Docentenhandleiding toepassen oriëntatiekennis bij het vak Geschiedenis

Transcriptie

1 Docentenhandleiding toepassen oriëntatiekennis bij het vak Geschiedenis Door Christiaan Heyting V anaf 2015 wordt er van iedere leerling die in Nederland examen doet in het vak geschiedenis verwacht dat hij/zij de tien tijdvakken en daarbij horende kenmerkende aspecten kent en in staat is deze toe te passen. Alleen hoe zorg je er als docent voor dat er tijdens de lessen voldoende aandacht wordt besteed aan deze nieuwe exameneis? Het ontbreekt aan tijd om alle tijdvakken en kenmerkende aspecten uitgebreid te herhalen, en leerlingen de simpele opdracht geven de oriëntatiekennis uit het hoofd te leren is onnodig saai en bovendien zullen leerlingen op deze manier niet goed het vooraf beoogde doel van deze kennis inzien en daardoor wellicht onvoldoende in staat zijn deze kennis toe te passen. Deze docentenhandleiding biedt hiervoor een oplossing. De handleiding is gebaseerd op het door mij uitgevoerde onderzoek Een betere beheersing van oriëntatiekennis: Het toepassen van oriëntatiekennis bij het vak geschiedenis door middel van het gebruik van afbeeldingen bij een tijdvakoverkoepelend thema. Dit onderzoek was een onderdeel van het curriculum van de Interfacultaire Lerarenopleiding (ILO) aan de Universiteit van Amsterdam en is uitgevoerd op- en in opdracht van het Gerrit Rietveld College in Utrecht. Uitkomsten onderzoek samengevat De tien tijdvakken en daarbij horende kenmerkende aspecten zijn ingevoerd met het doel het historisch besef van leerlingen te verbeteren. Deze oriëntatiekennis is instrumentele kennis, een kapstok waarmee bronnen, gebeurtenissen etc. in een kader geplaatst kunnen worden. Afbeeldingen zijn vanzelfsprekend heel beeldend. De kenmerkende aspecten en tijdvakken zijn dit niet direct. Wanneer historische gebeurtenissen zijn afgebeeld en te koppelen zijn aan een kenmerkend aspect, dan kan deze afbeelding er voor zorgen dat leerlingen meer juiste associaties krijgen bij een kenmerkend aspect en eerder in staat zijn de oriëntatiekennis toe te passen. Daarnaast bieden afbeeldingen het voordeel (ten opzichte van geschreven bronnen), dat zij in één oogopslag veel kennis op kunnen halen bij leerlingen. Docenten kunnen hierdoor op een efficiente wijze kennis uit eerdere jaren bij leerlingen ophalen. Met name de artikelen van Card (2004, 2012), Dawson (2007) en Bartholomé & Bromme (2009) benadrukken het

2 nut van gebruik van afbeeldingen; in het geval van Barholomé in het algemeen als bruikbaar middel tijdens lessen, in het geval van Card specifiek voor het geschiedenisonderwijs, en in de studie van Dawson zelfs specifiek voor oriëntatiekennis. De belangrijkste argumenten die zij aanreiken hebben mij er toe bewogen afbeeldingen te gebruiken om het toepassen van oriëntatiekennis bij leerlingen te ontwikkelen. Dit zijn naar mijn idee de belangrijkste argumenten die zij geven: 1. Afbeeldingen kunnen een leerling prikkelen om de bijbehorende tekst goed te lezen (Bartholomé & Bromme, 2009) 2. Afbeeldingen dragen bij aan het associatief denken (Card, 2012) 3. Afbeeldingen geven de leerling ruimte om een eigen gedachte te ontwikkelen (Card, 2004) 4. Leerlingen krijgen een beeld van een afgebakende periode in de geschiedenis en deze kan zodoende onderscheiden worden van andere periodes (Dawson, 2007). Naast het algemene nut van het gebruik van afbeeldingen benadrukt Dawson (2008) dat leerlingen de oriëntatiekennis beter beheersen wanneer afbeeldingen gebruikt worden in combinatie met een tijdsoverkoepelend thematisch onderwerp. Aangezien de oriëntatiekennis veel overeenkomsten heeft met het geheel van de tijdvakken en kenmerkende aspecten, heb ik de lessenserie deels gebaseerd op het idee van Dawson. Dit idee is uitgewerkt in de lessenserie die verderop in de handleiding is te vinden. Zowel figuur 1 als figuur 2 zijn afkomstig uit het door mij uitgevoerde onderzoek. Figuur 1 laat zien dat het gebruik van afbeeldingen van nut kan zijn om leerlingen met oriëntatiekennis te laten werken. De leerlingen werden namelijk zowel voorafgaand aan, als na afloop van de lessenserie getoetst op kennisniveau van de tijdvakken en kenmerkende aspecten en of zij in staat waren dit toe te passen. Wat de kennis van de tijdvakken betreft is, zoals in figuur 1 valt te zien, een duidelijke vooruitgang waarneembaar. Tijdens de nulmeting wisten de leerlingen gemiddeld 2,9 tijdvakken juist te benoemen, Bij de nameting waren dit er gemiddeld 7,1. Binnen een tijdvak een volgorde fout, bijvoorbeeld Tijd van hervormers en ontdekkers heb ik goed gerekend. Een tijdvak dat voor een deel fout is, zoals bijvoorbeeld Tijd van stoommachines heb ik fout gerekend. Bij de nulmeting heb ik een zelfde normering gehanteerd. 2

3 Figuur 1 Goede antwoorden in percentages Figuur 1 geef ook weer in hoeverre de leerlingen tijdens de voor- en nameting in staat waren de afbeeldingen aan het juiste tijdvak te koppelen. Ook hieruit valt duidelijk op te maken dat leerlingen na afloop van de lessenserie hier beter toe in staat waren dan voorafgaand aan de lessenserie. In figuur 2 geef ik voor de twee klassen waarbij het onderzoek is uitgevoerd, per afbeelding, weer of leerlingen de uitleg (A) en het tijdvak (T) correct of incorrect hadden. De leerlingen kregen bij de nameting vier afbeeldingen te zien en moesten bij iedere afbeelding aangeven bij welk tijdvak de afbeelding hoorde en uitleggen waarom zij tot dit antwoord zijn gekomen. Wat opvalt is dat er weinig leerlingen zijn die zowel de uitleg als het tijdvak fout hebben ingevuld. Figuur 2 In het onderzoek heb ik, middels stellingen en een Learner Report, de leerlingen ook de ruimte gegeven hun ervaringen te delen. Op basis van de ant- 3

4 woorden die de leerlingen hebben gegeven op de Learner Report en de stellingen komt naar voren dat de leerlingen uit de lessenserie hebben gehaald wat er vooraf door mij van ze verwacht werd. Leerlingen hebben namelijk aangegeven de oriëntatiekennis beter toe te kunnen passen door het gebruik van afbeeldingen en de leerlingen hebben aangegeven dat zij door gebruik van het tijdvakoverkoepelende thema een beter chronologisch besef hebben gekregen en beter in zijn gaan zien wat de samenhang en de verschillen van de tijdvakken zijn. Hoewel er duidelijke verbeteringen zichtbaar zijn in de wijze waarop leerlingen in staat zijn om oriëntatiekennis toe te passen, mogen de interventies niet als enige oplossing van het probleem beschouwd worden. Na afloop van de lessenserie gaven de leerlingen namelijk in de Learner Report aan niet altijd over genoeg achtergrondkennis te beschikken om de afbeeldingen goed in te schatten en dat de parate kennis van de tijdvakken en kenmerkende aspecten soms nog te kort schoot. Tot slot is het als docent belangrijk te beseffen dat de afbeeldingen niet teveel als doel op zich mogen dienen, maar altijd als een middel om leerlingen beter met oriëntatiekennis te leren omgaan. Omdat leerlingen logischerwijs niet altijd herkennen wat er is afgebeeld, is het heel belangrijk dat de afbeeldingen zijn voorzien van een korte uitleg en dat de docent selectief is in de keuze van een afbeelding. Onduidelijke afbeeldingen en afbeeldingen waarop een gebeurtenis is te zien die door leerlingen redelijkerwijs niet valt te koppelen aan een kenmerkend aspect, zijn daarom onbruikbaar. Lessenserie De 1 e interventie Tijdsduur: Doel: Benodigdheden: 30 minuten. Introductie in het gebruik van afbeeldingen bij het toepassen van oriëntatiekennis. Indelen groepjes. Uitleg einddoel interventies. Schema met oriëntatiekennis (bijlage 1), uitgeprint twee afbeeldingen (keuze docent) en PowerPoint (zelfde twee afbeeldingen), document met uitleg voor leerlingen (bijlage 2) De les: Tijdens de eerste les zullen er klassikaal (via een voor iedere leerling geprint papier en de PowerPoint) twee afbeeldingen (keuze docent) bij tijdvakken worden geplaatst. Vooraf worden schema s (zie bijlage 1) uitgedeeld met daarop alle tijdvakken en de daarbij behorende kenmerkende aspecten op chronologische volgorde. Er zou ook voor gekozen kunnen worden de leerlingen zelf het schema te laten maken. Hoewel dit zijn voordelen kan hebben gaat hier om praktische redenen mijn voorkeur niet naar uit. Het doel tijdens deze les is namelijk leerlingen in korte 4

5 tijd te leren hoe zij afbeeldingen bij het juiste tijdvak kunnen plaatsen. Allereerst zal de docent klassikaal op de PowerPoint voordoen hoe een afbeelding bij een tijdvak geplaatst kan worden. De leerlingen kijken mee op het uitgedeelde schema en noteren hierbij de stappen op die de docent neemt. Deze stappen zijn gebaseerd op de benadering van Card (2004), namelijk de afbeelding uitgebreid vanuit verschillende hoeken bekijken, aangeven wat je ziet en dit koppelen aan wat je weet (in het geval van de leerlingen kijken ze bij de laatste stap naar het schema). De tweede afbeelding doen de leerlingen in tweetallen, waarbij zij ook gebruik maken van het schema en de zojuist genoemde stappen. Deze afbeelding wordt na vijf minuten op de Power- Point getoond en de docent wijst leerlingen aan om de afbeelding op de juiste wijze bij een tijdvak te plaatsen. Leerlingen die het fout hebben krijgen op deze manier de mogelijkheid de fouten te verbeteren. Leerlingen worden zich daarnaast bewust van de manier waarop oriëntatiekennis toegepast kan worden. Nu de leerlingen hebben geoefend met het toepassen van oriëntatiekennis bij een afbeelding worden zij in groepjes van 3-6 personen geplaatst en kiezen zij één van de thema s: oorlog, economie, leefomstandigheden, macht en wetenschap. Iedere groep krijgt een papier (bijlage 2) met daarop een planning, een uitleg van de lessenserie en de eisen en verwachtingen van de presentatie. In principe moet iedere groep een ander thema kiezen. Dit zorgt er namelijk voor dat de leerlingen veel van elkaars presentatie kunnen leren. De leerlingen krijgen te horen dat zij hier tijdens de laatste interventie een kleine presentatie van 5 minuten over zullen houden en dat zij voor de volgende interventieles afbeeldingen over het thema (uit ieder tijdvak tenminste één) naar de les mee moeten nemen. In totaal zal de interventie tijdens deze les 30 minuten in beslag nemen. De 2 e interventie Tijdsduur: Doel: Benodigdheden: 30 minuten Leerlingen eigen en voorbeeld afbeeldingen laten koppelen aan oriëntatiekennis Schema oriëntatiekennis (bijlage 1), afbeeldingen (keuze docent) De les: Voor deze les hebben de leerlingen zelf afbeeldingen moeten verzamelen. Aan ieder groepje deelt de docent voorbeeld afbeeldingen uit. De bedoeling is dat leerlingen deze les een selectie maken van de afbeeldingen en deze gaan koppelen aan kenmerkende aspecten en tijdvakken. Daarnaast is het belangrijk dat zij ook uitleggen waarom ze tot de keuze zijn gekomen. Bovendien is het de bedoeling dat zij rekening houden met chronologie. De docent loopt tijdens de opdrachten door de klas om te controleren hoe de leerlingen met de opdracht bezig zijn. Voor de opdracht staat in totaal dertig minuten. Wanneer nodig gaan de leerlingen na de les (thuis, of op school) verder op zoek naar geschikte afbeeldingen. 5

6 De 3 e interventie Tijdsduur: Doel: 50 minuten Leerlingen laten werken aan het themaverhaal. Benodigdheden: Afbeeldingen (keuze docent), schema oriëntatiekennis (bijlage 1) en computer (bij PowerPoint) of A3 papier, schaar, stiften en lijm (collage) leerlingen hoe zij tot hun keuzes zijn gekomen De les: en let hierbij op of de leerlingen gebruik maken van oriëntatiekennis. De leerlingen hebben de beschikking over een schema met daarop de kenmerkende aspecten en tijdvakken, hebben tijdens de vorige interventies een selectie gemaakt van afbeeldingen en thuis verder kunnen zoeken. Nu is het de bedoeling dat zij hier een verhaal bij schrijven, waarbij zij op zoek gaan naar achtergrondinformatie en dit koppelen aan de kenmerkende aspecten en tijdvakken. Ook kunnen zij werken aan hun collage of PowerPoint. De docent loopt tijdens de opdracht rond, vraagt aan de Wanneer dit nodig is stuurt de docent de leerlingen bij. Tijdens deze les is het belangrijk dat leerlingen de beschikking hebben over een computer of voldoende handboeken, zodat zij tijdens de les op zoek kunnen gaan naar achtergrond informatie voor hun thema. Na de les kunnen de leerlingen verder werken aan hun opdracht en het verhaal kunnen zij tot twee dagen voor aanvang van de 4 e interventie mailen naar de docent, om hier feedback op te krijgen. De 4e interventie Tijdsduur: Leerlingen in 5 minuten hun themaverhaal aan de klas laten voordra- Doel: gen Benodigdheden: 50 minuten PowerPoint, eigen materiaal lln. De les: De leerlingen hebben de voorgaande interventies gewerkt aan een collage of PowerPoint over een tijdvakoverkoepelend thema. Tijdens deze les is het de bedoeling dat zij hier in vijf minuten over presenteren. Zij laten hierbij per tijdvak afbeeldingen zien, waarbij zij (wanneer relevant) verwijzen naar de kenmerkende aspecten en uitleggen waar de afbeelding voor staat. Tijdens de presentatie is de rest van de klas stil en na afloop is er heel kort tijd voor een vraag of feedback van medeleerlingen en de docent. In praktijk kan het lastig zijn alle groepjes in één les te laten presenteren, de presentaties kunnen daarom ook goed over twee lessen worden verdeeld. 6

7 Meer suggesties Afbeeldingen kunnen op meer manieren aan bod komen om leerlingen op een snelle wijze weer in aanraking te laten komen met verschillende tijdvakken en kenmerkende aspecten en deze toe te leren passen. De bruikbaarheid van deze suggesties hangt af van het leerjaar van de leerlingen en hoeveel ervaring leerlingen hebben om met kenmerkende aspecten te werken. Een aantal van deze suggesties kan in meerdere vormen en met een variabele tijdsduur in praktijk worden gebracht. 1. Historisch kwartet leerlingen maken nadat meerdere tijdvakken zijn behandeld (bijvoorbeeld aan het einde van het schooljaar), een kwartetspel van de verschillende hoofdstukken. Bij ieder tijdvak horen vier kaartjes met daarop een historische afbeelding en de uitleg. - Vooral geschikt voor de onderbouw. 2. Historische figuren Waarom is Karl Marx typerend voor het tijdvak Tijd van burgers en stoommachines? Ieder tijdvak kent personen die door leerlingen gekoppeld kunnen worden aan de kenmerkende aspecten. Hierbij gaat het vooral om het goed beredeneren van het antwoord. De leerlingen kunnen snel bij iedere afbeelding een kruis zetten bij het daarbij horende tijdvak Afbeeldingen op chronologische volgorde zetten Wanneer meerdere tijdvakken zijn behandeld kan er kort stil worden gestaan bij de chronologie. Dit kan gedaan worden door de leerlingen gebeurtenissen (te zien op verschillende afbeeldingen) met een redenatie op de juiste volgorde te laten plaatsen. Hierbij zou eventueel een tijdsbalk gemaakt kunnen worden met daarop de tien tijdvakken. 5. Vergelijking tijdvakken Vanuit verschillende thema s/ onderwerpen kunnen verschillende tijdvakken met elkaar worden vergeleken. Dit idee lijkt op de in deze handleiding uitgewerkte lessenserie, maar kan zich bijvoorbeeld meer toespitsen op twee net behandelde tijdvakken. 3. Quiz Op de PowerPoint laat de docent in een kort tijdbestek een reeks afbeeldingen (genummerd) zien van historische gebeurtenissen. Leerlingen hebben een schema voor zich met bovenaan een aantal hokjes met tijdvakken en het laatste hokje weet ik niet, aan de zijkanten een korte beschrijving van hetgeen er is afgebeeld (bijvoorbeeld: De VOC drijft handel in specerijen met Indië). 1 Deze suggestie is gebaseerd op een voorbeeldopgave te zien in het artikel: Drie, Jannet van, Huub Oattes, Theo van Zon (maart 2002). Het rapport- De Rooy in de les I. Kleio (2) 14. 7

8 Meer informatie Belangrijke literatuur Bartholomé, T. & Bromme, R. (2009). Coherence formation when learning from text and pictures: What kind of support for whom? Journal of Educational Psychology, 101(2), Card, J. (2004). Picturing place: What you get may be more than what you see. Teaching History, (116), Card, J. (2012). Talking pictures: Exploiting the potential of visual sources to generate productive pupil talk. Teaching History, (148), Dawson, I. (2007). Time for chronology? Ideas for developing chronological understanding at secondary level (pp. 1-21). Op ontleend aan Drie, Jannet van, Huub Oattes, Theo van Zon (maart 2002). Het rapport-de Rooy in de les I. Kleio (2) Riessen, Marcel van, Albert Logtenberg en Bas van der Meijden (2009), Oriëntatiekennis toetsen. Analyse en handreikingen. Eigen onderzoek Heyting, C. (2014). Een betere beheersing van oriëntatiekennis: Het toepassen van oriëntatiekennis bij het vak geschiedenis door middel van het gebruik van afbeeldingen bij een tijdvakoverkoepelend thema te vinden op Inhoudelijke reacties zijn welkom: 8

9 Bijlage 1 - schema oriëntatiekennis Tijd van jagers en boeren Tot 3000 v. C. 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Tijd van Grieken en Romeinen 3000 v. C. 500 n. C. 1. De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat. 2. De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde. 3. De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur. 4. De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa. 5. De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten. Tijd van monniken en ridders Het ontstaan en de verspreiding van de islam. 2. De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid. 3. Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur. 4. De verspreiding van het christendom in geheel Europa. Tijd van steden en staten De opkomst van handel en ambacht legde de basis voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving. 2. De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden. 3. Het begin van staatsvorming en centralisatie. 4. Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben. 5. De expansie van de christelijke wereld, onder andere in de vorm van de kruistochten. 9

10 Tijd van ontdekkers en hervormers Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling. 2. De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid. 3. Het begin van de Europese expansie overzee. 4. De protestantse reformatie had splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg. 5. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat. Tijd van regenten en vorsten Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. 2. De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek. 3. Het streven van vorsten naar absolute macht. 4. De wetenschappelijke revolutie. Tijd van pruiken en revoluties Rationeel optimisme en verlicht denken werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen. 2. Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme). 3. De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap. 4. Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme. Tijd van burgers en stoommachines De industriële revolutie legde in de westerse wereld de basis voor een industriële samenleving. 2. De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen: liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme. 3. Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces. 10

11 4. De opkomst van emancipatiebewegingen. 5. Discussies over de sociale kwestie. 6. De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie. Tijd van de wereldoorlogen Het voeren van twee wereldoorlogen. 2. De crisis van het wereldkapitalisme. 3. Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaal-socialisme. 4. De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie. 5. Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme. 6. Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering. 7. Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de joden. 8. De Duitse bezetting van Nederland. Tijd van televisie en computer nu 1. De dekolonisatie maakte een eind aan de westerse hegemonie in de wereld. 2. De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog. 3. De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de 20e eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen. 4. De eenwording van Europa. 5. De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen. 11

12 Bijlage 2 Uitleg lessenserie (leerlingversie) Thema: oorlog economie leefomstandigheden - macht - wetenschap Eisen presentatie: De presentatie duurt 5 minuten Ieder tijdvak wordt behandeld Afbeeldingen worden zowel gekoppeld aan het eigen thema als aan een kenmerkend aspect Geef duidelijk aan wat er afgebeeld wordt Voor de rest zijn jullie vrij om invulling te geven aan de presentatie: wees creatief en verras de klas! Planning: Datum Doel Voorbereidingen **-**-2014 Vormen groepen Zoeken naar afbeeldingen passend bij thema (minimaal 1 per tijdvak) **-**-2014 Selectie maken van afbeeldingen Mailen afbeeldingen aan docent voor **-**-2014 **-**-2014 Koppelen afbeeldingen aan thema en kenmerkende aspecten zorg voor goede redenatie Zoeken naar achtergrondinformatie afbeeldingen **-**-2014 Maken verhaal + Power- Point/collage Mailen verhaal aan docent voor **-**-2014 **-**-2014 Presenteren 12