodem en archeologie kunt krijgen. Met onder meer meer communicatie, bijvoorbeeld over het belang dat de stad heeft bij een gerenommeerde historie en dat de bodem bijdraagt aan duurzame Marc Langenhuijsen (gemeente Breda), Arie Deelen (DCMR), kwaliteit van de leefomgeving. Daar worden bestuurders warm van. Evert van Ginkel (TGV Teksten en Presentaties) en Hugo Artz Boudewijn Goudswaard, directeur van archeologisch bedrijf Past2Present, heeft als prominent archeoloog ook een duidelijke visie (provincie Noord-Brabant). Als aftrap alvast de opinies van op dit onderwerp. Hij is van mening dat archeologie te ver afstaat van de maatschappij, ook al hebben belangwekkende archeologische enkele panelleden en een betrokkene uit het werkveld. vondsten meestal niet te klagen over media-aandacht. Maar waar het wel aan schort is voldoende betrokkenheid bij degenen die ons betalen. Dat komt doordat de discussie over de waarde (wat is er echt belangrijk?) van archeologische resten nu wordt gedomineerd door professionals en adviseurs die gericht zijn op academische kennisvermeerdering. De maatschappij, dat wil zeggen de gemeenteraad en de projectontwikkelaar, de toekomstige bewoner wordt niet betrokken bij die discussie. Wij pleiten ervoor om het perspectief om te draaien en uit te gaan van de maatschappelijke behoefte en de ruimtelijke ordening. Op het congres Reverse Archaeolgy eerder dit jaar kwam werd deze gedachte uitgewerkt en om het concreet te maken hebben wij in Madurodam de opgraving van een Romeins schip laten nabouwen. n Hugo Artz (provincie Noord-Brabant): incidentele media-aandacht voor bodem en vooral archeologie is makkelijk te realiseren, maar structurele aandacht is moeilijker, je moet het dan hebben over aansprekende thema s als voedselproductie, het belang van schoon grondwater en bijvoorbeeld het feit dat historische bodemverontreiniging soms zelfs een archeologisch monument is, bijvoorbeeld loodverontreiniging door een pottenbakkerij. Bij de bestuurlijke aandacht denk ik vooral aan het overtuigen van RO- bestuurders en ambtenaren. Het heeft bijvoorbeeld voor de RO consequenties als je geen aandacht besteedt aan bodem en/of cultuur, en recente uitgaven als de Bos-atlas van ondergronds Nederland geven het belang daarvan heel mooi weer. Verder moet je in rapportages aan bestuurders voorbeeldprojecten laten zien, waar goed rekening wordt gehouden met archeologie, zoals de parkeergarage in Woerden, en rapporteren over de aanpak van spoedlocaties bij bodemverontreiniging. Het gaat om de aandacht vasthouden, en daarnaast moet je natuurlijk zorgen voor vermelding van bodem en archeologie in het gemeentelijk of provinciaal bestuursakkoord. Er moet niet gedacht worden in beperking, maar in kansen!. Arie Deelen (DCMR en bestuursvoorzitter SIKB): bodem en archeologie zijn beide specialistische vakgebieden en worden soms gezien als belemmering voor degenen die willen bouwen. Ik denk dat wij vanuit

5 / september 2009 Ondergrondse bestemmingsplannen nodig in steden Er is weinig ruimte in onze steden, en daarom verdwijnen steeds meer functies naar de ondergrond. Maar het wordt hier nu zo druk, dat regulering van overheidszijde nodig is. Prof. ir. Johan Bosch, praktijkhoogleraar Ondergronds Bouwen TU Delft en tevens directieadviseur Projectbureau Noord/Zuidlijn pleit voor 3D ondergrondse bestemmingsplannen om conflicten tussen al die ondergrondse functies te voorkomen en toekomstige ontwikkelingen niet te blokkeren. We hebben in Nederland een lange traditie met bestemmingsplannen boven het maaiveld; we zijn gewend om de schaarse stedelijke ruimte te plannen en te ordenen. In de ondergrond is die planning een stuk minder; we konden het ons tot voor kort veroorloven om de kleine infrastructuur zoals kabels en leidingen relatief ongeordend neer te leggen, het liefst vlak onder de straat. Omdat het aanleggen van grote ondergrondse infra, zoals tunnels en metrolijnen, in ons land pas relatief laat tot stand kwam en bovendien de overheid de enige partij was die die infra aanlegde, was ordening van de ondergrondse ruimte niet zo nodig, aldus Bosch. Die situatie is inmiddels drastisch veranderd, in technisch opzicht en door het toetreden van andere, veelal private partijen. mogelijkheden en door liberalisering van de wetgeving zijn er veel nieuwe, vooral private partijen bijgekomen, ook op het gebied van IT en nutsvoorzieningen. Door al die ontwikkelingen wordt ook de ondergrondse ruimte schaarser, en dan moet je ook nog rekening houden met archeologische resten en oude funderingen in de bodem. Het risico op conflicten tussen al die ondergrondse functies wordt steeds groter. Ordening Deze situatie vraagt in de ogen van Bosch om ordening van de ondergrond met als doel: beter regisseren van het gebruik door het registreren van de aanwezige infra, het reserveren ten behoeve van toekomstige ontwikkelingen en daarmee het reguleren van ondergrondse voorzieningen. Het kadaster is de instantie waar ondergrondse Als reactie op maatschappelijke druk, die overlast door aanleg van infrastructuur steeds minder accepteert, zijn er methoden als het sleufloos aanleggen van kabels en leidingen en het boren van tunnels ontwikkeld. Maar daarmee houden de ontwikkelingen niet op, want in veel steden worden steeds meer ondergrondse afvalcontainers geplaatst, en in Almere is al een ondergronds buizenstelsel voor huishoudelijk afval aangelegd dat met perslucht werkt. Daarnaast worden er steeds meer installaties voor warmte/koudeopslag aangelegd, die tot honderden meters diep kunnen gaan. Bosch: door die technische activiteiten moeten worden aangemeld, in het kader van de zogeheten grondroerdersregeling. Deze dienst beschikt, samen met de gemeentelijke instanties, over alle informatie die nodig is om een ondergronds bestemmingsplan te kunnen maken. Bosch: de discussie is nog gaande over de instantie die het reserveren en reguleren van de ondergrondse ruimte moet doen, wellicht ook een mooi onderwerp voor de discussie op 29 september. Ik zal daar in elk geval ook pleiten voor het aanbrengen van een zonering in de bodem, bijvoorbeeld : de kleine infrastructuur in de bovenste 4 meter, en de grote infra daaronder. n

6 Elektronische Nieuwsbrieven Per 1 oktober 2009 wordt de wet op Telecommunicatie van kracht. De invoering van deze wet heeft als gevolg dat wij u zonder uw voorafgaande toestemming niet meer elektronisch mogen informeren. Dit bericht is ook per verzonden, het kan dus zijn dat u zich dan al heeft aangemeld. Heeft u dit nog niet gedaan of heeft u de niet ontvangen, dan kan u dat alsnog doen. U kunt ook een collega wijzen op deze mogelijkheid om via de digitale Om te voorkomen dat wij u niet meer op de hoogte mogen brengen van weg berichten van ons te ontvangen. nieuws uit uw netwerk, ontwikkelingen, workshops en overige informatie, verzoeken wij u via de hiervoor gemaakte internet pagina ons uw toestemming te verlenen. Dit betreft alle programma s en stichtingen die deel uitmaken van CURNET. U KUNT ZICH REGISTREREN VIA: U mag van ons verwachten dat wij vertrouwelijk met uw gegevens omgaan en u zo zorgvuldig mogelijk informeren over ontwikkelingen op uw aandachtsgebied. Wie doen er mee aan SIKB? Bodem+ BOG Bouwend Nederland BOVAG CGA CUMELA DVD FeNeLab FOCWA GTI en IPO NEN NEPROM NIBV NVPG OC&W ODI/VDV ONRI RWS Bodem+ (BESTUURSLID) Branche Organisatie van Grondbanken Bouwend Nederland Bond Van Automobielhandelaren en Garagehouders Convent van Gemeentelijke Archeologen (BESTUURSLID) Belangenorganisatie voor ondernemingen werkzaam in de CUMELAsector (Cultuurtechnische werken en grondverzet, Meststoffendistributie en Loonwerken in de Agrarische sector) Dienst Vastgoed Defensie van het ministerie van Defensie Federatie Nederlandse Laboratoria, Kalibratie- en inspectie-instellingen (BESTUURSLID) Nederlandse Vereniging van Ondernemers in het Carrosseriebedrijf Grote Technologische Instituten Interprovinciaal Overleg (BESTUURSLID) Nederlands Normalisatie-instituut Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen Nederlands Informatiecentrum Bodembeschermende Voorzieningen Nederlandse Vereniging van Procesmatige Grondbewerkingsbedrijven Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Onafhankelijke Deskundige Inspecteurs en adviseurs voor Vloeistofdichte Voorzieningen Organisatie van Raadgevende Ingenieursbureaus Rijkswaterstaat (BESTUURSLID) INFO@SIKB IS EEN UITGAVE VAN SIKB STICHTING INFRASTRUCTUUR KWALITEITSBORGING BODEMBEHEER Postbus AK GOUDA T (0182) F (0182) info@sikb.nl Stichting BSB UvW VA VKB VNG Stichting voor Bodemsanering van Bedrijfsterreinen Unie van Waterschappen Vereniging van Afvalbedrijven Vereniging Kwaliteitsborging Bodemonderzoek (BESTUURSLID) Vereniging van Nederlandse Gemeenten VNO-NCW Vereniging van Nederlandse Ondernemers - Nederlands Christelijk Werkgeversverbond TEKST SIKB en CURNET Communicatie, Gouda FOTOGRAFIE Made of Man, visual identity Past2Present OPMAAK & DRUK Drukkerij van Norden, Gouda VOC VOiA VROM VVMA Verenigd Overleg van Certificatie-instellingen Vereniging van Ondernemers in Archeologie (BESTUURSLID) Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Vereniging van Milieu Adviesbureaus SEPTEMBER 2009