Grammaticablad Latijn

Transcriptie

1 Zelfstandige naamwoorden = onderwerp = meewerkend voorwerp = lijdend voorwerp = bijwoordelijke bepaling = bijvoeglijke bepaling De woorden uit de derde groep met een meervoud op -a n altijd ondig. De woorden uit de derde groep met een meervoud op -es n mannelijk of vrouwelijk, nooit ondig. Het geslacht moet je opzoeken in de woordenlijst. De uitgang genitivus is -um. Van een aantal zelfst. Naamw. Is de genitivus echter -ium (navis) De meeste woorden van groep 4 n mannelijk, maar manus (hand) en domus (huis) n vrouwelijk. Van domus kom je vaak de volgende vormen tegen met een vaste betekenis: domi = thuis, domum = naar huis, domo = van huis (af), uit huis. Alle woorden van groep 5 n vrouwelijk, behalve dies (dag), dit woord is mannelijk. Groep 1 Groep 2 Groep 3 Groep 4 Groep 5 serv-a serv-ae serv-ae serv-am serv-a serv-us serv-i serv-o serv-um serv-o puer puer-i puer-o puer-um puer-o bell-um bell-i bell-o bell-um bell-o nav-is nav-is nav-i nav-em nav-e pater patr-is patr-i patr-em patr-e mater matr-is matr-i matr-em matr-e nomen nomin-is nomin-i nomen nomin-e man-us man-us man-ui man-um man-u res rei rei rem re serv-ae serv-arum serv-is serv-as serv-is serv-i serv-orum serv-is serv-os serv-is puer-i puer-orum puer-is puer-os puer-is bell-a bell-orum bell-is bell-a bell-is nav-es nav-ium nav-ibus nav-es nav-ibus patr-es patr-um patr-ibus patr-es patr-ibus matr-es matr-um matr-ibus matr-es matr-ibus nomin-a nomin-um nomin-ibus nomin-a nomin-ibus man-us man-uum man-ibus man-us man-ibus res rerum rebus res rebus slavin slaaf jongen oorlog schip vader moeder naam hand ding, zaak Vocativus De naaal vocativus wordt gebrut als men iemand aanspreekt. Alleen bij de woorden op -us uit groep 2 heeft de vocativus een andere uitgang (-e). In alle andere gallen is hij gelijk aan de nominativus. Persoonlijke voornaamwoorden De dativus vertaal je met aan of voor. De ablativus vertaal je met met of door. De genitivus vertaal je met van. 1e persoon ego = mihi = mij me = mij me = mij 2e persoon tu = tibi = jou te = jou te = jou is = hij eius = hem ei = hem eum = hem eo = hem 3e persoon ea = eius = haar ei = haar eam = haar ea = haar id = het eius = het ei = het id = het eo = het Persoonlijke voornaamwoorden kunnen ook wederkerend gebrut worden. Dat nos = vos = ei = eae = ea = betekent dat degene waarop de handeling gericht eorum = hen earum = hen eorum = hen is ook het onderwerp van de zin is. nobis = ons vobis = eis = hen eis = hen eis = hen Bij de eerste persoon wordt me (mezelf) nos = ons vos = eos = hen eas = hen ea = hen gebrut, bij de tweede persoon te (jezelf), nobis = ons vobis = eis = hen eis = hen eis = hen bij de derde persoon wordt bij de dativus sibi (zich) gebrut en bij de accusativus en de ablativus se (zich) gebrut. In een A.c.I. wordt se vertaald met hij of (/). Bezittelijke voornaamwoorden Het bezittelijke voornaamwoord staat in dezelfde naaal, getal en geslacht als het zelfstandig naamwoord dat erbij hoort. (congruentie) Als het Latijn de bezitter van de 3e persoon (n, haar, hun) wil aanduiden, wordt gebru gemaakt van de genitivus van het pers. voornaamwoord (eius, eorum, earum) mannelijk vrouwelijk ondig meus tuus noster vester suus mea tua nostra vestra sua meum tuum nostrum vestrum suum mijn jouw ons/onze n/haar/hun Suus wordt gebrut als wederkerend bezittelijk voornaamwoord van de derde persoon. Het congrueert met het zelfstandig naamwoord waar het bijhoort. mannelijk vrouwelijk ondig me-us me-i me-o me-um me-o me-i me-orum me-os me-a me-ae me-ae me-am me-a me-ae me-arum me-as mijn me-um me-i me-o me-um me-o me-a me-orum me-a

2 Bijvoegelijk naamwoord Het bijvoegelijk naamwoord staat in dezelfde naaal, getal en geslacht als het zelfstandig naamwoord dat erbij hoort. (congruentie) Er n enkele bijv. naamw. op -er met in de een aparte vorm voor mannelijk, vrouwelijk en ondig. Deze worden verbogen als fortis. (woordenlijst: acer, acris, acre) mannelijk vrouwelijk ondig mannelijk vrouwelijk ondig magn-us magn-i magn-o magn-um magn-o magn-a magn-ae magn-ae magn-am magn-a magn-um magn-i magn-o magn-um magn-o pulcher pulchr-i pulchr-o pulchr-um pulchr-o pulchr-a pulchr-ae pulchr-ae pulchr-am pulchr-a pulchr-um pulchr-i pulchr-o pulchr-um pulchr-o magn-i magn-orum magn-os magn-ae magn-arum magn-as magn-a magn-orum magn-a pulchr-i pulchr-orum pulchr-os pulchr-ae pulchr-arum pulchr-as pulchr-a pulchr-orum pulchr-a groot mooi mannelijk vrouwelijk ondig mannelijk vrouwelijk ondig s s fort-em s s fort-em fort-e s fort-e ingens s ingent-em ingens s ingent-em ingens s ingens fort-es um bus fort-es bus fort-es um bus fort-es bus a um bus a bus ingent-es um bus ingent-es bus ingent-es um bus ingent-es bus a um bus a bus groot reusachtig Bijwoord Bijwoorden worden gormd van bijvoeglijke naamwoorden. Als de bijw. gormd worden van de bijv. naamw. op -us of -er krijgen ze de uitgang -e. (magne, pulchre) Als bijw. gormd worden van de bijv. naamw. op -is of -ns krijgen ze de uitgang -ter. (fortiter, ingenter) Een bijwoord heeft altijd dezelfde vorm! Er n ook woorden die alleen maar bijwoord kunnen n, bijv. Iterum (weer) of iam (reeds). Aanzende voornaamwoorden mannelijk vrouwelijk ondig mannelijk vrouwelijk ondig mannelijk vrouwelijk ondig hic huius huic hunc hoc haec huius huic hanc hac hoc huius huic hoc hoc ille illius illi illum illo illa illius illi illam illa illud illius illi illud illo iste istius isti istum isto ista istius isti istam ista istud istius isti istud isto hi horum hos hae harum has haec horum haec illi illorum illos illae illarum illas illa illorum illa isti istorum istos istae istarum istas ista istorum ista deze, dit die, dat (daar bij hem) deze, dit (daar bij jou)

3 Betrekkelijk voornaamwoord (relativum) Een relativum verst naar een woord in het voorafgaande dat dezelfde geslacht en getal heeft als het relativum. De naaal hoeft niet met elkaar overeen te komen. De naaal wordt bepaald door de functie die het relativum in de bijzin heeft. Een relativum vertaal je in de naaallen nominativus en accusativus met die of dat. Gebru bij de naaallen genitivus, dativus en ablativus de hulpwoorden die bij deze naaallen horen: van, aan/voor of met/door mannelijk vrouwelijk ondig qui quem qui rum s quam qua quarum quas d d rum Vragend voornaamwoord Je kunt in het Latijn op verschillende manieren vragen formuleren. 1. Door middel van een vraagwoord. 2. Door middel van het signaalwoordje -ne. Je kunt -ne niet vertalen. 3. Door middel van een vragend voornaamwoord mannelijk vrouwelijk ondig quis quem quis quem quid quid Het vragend voornaamwoord kan zelfstandig en bijvoeglijk gebrut worden. Een zelfstandig vragend voornaamwoord wil zeggen dat er geen ander zelfstandig naamwoord met dezelfde naaal, getal en geslacht naast staat. Het vragend voornaamwoord vertaal je dan met wie of wat, wie gebru je bij het mannelijk en het vrouwelijk, wat bij ondig. qui rum s qui rum s rum Als het zelfstandig naamwoord bijvoeglijk is gebrut wil dat zeggen dat er een zelfstandig naamwoord met dezelfde naaal, getal en geslacht bijhoort. Het vragend voornaamwoord vertaal je dan met welke. A.c.I accusativus cum infinitivo Als woorden in een zin letterlijk worden aangehaald spreken we van een directe rede. Voorbeeld: Mrouw Ziengs zegt: dit is een goed grammaticablad. Als woorden in een zin niet letterlijk worden aangehaald spreken we van een indirecte rede. Voorbeeld: Mrouw Ziengs zegt dat dit een goed grammaticablad is. Een A.c.I. komt in het Latijn erg veel voor. Je kunt haar verwachten achter veel werkwoorden waar je in het Nederlands het verbindingswoordje dat achter kunt zetten. Als je in een zin zo n werkwoord tegenkomt en er staat een accusativus met een infinitivus achter heb je te maken met een A.c.I. Vertaling A.c.I.: 1. Vertaal het vervoegde werkwoord en zet er het woord dat achter. 2. Vertaal de accusativus alsof het een nominativus is. 3. Vertaal de infinitivus alsof het een vervoegd werkwoord bij het onderwerp is. 4. Vertaal de rest van de zin. Let op: 1. Als er meerdere accusativi in een zin staan, vertaal dan altijd de eerste accusativus die je tegenkomt als nominativus. 2. Als het vervoegde werkwoord in de verleden tijd staat, dan wordt de hele zin verleden tijd. a. Laocoön dicit Graecos dolum parare. Laocoön zegt dat de Grieken een list voorbereiden. b. Laocoön dixit Graecos dolum parare. Laocoön zei dat de Grieken een list voorbereidden. c. Laocoön dicit Graecos dolum paravisse. Laocoön zegt dat de Grieken een list voorbereid d. Laocoön dixit Graecos dolum paravisse. Laocoön zei dat de Grieken een list voorbereid hadden.

4 Congruentie van het naamwoordelijk deel van het gezegde In het Latijn congrueert het naamwoorelijk deel van het gezegde in geslacht, naaal en getal met het onderwerp van de zin. Dit kan ook met het lijdend voorwerp van de zin, maar dan alleen bij een A.c.I. Predicatie bepaling Een predicatie bepaling is enerds met een naamwoord verbonden als bijvoegelijke bepaling, anderds heeft het de functie als bijwoordelijke bepaling bij het gezegde. Een predicatie bepaling die uit een zelfstandig naamwoord bestaat, wordt met als vertaald. Een bijvoegelijk naamwoord kan op twee manieren vertaald worden: 1. Als bijwoord 2. Predicatief (vertalen met als) Tegenwoordig deelwoord / onvoltooid deelwoord (participium praesens actief / p.p.a.) Voorbeelden van tegenwoordige deelwoorden in het Nederlands n gillend, lachend, pratend, enz. Een tegenwoordig deelwoord is in het Nederlands te herkennen aan de kenmerkende letters nd. Een p.p.a. is in het Latijn een werkwoordsvorm met naaallen. Een p.p.a. wordt gormd door achter de stam van een werkwoord uitgangen te plaatsen. Een p.p.a past zich aan in getal/geslacht/naaal aan het woord waar het bij hoort, net zoals een bijvoeglijk naamwoord dit doet. Het congrueert dus vaak (maar niet altijd) met een naamwoord. mannelijk vrouwelijk ondig clamans clamant-is clamant-i clamant-em clamant-e clamant-es clamant-ium clamant-es clamans clamant-is clamant-i clamant-em clamant-e clamant-es clamant-ium clamant-es clamans clamant-is clamant-i clamans clamant-e clamant-ia clamant-ium clamant-ia Vertaling p.p.a De zin canes latrantes non mordent kun je op vier verschillende manieren vertalen: a. Blaffende honden bijten niet. b. Honden, die blaffen, bijten niet. c. Blaffend bijten honden niet. d. Honden bijten niet, hoewel/omdat/terl/wanneer blaffen. Het Latijn maakt het meest gebru van de vertalingsmogelijkheden c en d. De context én het eigen taalgoel maakt echter duidelijk welke vertaling binnen de context van een verhaal de meest gewenste is. Let op: 1. Indien een p.p.a niet met een naamwoord overeen komt in naaal/getal/geslacht, maak je van het ppa een zelfstandig naamwoord door er een lidwoord voor te plaatsen. 2. Vertaal een p.p.a. nooit als het hoofdwerkwoord van een zin! Verleden deelwoord / voltooid deelwoord (participium perfectum passief / p.p.p.) Voorbeelden van het verleden deelwoord in het Nederlands n geroepen (nde) of greesd (nde). Het p.p.p. wordt gormd door achter de stam van het werkwoord -t- te plaatsen, daarachter komen de uitgan (de uitgangen van groep 1 en 2) Soms verandert de stam of verandert de -t- in een -s-. mannelijk vrouwelijk ondig clamat-us clamat-i clamat-o clamat-um clamat-o clamat-i clamat-orum clamat-os clamat-a clamat-ae clamat-ae clamat-am clamat-a clamat-ae clamat-arum clamat-as clamat-um clamat-i clamat-o clamat-um clamat-o clamat-a clamat-orum clamat-a

5 De trappen van vergelijking mannelijk vrouwelijk ondig De comparativus is de vergrotende trap. Deze wordt gormd door achter het bijv. naamwoord de uitgang -ior/-ius te zetten, behalve bij en onz. De verbuiging gaat hetzelfde als het zelfst. naamwoord van groep 3. De superlativus is de overtreffende trap. Deze wordt gormd door achter het bijv. naamwoord de uitgang -issimus/- rimus te zetten. De verbuiging is hetzelde als die van het zelfst. naamwoord van groep 1 en 2. Bijwoorden krijgen bij de comparativus de uitgang -ius, en bij de superlativus de uitgang -e. longior longioris longiori longiorem logiore longiores longiorum longiores longior longioris longiori longiorem logiore longiores longiorum longiores longius longioris longiori longius logiore longiora longiorum longiora Een aantal veel voorkomende bijvoeglijke naamwoorden ken af van de normale vorming van de trappen van vergelijking. Er n ook enkele vormen die niet van een bijv. naamwoord n afgeleid, maar van een voorzetsel of bijwoord. bonus - melior - optimus malus - peior - pessimus magnus - maior - maximus parvus - minor - minimus multi - plures - plurimi plerique goed - beter - best slecht - slechter - slechtst groot - groter - grootst klein - kleiner - kleinst veel - meer - zeer veel de meeste supra - superior - supremus ultra - ulterior - ultimus intra - interior - intimus extra - exterior - extremus buiten pro - prior - primus post - posterior - postremus boven - hoger - hoogst ginds - verder - verst binnen - meer naar binnen - binnenste - meer naar buiten - buitenste voor - eerder - eerst achter - later - laatst Vertaling: 1. Haec domus altior est quam illa domus. Dit huis is hoger dan dat huis. comparativus met vergeljing (quam = dan) 2. Haec domus omnium altissima est. Dit huis is het hoogst van alle / allerhoogst. superlativus met vergelijking 3. Haec domus altior est. Dit huis is tamelijk hoog / te hoog. comparativus zonder vergelijking 4. Haec domus altissima est. Dit huis is zeer hoog. superlativus zonder vergelijking 5. Haec domus quam altissima est. Dit huis is zo hoog mogelij. superlativus versterkt door quam Uter, uterque, neuter, alter Het Latijn heeft een speciale groep voornaamwoorden voor situaties waarin het gaat om twee mensen, dieren of dingen: uter = wie van beiden neuter = geen van beiden alter alter = de een, de ander uterque = elk van beiden mannelijk vrouwelijk ondig uter utrius utri utrum utro utra utrius utri utram utra utrum utrius utri utrum utro

6 Vervoeging van het latijnse werkwoord Actief Als een werkwoord actief word gebrut verricht je de handeling zelf. Praesens Imperfectum Nooit vertalen met vb. Ik schreeuwde zullen. vb. Ik zal schreeuwen Perfectum hebben of zonder vb. Ik schreeuwde vb. Ik heb gescheeuwd Plusquamperfectum Altijd vertalen met hadden. vb. Ik had gescheeuwd exactum zullen en Vb. Ik zal geschreeuwd hebben Imperativus Infinitivus a-stam e-stam i-stam mk-stam clam-o clama-s clama-t clama-mus clama-tis clama-nt clama-bam clama-bas clama-bat clama-bamus clama-batis clama-bant clama-bo clama-bis clama-bit clama-bimus clama-bitis clama-bunt clamav-i clamav-isti clamav-it clamav-imus clamav- clamav-erunt clamav-eram clamav-eras clamav-erat clamav-eramus clamav-eratis clamav-erant clamav-ero clamav-eris clamav-erit clamav-erimus clamav-eritis clamav-erint clama clama-te clama-re clamaturus esse clamav-isse time-o time-s time-t time-mus time-tis time-nt time-bam time-bas time-bat time-bamus time-batis time-bant time-bo time-bis time-bit time-bimus time-bitis time-bunt timu-i timu-isti timu-it timu-imus timu- timu-erunt timu-eram timu-eras timu-erat timu-eramus timu-eratis timu-erant timu-ero timu-eris timu-erit timu-erimus timu-eritis timu-erint time time-te time-re timeturus esse timu-isse audi-o audi-s audi-t audi-mus audi-tis audi-u-nt audi-e-bam audi-e-bas audi-e-bat audi-e-bamus audi-e-batis audi-e-bant audi-am audi-es audi-et audi-emus audi-etis audi-ent audiv-i audiv-isti audiv-it audiv-imus audiv- audiv-erunt audiv-eram audiv-eras audiv-erat audiv-eramus audiv-eratis audiv-erant audiv-ero audiv-eris audiv-erit audiv-erimus audiv-eritis audiv-erint audi audi-te audi-re auditurus esse audiv-isse reg-o reg-i-s reg-i-t reg-i-mus reg-i-tis reg-u-nt reg-e-bam reg-e-bas reg-e-bat reg-e-bamus reg-e-batis reg-e-bant reg-am reg-es reg-et reg-emus reg-etis reg-ent rex-i rex-isti rex-it rex-imus rex- rex-erunt rex-eram rex-eras rex-erat rex-eramus rex-eratis rex-erant rex-ero rex-eris rex-erit rex-erimus rex-eritis rex-erint reg-e reg-i-te reg-e-re recturus esse rex-isse schreeuwen vrezen horen regeren praesens futurum perfectum

7 Vervoeging van het latijnse werkwoord Passief Als een werkwoord passief word gebrut verricht een ander de handeling. Praesens worden. vb. Ik word greesd Perfectum n of werden. vb. Ik ben greesd vb. Ik werd greesd zullen en worden. Vb. Ik zal greesd worden Imperfectum werden. vb. Ik werd greesd Plusquamperfectum waren. Vb. Ik was greesd exactum zullen en n. Vb. Ik zal greesd n. Infinitivus a-stam e-stam i-stam mk-stam clam-or clama-ris clama-tur clama-mur clama-mini clama-ntur clama-tus sum clama-tus es clama-tus est clama-ti sumus clama-ti estis clama-ti sunt clama-bor clama-beris clama-bitur clama-bimur clama-bimini clama-buntur clama-bar clama-baris clama-batur clama-bamur clama-bamini clama-bantur clama-tus eram clama-tus eras clama-tus erat clama-ti eramus clama-ti eratis clama-ti erant clamatus ero clamatus eris clamatus erit clamati erimus clamati eritis clamati erunt clama-ri clama-tus esse time-or time-ris time-tur time-mur time-mini time-ntur time-tus sum time-tus es time-tus est time-ti sumus time-ti estis time-ti sunt time-bor time-beris time-bitur time-bimur time-bimini time-buntur time-bar time-baris time-batur time-bamur time-bamini time-bantur time-tus eram time-tus eras time-tus erat time-ti eramus time-ti eratis time-ti erant timetus ero timetus eris timetus erit timeti erimus timeti eritis timeti erunt time-ri time-tus esse audi-or audi-ris audi-tur audi-mur audi-mini audi-u-ntur audi-tus sum audi-tus es audi-tus est audi-ti sumus audi-ti estis audi-ti sunt audi-ar audi-eris audi-etur audi-emur audi-emini audi-entur audi-e-bar audi-e-baris audi-e-batur audi-e-bamur audi-e-bamini audi-e-bantur audi-tus eram audi-tus eras audi-tus erat audi-ti eramus audi-ti eratis audi-ti erant auditus ero auditus eris auditus erit auditi erimus auditi eritis auditi erunt audi-ri audi-tus esse reg-or reg-e-ris reg-i-tur reg-i-mur reg-i-mini reg-u-ntur rec-tus sum rec-tus es rec-tus est rec-ti sumus rec-ti estis rec-ti sunt reg-ar reg-eris reg-etur reg-emur reg-emini reg-entur reg-e-bar reg-e-baris reg-e-batur reg-e-bamur reg-e-bamini reg-e-bantur rec-tus eram rec-tus eras rec-tus erat rec-ti eramus rec-ti eratis rec-ti erant rectus ero rectus eris rectus erit recti erimus recti eritis recti erunt reg-i rec-tus esse schreeuwen vrezen horen regeren praesens perfectum

8 Vervoeging esse en posse De vormen van posse n samengesteld uit pot-/pos- plus de vormen van esse. Vervoeging velle, malle en nolle De imperativus van nolle komt alleen voor in combinatie met een infinitivus. Vervoeging ire en ferre actief Praesens sum es est possum potes potest volo vis vult nolo non vis non vult malo mavis mavult eo is it fero fers fert sumus estis sunt possumus potestis possunt volumus vultis volunt nolumus non vultis nolunt malumus mavultis malunt imus itis eunt ferimus fertis ferunt Imperfectum Nooit vertalen met eram eras erat eramus eratis erant poteram poteras poterat poteramus poteratis poterant volebam volebas volebat volebamus volebatis volebant nolebam nolebas nolebat nolebamus nolebatis nolebant malebam malebas malebat malebamus malebatis malebant ibam ibas ibat ibamus ibatis ibant ferebam ferebas ferebat ferebamus ferebatis ferebant zullen. ero eris erit erimus eritis erunt potero poteris poterit poterimus poteritis poterunt volam voles volet volemus voletis volent nolam noles nolet nolemus noletis nolent malam males malet malemus maletis malent ibo ibis ibit ibimus ibitis ibunt feram feres feret feremus feretis ferent Perfectum hebben of zonder fui fuisti fuit fuimus fu fuerunt potui potuisti potuit potuimus potu potuerunt volui voluisti voluit voluimus volu voluerunt nolui noluisti noluit noluimus nolu noluerunt malui maluisti maluit maluimus malu maluerunt ii iisti iit iimus i ierunt tuli tulisti tulit tulimus tul tulerunt Plusquamperfectum fueram fueras fuerat potueram potueras potuerat volueram volueras voluerat nolueram nolueras noluerat malueram malueras maluerat ieram ieras ierat tuleram tuleras tulerat Altijd vertalen met hadden. exactum zullen en fueramus fueratis fuerant Participium futurus Imperativus Infinitivus es este esse futurus esse fuisse potueramus potueratis potuerant potes poteste posse potuisse volueramus volueratis voluerant voluero volueris voluerit voluerimus volueritis voluerint volens, -ntes velle voluisse nolueramus nolueratis noluerant noluero nolueris noluerit noluerimus nolueritis noluerint nolens, -ntes noli nolite nolle noluisse malueramus malueratis maluerant maluero malueris maluerit maluerimus malueritis maluerint malens, -ntes malle maluisse ieramus ieratis ierant iero ieris ierit ierimus ieritis ierint iens, euntes itum iturus i ite ire iturus esse iisse tuleramus tuleratis tulerant tulero tuleris tulerit tulerimus tuleritis tulerint ferens, -ntes latum laturus fer ferte ferre laturus esse tulisse n kunnen willen niet willen lier willen gaan dragen ppa ppp ppf praesens futurum perfectum

9 Vervoeging ferre passief Praesens feror ferris fertur Imperfectum Nooit vertalen met zullen. Perfectum hebben of zonder Plusquamperfectum Altijd vertalen met hadden. ferimus feritis feruntur ferebar ferebaris ferebatur ferebamur ferebamini ferebuntur latus sum latus es latus est lati sumus lati estis lati sunt