Voorbeeld leerplan geschiedenis voor de onderbouw havo en vwo. Albert van der Kaap

Transcriptie

1 Voorbeeld leerplan geschiedenis voor de onderbouw havo en vwo Albert van der Kaap

2

3 Voorbeeld leerplan geschiedenis voor de onderbouw havo en vwo Albert van der Kaap Enschede, juli 2008

4 Verantwoording 2008 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Auteur: Albert van der Kaap Informatie SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Postbus 2041, 7500 CA Enschede Secretariaat VO Onderbouw Telefoon secretariaat (053) Internet: AN:

5 Inhoud 1. Historische vaardigheden 5 2. Leerinhouden geschiedenis 7 3. Leerinhouden staatsinrichting onderbouw havo/vwo Leerplan geschiedenis Een alternatief leerplan 16

6

7 1. Historische vaardigheden 1. De leerlingen kunnen gebeurtenissen uit hun eigen leven en verschijnselen, gebeurtenissen en personen uit de geschiedenis met behulp van een tijdsbalk ordenen en daarbij de volgende aanduidingen van tijd en tijdsindelingen gebruiken: dagen, weken, maanden, jaargetijden, jaren, eeuwen, tijdvakken, perioden en jaartelling. 2. De leerlingen kunnen situaties uit verschillende tijdvakken met elkaar en met het heden vergelijken en onderscheiden wat veranderd of hetzelfde is gebleven. De betekenis van historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen voor het heden herkennen. 3. De leerlingen kunnen uit bronnen passende informatie selecteren met het oog op bruikbaarheid, betrouwbaarheid en representativiteit voor een historische vraagstelling en deze informatie in een bredere historische context interpreteren, door deze te relateren aan kenmerkende aspecten van daarbij in aanmerking komende tijdvakken. Zij kunnen vervolgens conclusies trekken en deze in een min of meer uitgewerkt en gedocumenteerd verslag of presentatie weergeven. 4. De leerlingen kunnen naar aanleiding van een eenvoudige historische vraagstelling verklaringen geven voor historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen, ermee rekening houdend dat bij historische verklaringen meestal sprake is van meer oorzaken. Zij kunnen daarbij onderscheid maken tussen aanleiding en oorzaak oorzaken van meer en minder belang. 5. De leerlingen houden bij het betekenis geven aan heden en verleden rekening met enkele voor historisch besef belangrijke uitgangspunten: zij maken onderscheid tussen feiten en meningen zij houden er rekening mee dat gedrag en ideeën van mensen door tijd, situatie en achtergrond worden bepaald zij ondersteunen hun uitspraken met argumenten. 6. De leerlingen kunnen een eigen standpunt over historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen weergeven en toelichten onderscheid maken tussen feiten en meningen zich verplaatsen in opvattingen, waarden en motieven van mensen in het verleden, er rekening mee houdend dat zij niet over dezelfde kennis konden beschikken als wij nu opvattingen, waarden en motieven, waardoor mensen in het verleden werden geleid, vergelijken met die van zichzelf en tijdgenoten 5

8

9 2. Leerinhouden geschiedenis Onderstaande leerinhouden zijn gebaseerd op de tien tijdvakken en de kenmerkende aspecten genoemd in het rapport van de CHMV. In lijn met een notitie van Arie Wilschut ((IVGD, september 2004) kan voor lwoo en BB de focus liggen op de geschiedenis van Nederland, behalve waar het de geschiedenis van de twintigste eeuw betreft. Voor een goede aansluiting op het examenprogramma BB dient zowel de geschiedenis van Europa als de wereld behandeld te worden. De 'canon van Nederland' wordt gebruikt als concretisering van bepaalde kenmerkende aspecten. De vetgedrukte kenmerkende aspecten zijn aanvullingen op de kenmerkende aspecten van het primair onderwijs. Kenmerkend aspect Mogelijke leerinhouden Tijdvak 1: Tijd van jagers en boeren 1. De levenswijze van jagers en verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. ontbreken van geschreven bronnen = prehistorie jagers leven van de natuur, boeren zetten de natuur naar hun hand jagers zijn nomaden, boeren hebben vaste woonplaatsen boeren hebben meer persoonlijk bezit; groter verschil tussen arm en rijk afhankelijkheid van de natuur: verband met vereren van geesten en goden denken over leven en dood: geloof in een hiernamaals hoge opbrengsten in vruchtbare gebieden leiden tot specialisatie, marktfunctie: stedelijke gemeenschappen betekenis van de uitvinding van het schrift verdergaande sociale gelaagdheid bestuur en religie: rol van priesters en godkoning 7

10 Tijdvak 2: Tijd van Grieken en Romeinen 4. De verspreiding van de Grieks-Romeinse cultuur en de confrontatie met de Germaanse cultuur. 5. Christendom in Het Romeinse Rijk: van verboden tot enig toegestane godsdienst. 6. Burgerschap en wetenschappelijk denken in de Griekse stadstaat van een mythisch naar een rationeel wereldbeeld van onderdaan (onderworpen aan gezag) naar burger (met rechten en verantwoordelijkheden) burger in de (Griekse) stadstaat en burger in het Romeinse wereldrijk het Romeinse wereldrijk; belang van de infrastructuur van het rijk (wegen, geld, veiligheid) voor ambacht en handel Germanen (boeren gebleven) en Romeinen (verstedelijkt) natuurgoden en antropomorfe (Romeinse) goden één god voor alles: een ander soort godsdienst (andere goden bestaan niet, dus uitsluiten van andersdenkenden ) optreden van Jezus, ontstaan van christendom als missionaire godsdienst christenen in het Romeinse rijk: van vervolgde minderheid tot heersende meerderheid Tijdvak 3: Tijd van monniken en ridders 7. Verspreiding van het Christendom in Europa. 8. Ontstaan en verspreiding van de islam. 9. Hofstelsel en horigheid. 10. Verhouding tussen heer en vazal. gevolgen van verdwijnen van het rijk: veiligheid, geld, handel horigheid (afhankelijkheid van heren) autarkische landgoederen: schaarste, mensen op elkaar aangewezen het feodale bestuurssysteem met heren en vazallen in verband met de ontstane (m.n. economische) achteruitgang de rol van bisschoppen als leenmannen het feodale denken: heren en hun beschermelingen verspreiding van christendom onder Germanen; invloed Germaanse tradities (kerst, Pasen, e.d.) rol van monniken en kloosters ontstaan van islam als derde monotheïstische godsdienst botsing van christendom en islam Tijdvak 4: Tijd van steden en staten 11. Opkomst van handel en ontstaan van steden. 12. Opkomst van de stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden. 13. Begin van staatsvorming en overschotten in landbouw: ontstaan handel handel en ambacht in steden lokale markt, gildenregels, productie op bestelling lokale regelgeving via stadsbesturen: geld, veiligheid, regels voor handel en ambacht (markten, gilden) handel op Europese schaal middeleeuwse stad: een soort ministaat met eigen recht en bestuur 8

11 centralisatie. 14. Strijd tussen kerk en staat. edelen als lokale heersers opkomst van grotere staten met geschreven wetten, belastingen, een (huur)leger: strijdig met rechten van steden en adel kathedralen als symbolen van geloof en macht de positie van de paus als universeel leider van de christelijke wereld de invloed van de kerk op het dagelijks leven verzet (o.a. van vorsten) tegen machtsaanspraken van de paus Tijdvak 5: Tijd van ontdekkers en hervormers 15. Het begin van de Europese overzeese expansie. 16. Veranderend menswereldbeeld in Renaissance. 17. Reformatie en splitsing in de Christelijke kerk. 18. De Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat. uitvindingen (techniek schepen, kompas) maken zeereizen buiten kust mogelijk ontdekkingsreizen langs Afrika naar Azië en naar Amerika gevolgen voor handel (producten en stromen) bezwaren tegen rol van geestelijkheid en rijkdom/macht kerk optreden van Luther verschillen tussen katholicisme en protestantisme de Nederlanden als een verzameling gebieden met middeleeuwse steden en edelen het streven van de landsheer Filips II om meer eenheid tot stand te brengen: strijdig met rechten van steden en adel de godsdienstig intolerante politiek van Filips II de opstand onder leiding van Oranje en de geuzen de splitsing in de Nederlanden waarneming als bron van kennis het aardse leven meer nadruk vermindering van de macht van de roomskatholieke kerk 19. Ontstaan van handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. 20. Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur in Nederland. 21. Het streven van vorsten naar absolute macht 22. Wetenschappelijke revolutie Tijdvak 6: Tijd van regenten en vorsten lange reizen: veel risico, veel geld nodig, lange duur tussen investering en opbrengst samenwerken, geld bij elkaar leggen: aandeelhouders (bijvoorbeeld VOC en WIC) ook kapitalistische ontwikkeling in nijverheid (grotere markt, productie niet meer alleen op bestelling, toename loonarbeid) toenemende macht van koningen (zoals Filips II) leidt tot absolutisme, als hun centralisatiestreven slaagt (bijvoorbeeld Frankrijk) als centralisatiestreven niet slaagt, zoals in Nederland: andere vormen van bestuur, bijv. regenten en een stadhouder schilderkunst in de Republiek 9

12 elk land heeft zijn officiële godsdienst; in Nederland is dat het calvinisme, een vorm van protestantisme; kenmerken van calvinisme positie van andersdenkenden in Nederland en andere Europese landen experimenten als basis voor kennis vooruitgang van de natuurwetenschappen Tijdvak 7: Tijd van pruiken en revoluties 23. Slavenarbeid op plantages en de opkomst van het abolitionisme. 24. Het streven naar grondrechten en politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie. 25. Het denken over staat en maatschappij in de Verlichting. uitwisseling van producten tussen werelddelen de economische rol van de plantages in de wereldhandel en het handelskapitalisme migratiestromen tussen werelddelen (de transatlantische slavenhandel en de migratie van Europeanen naar buiten-europese gebieden) voor 1800: macht bij vorsten, regenten, edelen en stadhouders, allemaal machthebbers van bovenaf (door God aangesteld); geen invloed van of controle door het volk gedachten over volkssoevereiniteit en scheiding van machten, burger- en mensenrechten rationeel denken en de invloed daarvan op godsdienst bepleiten van tolerantie als gevolg: godsdienstvrijheid als ideaal democratische revolutie brengt deze gedachten in praktijk groeiend vertrouwen in rationeel denken als gevolg van de wetenschappelijke revolutie rationeel denken op het gebied van bestuur: niet accepteren van goddelijk gezag, andere bronnen van gezag (natuurrecht, volkssoevereiniteit, contracttheorie, burgerlijke vrijheden) rationeel denken over de samenleving: gelijkheid van nature (verwerping van standsverschillen) Tijdvak 8: Tijd van burgers en stoommachines 26. Het ontstaan van een parlementair stelsel en de toename van volksinvloed. 27. De industriële revolutie en de opkomst van emancipatiebeweging en. 28. Modern imperialisme. 29 Politiekmaatschappelijke stromingen: nationalisme, spinnen en weven: een reeks uitvindingen uitvinding van stoomkracht: energiebron voor uitgevonden machines gevolgen van industriële productie voor arbeidsomstandigheden, aanbod van consumptieartikelen, transportstromen en transportwijzen snelle verstedelijking en gevolgen daarvan industrieel kapitalisme modern imperialisme de macht van vorsten wordt via grondwetten beperkt en verschuift naar volksvertegenwoordigingen; garanties van rechten via grondwetten 10

13 socialisme, confessionalisme en feminisme. ministeriële verantwoordelijkheid ontstaan van (orthodox-godsdienstige) emancipatiebewegingen als verzet tegen dominant rationeel ( verlicht ) denken ontstaan van (socialistische en feministische) emancipatiebewegingen als uitvloeisel van rationele beginselen en geseculariseerde wereldbeschouwing uitbreiding van het kiesrecht tot algemeen kiesrecht (mannen en vrouwen) politieke partijen en ideologieën liberalisme als uitwerking van het burgerlijk vrijheidsideaal nationalisme als uitwerking van het ideaal van zelfbeschikking van volken socialisme als uitwerking van het gelijkheidsideaal feminisme als uitwerking van het vrijheids- en gelijkheidsideaal confessionalisme als reactie op verlicht denken Tijdvak 9: Tijd van wereldoorlogen en crisis 30. De economische wereldcrisis. 31. Racistisch en totalitair karakter van het nationaalsocialisme 32. De Duitse bezetting van Nederland en de Jodenvervolging. 33. Het totalitair karakter van het communistische politieke systeem. overproductie leidt tot werkloosheid het optreden van overheden om de crisis te bestrijden algemeen kiesrecht geeft brede lagen van de bevolking politieke verantwoordelijkheid ingewikkeld, genuanceerd, pluriform systeem van parlementaire democratie versus eenvoudig totalitair heilsdenken; wantrouwen in democratie behoefte aan sterke leiders; fascisme, intolerantie en racisme tweede wereldoorlog als botsing tussen fascisme en democratie de sociale gelijkheid als communistisch ideaal de regulering van het economisch leven als middel om dit ideaal te bereiken het ontstaan van totalitaire systemen in Duitsland en Rusland 34. Nationalistische bewegingen in koloniën, streven naar onafhankelijkheid. 35. De blokvorming tussen Oost en West in de Koude Oorlog. 36. Sociaal-culturele veranderingen en toenemende Tijdvak 10: Tijd van televisie en computer ontwikkeling van techniek en productie in westerse landen: grote welvaart de verzorgingsstaat om negatieve gevolgen van vrije markt tegen te gaan de keerzijden: problemen voor milieu, kritiek op zelfgenoegzaam consumeren dekolonisatie; rijke en arme landen oorlog verslaat fascistische variant van het totalitarisme, niet de communistische koude oorlog als voortzetting van de strijd tussen totalitarisme en democratie; beëindigd omstreeks 11

14 pluriformiteit vanaf de jaren zestig. 37. Europese integratie toenemende welvaart en individualisering binnen democratieën zoektocht naar uitbreiding van volksinvloed, ook buiten parlement, met name in jaren 60 (invloed media, pressiegroepen, inspraak, etc.) verzwakking van de positie van godsdienst en kerk streven naar een zoveel mogelijk vrije markt om de Europese concurrentiepositie te versterken de Europese eenwording 12

15 3. Leerinhouden staatsinrichting onderbouw havo/vwo De leerlingen Kennen op hoofdlijnen de ontwikkelingen op staatkundig gebied tussen 1813 en 1917: ontstaan van de monarchie, de grondwetswijzing van 1848, streven naar uitbreiding van kiesrecht, het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen, financiële gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs. Kennen politieke organisaties van liberalen, socialisten, confessionelen en feministen aan het eind van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw Kunnen uitleggen waarom bepaalde groepen in de samenleving aan het eind van de 19e eeuw zich tot liberalisme, socialisme, christelijk politiek denken dan wel feminisme aangetrokken voelden Kennen de belangrijkste klassieke en sociale grondrechten: recht op gelijke behandeling, kiesrecht, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijheid van vereniging, vergadering en betoging, vrijheid van onderwijs, recht op onderwijs, recht op gezondheidszorg, recht op woongelegenheid Kennen de begrippen: monarchie, parlementaire democratie, parlement, volksvertegenwoordiging, Staten Generaal, Eerste en Tweede Kamer. 13

16

17 4. Leerplan geschiedenis De kerndoelen zijn bestemd voor de eerste twee leerjaren van het voortgezet onderwijs. Dat betekent dat alle tijdvakken in principe in de eerste twee leerjaren aan de orde zouden moeten komen. In de praktijk worden de tien tijdvakken meestal uitgesmeerd over de eerste drie leerjaren. Tien tijdvakken in drie leerjaren Brugklas onderwerp tijdvak 1. Jagers en boeren 1 2. Grieken 2 3. Romeinen 2 4. Vroege middeleeuwen 3 5. Late middeleeuwen 4 6. Renaissance en Ontdekkingsreizen 5 Klas twee onderwerp tijdvak 1. Hervorming 6, 7 en 8 2. Ontstaan van Nederland, opstand en gouden eeuw 6 3. koloniën en slavernij 6 en 7 4. Absolute vorsten en verlichting 7 5. Industrialisatie 8 6. De sociale en politieke gevolgen van de industrialisatie 8 Klas drie onderwerp tijdvak 1. W.O.I en de crisisjaren 9 2. Fascisme, national-socialisme en communisme 9 3. De Tweede Wereldoorlog 9 4. Koude Oorlog Multiculturele samenleving Wie beslist? staatsinrichting 15

18 4.1 Een alternatief leerplan Leerjaar 1 Sociaaleconomische ronde Tijdvak 1 Tijdvak 2 Tijdvak 3 Tijdvak 4 Tijdvak 5 Tijdvak 6 Tijdvak 7 De overgang van jagerscultuur naar landbouwcultuur jagers leven van de natuur, boeren zetten de natuur naar hun hand jagers zijn nomaden, boeren hebben vaste woonplaatsen boeren hebben meer persoonlijk bezit; groter verschil tussen arm en rijk De Romeinse agrarisch-stedelijke cultuur versus de Germaanse landbouwcultuur van boerennederzetting naar stad ambachten en handel het Romeinse wereldrijk; belang van de infrastructuur van het rijk (wegen, geld, veiligheid) voor ambacht en handel Germanen (boeren gebleven) en Romeinen (verstedelijkt) Het verdwijnen van de agrarisch-stedelijke cultuur met als gevolg schaarste, onveiligheid en afhankelijkheid gevolgen van verdwijnen van het rijk: veiligheid, geld, handel horigheid (afhankelijkheid van heren) autarkische landgoederen: schaarste, mensen op elkaar aangewezen Heropleving van Europese handel en stedelijke cultuur als gevolg van ontwikkelingen in de landbouw overschotten in landbouw: ontstaan handel handel en ambacht in steden lokale markt, gildenregels, productie op bestelling lokale regelgeving via stadsbesturen: geld, veiligheid, regels voor handel en ambacht (markten, gilden) handel op Europese schaal Het begin van Europese overzeese expansie en buiten- Europese handel uitvindingen (techniek schepen, kompas) maken zeereizen buiten kust mogelijk ontdekkingsreizen langs Afrika naar Azië en naar Amerika gevolgen voor handel (producten en stromen) De ontwikkeling van handelskapitalisme en van grote ondernemingen lange reizen: veel risico, veel geld nodig, lange duur tussen investering en opbrengst samenwerken, geld bij elkaar leggen: aandeelhouders (bijvoorbeeld VOC) ook kapitalistische ontwikkeling in nijverheid (grotere markt, productie niet meer alleen op bestelling, toename loonarbeid) De relatie tussen plantage-economieën in buiten-europese gebieden en de ontwikkeling van handelskapitalisme uitwisseling van producten tussen werelddelen de economische rol van de plantages in de wereldhandel en het 16

19 handelskapitalisme migratiestromen tussen werelddelen (de transatlantische slavenhandel en de migratie van Europeanen naar buiten-europese gebieden) Tijdvak 8 Van landbouw en ambacht naar industrie spinnen en weven: een reeks uitvindingen uitvinding van stoomkracht: energiebron voor uitgevonden machines gevolgen van industriële productie voor arbeidsomstandigheden, aanbod van consumptieartikelen, transportstromen en transportwijzen snelle verstedelijking en gevolgen daarvan industrieel kapitalisme modern imperialisme Tijdvak 9 Crisis in het industriële kapitalisme overproductie leidt tot werkloosheid het optreden van overheden om de crisis te bestrijden strijd tegen Europees imperialisme Tijdvak 10 Naar een welvaart- en verzorgingsstaat ontwikkeling van techniek en productie in westerse landen: grote welvaart de verzorgingsstaat om negatieve gevolgen van vrije markt tegen te gaan de keerzijden: problemen voor milieu, kritiek op zelfgenoegzaam consumeren dekolonisatie; rijke en arme landen Leerjaar 2 Cultureel-religieuze/bestuurlijk-politieke ronde Tijdvak 1 Tijdvak 2 Tijdvak 3 Tijdvak 4 Verering van geesten en goden afhankelijkheid van de natuur: verband met vereren van geesten en goden denken over leven en dood: geloof in een hiernamaals Van Romeins veelgodendom naar christendom natuurgoden en antropomorfe (Romeinse) goden joden als vereerders van één god één god voor alles: een ander soort godsdienst (andere goden bestaan niet, dus uitsluiten van andersdenkenden ) optreden van Jezus, ontstaan van christendom als missionaire godsdienst christenen in het Romeinse rijk: van vervolgde minderheid tot heersende meerderheid Christendom: tussen Germaanse traditie en islamisering verspreiding van christendom onder Germanen; invloed Germaanse tradities (kerst, Pasen, e.d.) rol van monniken en kloosters ontstaan van islam als derde monotheïstische godsdienst botsing van christendom en islam Stedelijke zelfstandigheid, kerk en burgerij in de middeleeuwse stad middeleeuwse stad: een soort ministaat met eigen recht en bestuur 17

20 edelen als lokale heersers opkomst van grotere staten met geschreven wetten, belastingen, een (huur)leger: strijdig met rechten van steden en adel kathedralen als symbolen van geloof en macht Tijdvak 5 Tijdvak 6 Tijdvak 7 Tijdvak 8 De splitsing in de christelijke kerk en de Nederlandse opstand bezwaren tegen rol van geestelijkheid en rijkdom/macht kerk optreden van Luther verschillen tussen katholicisme en protestantisme de Nederlanden als een verzameling gebieden met middeleeuwse steden en edelen het streven van de landsheer Filips II om meer eenheid tot stand te brengen: strijdig met rechten van steden en adel de godsdienstig intolerante politiek van Filips II de opstand onder leiding van Oranje en de geuzen de splitsing in de Nederlanden Absolutisme als resultaat van de centralisatie en regentendom als resultaat van de opstand daartegen toenemende macht van koningen (zoals Filips II) leidt tot absolutisme, als hun centralisatiestreven slaagt (bijvoorbeeld Frankrijk) als centralisatiestreven niet slaagt, zoals in Nederland: andere vormen van bestuur, bijv. regenten en een stadhouder elk land heeft zijn officiële godsdienst; in Nederland is dat het calvinisme, een vorm van protestantisme; kenmerken van calvinisme positie van andersdenkenden in Nederland en andere Europese landen Verzet tegen de macht van regenten, vorsten en de kerk: de revolutie voor 1800: macht bij vorsten, regenten, edelen en stadhouders, allemaal machthebbers van bovenaf (door God aangesteld); geen invloed van of controle door het volk gedachten over volkssoevereiniteit en scheiding van machten, burger- en mensenrechten rationeel denken en de invloed daarvan op godsdienst bepleiten van tolerantie als gevolg: godsdienstvrijheid als ideaal democratische revolutie brengt deze gedachten in praktijk Ontstaan van een parlementair stelsel en toename van volksinvloed de macht van vorsten wordt via grondwetten beperkt en verschuift naar volksvertegenwoordigingen; garanties van rechten via grondwetten ministeriële verantwoordelijkheid ontstaan van (orthodox-godsdienstige) emancipatiebewegingen als verzet tegen dominant rationeel ( verlicht ) denken ontstaan van (socialistische en feministische) emancipatiebewegingen als uitvloeisel van rationele beginselen en geseculariseerde wereldbeschouwing uitbreiding van het kiesrecht tot algemeen kiesrecht (mannen en vrouwen) politieke partijen en ideologieën 18

21 Tijdvak 9 Crisis van de democratie en opkomst van totalitaire bewegingen algemeen kiesrecht geeft brede lagen van de bevolking politieke verantwoordelijkheid ingewikkeld, genuanceerd, pluriform systeem van parlementaire democratie versus eenvoudig totalitair heilsdenken; wantrouwen in democratie (versterkt door economische crisis, zie tijdvak 9 in ronde 1), behoefte aan sterke leiders; fascisme, intolerantie en racisme tweede wereldoorlog als botsing tussen fascisme en democratie Tijdvak 10 Voortgaande strijd tussen democratie en totalitarisme; democratisering en verdergaande secularisatie oorlog verslaat fascistische variant van het totalitarisme, niet de communistische koude oorlog als voortzetting van de strijd tussen totalitarisme en democratie; beëindigd omstreeks 1990 toenemende welvaart en individualisering voortschrijdende ontwikkeling van wetenschap en techniek binnen democratieën zoektocht naar uitbreiding van volksinvloed, ook buiten parlement, met name in jaren 60 (invloed media, pressiegroepen, inspraak, etc.) verzwakking van de positie van godsdienst en kerk Leerjaar 3 Politiek, cultureel, sociaaleconomische ronde Tijdvak 1 Tijdvak 2 Tijdvak 3 Tijdvak 4 Tijdvak 5 Het ontstaan van stedelijke gemeenschappen in vroege landbouwculturen hoge opbrengsten in vruchtbare gebieden leiden tot specialisatie, marktfunctie: stedelijke gemeenschappen verdergaande sociale gelaagdheid bestuur en religie: rol van priesters en god-koning Denken en politiek in de klassieke beschaving van een mythisch naar een rationeel wereldbeeld van onderdaan (onderworpen aan gezag) naar burger (met rechten en verantwoordelijkheden) burger in de (Griekse) stadstaat en burger in het Romeinse wereldrijk Bestuur in een tijd van schaarste, onveiligheid en afhankelijkheid het feodale bestuurssysteem met heren en vazallen in verband met de ontstane (m.n. economische) achteruitgang de rol van bisschoppen als leenmannen het feodale denken: heren en hun beschermelingen De allesoverheersende positie van de rooms-katholieke kerk de positie van de paus als universeel leider van de christelijke wereld de invloed van de kerk op het dagelijks leven verzet (o.a. van vorsten) tegen machtsaanspraken van de paus Het wereldbeeld van de renaissance en het begin van aantasting van de positie van de kerk waarneming als bron van kennis het aardse leven centraal 19

22 vermindering van de macht van de rooms-katholieke kerk (ook in verband met reformatie in de vorige ronde) Tijdvak 6 De wetenschappelijke revolutie experimenten als basis voor kennis vooruitgang van de natuurwetenschappen Tijdvak 7 Denken over staat en maatschappij in de Verlichting groeiend vertrouwen in rationeel denken als gevolg van de wetenschappelijke revolutie rationeel denken op het gebied van bestuur: niet accepteren van goddelijk gezag, andere bronnen van gezag (natuurrecht, volkssoevereiniteit, contracttheorie, burgerlijke vrijheden) rationeel denken over de samenleving: gelijkheid van nature (verwerping van standsverschillen) Tijdvak 8 Van verlichte denkbeelden naar ideologieën liberalisme als uitwerking van het burgerlijk vrijheidsideaal nationalisme als uitwerking van het ideaal van zelfbeschikking van volken socialisme als uitwerking van het gelijkheidsideaal feminisme als uitwerking van het vrijheid- en gelijkheidsideaal confessionalisme als reactie op verlicht denken Tijdvak 9 Het communisme als voorbeeld van een ideologie in de praktijk de sociale gelijkheid als communistisch ideaal de regulering van het economisch leven als middel om dit ideaal te bereiken het ontstaan van een totalitair systeem Tijdvak 10 Europa als sociale markteconomie samengaan van liberalisme en sociaaldemocratie in verzorgingsstaten streven naar een zoveel mogelijk vrije markt om de Europese concurrentiepositie te versterken de Europese eenwording (mede als gevolg van politieke ontwikkelingen zie tijdvak 10 in de vorige ronde) 20

23