Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten Samenvatting door P woorden 18 maart keer beoordeeld Vak Geschiedenis K E N M E R K E N D E A S P E C T E N TIJDVAK 1 1a: de levenswijze van jagers verzamelaar Tienduizenden jaren had de mensheid een (meestal nomadische) levenswijze waarbij voedsel werd verkregen door jagen, vissen en het verzamelen van zaden, noten en vruchten. 1b: het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen Vanaf v.c. ontstond de landbouw. Boeren vestigden zich op vaste woonplaatsen, waar ze gewassen verbouwden en vee hielden. 1c: het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen Zodra de landbouw voldoende opbracht, konden sommigen zich specialiseren in handel, ambacht of bestuur en godsdienst. Zij vestigden zich in ommuurde nederzettingen die uitgroeiden tot steden waarbij sociale verschillen ontstonden en later ook het schrift TIJDVAK 2 2a: de ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadsstaat In de Griekse stadstaten ontstonden bestuursvormen als aristocratie, monarchie en democratie. Filosofen discussieerden over de beste bestuursvorm en dachten als eersten op een wetenschappelijke manier na over de natuur en de mens. 2b: de klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur De Grieken en Romeinen ontwikkelden in de bouwkunst en beeldhouwkunst een cultuur die maatgevend werd voor de latere westerse beschaving 2c: de groei van het romeins imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde Het Romeinse rijk breidde zich uit over Klein-Azië, het Midden-Oosten, Noord-Afrika en grote delen van Europa, Pagina 1 van 9

2 waardoor de Grieks-Romeinse cultuur daar overheersend werd. 2d: de confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa Germaanse stammen ten noorden van het Romeinse rijk voorkwamen een verdere Romeinse opmars. Later drongen Germaanse stammen het Romeinse rijk binnen. Ze namen de Grieks-Romeinse cultuur gedeeltelijk over. 2e: de ontwikkeling van het jodendom en het christendom als eerste monotheïstische godsdiensten De joden geloofden als eersten in slechts één god. Eeuwen v.c. legde Mozes de joodse wetten vast. Het christendom ontstond als stroming binnen het jodendom en groeide uit tot belangrijkste godsdienst in het Romeinse rijk. In de 4 e eeuw werd het staatsgodsdienst. TIJDVAK 3 3a: de verspreiding van het christendom in geheel Europa Tussen 500 en 1000 verspreidde het christendom zich in Europa tot ver buiten de grenzen van het vroegere Romeinse rijk. Europa was in de 11 e eeuw gekerstend tot en met Ijsland in het noorden, Ierland in het westen en Rusland in het oosten. 3b: het ontstaan en de verspreiding van de Islam In de 7 e eeuw stichtte de Arabier Mohammed de derde grote monotheistische godsdienst: de islam. Zijn volgelingen veroverden veroverden in de eeuw na zijn dood grote delen van het Middellandse Zee gebied. De Arabieren waren meestal tolerant en ontwikkelden een Arabische cultuur 3c; de vrijwel volledige vervanging in West Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienend agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid In de 5 e eeuw ging in het westen het Romeinse rijk ten onder. Het stedelijke leven, handel en nijverheid verdwenen. Grootgrondbezitters heersten op zelfvoorzienende domeinen of hoven over horige boeren die hun grond niet mochten verlaten. 3d: het onstaan van feodale verhoudingen in het bestuur Vroegmiddeleeuwse vorsten gaven lagere edelen grond en bescherming in ruil voor een eed van trouw. Ze kregen zo een feodale relatie van leenheer en leenman of vazal. In de praktijk gedroegen veel vazallen zich als heerser. TIJDVAK 4 4a: de opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het herleven van een agrarische-urbane samenleving Vanaf 1000 bracht landbouw meer op, waardoor handel en ambacht konden herleven en nieuwe steden konden worden gesticht. Pagina 2 van 9

3 4b: de opkomst van stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid De steden verwierven van leenheren stadsrecht, eigen rechtspraak en bestuur. De stedelijke burgerij werd dankzij de opkomende geldeconomie een belangrijke machtsfactor. 4c: het conflict in de westerse wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben Rond 1100 streed de paus met wereldlijke vorsten als de Duitse keizer en de Franse koning om de hoogste macht. De paus eiste dat zij hem gehoorzaamden, maar de wereldlijke vorsten wilden juist zeggenschap over kerkelijke zaken. Het uiteindelijke compromis behelsde een soort scheiding tussen kerk en staat: de paus besliste over kerk en geloof, de koning over alles wat daarbuiten viel. 4d: de expansie van de christelijke wereld naar buiten toe, kruistochten Van 1100 tot 1300 drongen christelijke handelaren en strijders de invloed van de islam in Palestina en Syrië terug. Met de zegen van de paus trokken kruisvaarders strijdend op tegen de ongelovigen. 4e: het begin van staatsvorming en centralisatie Tussen 1000 en 1500 drongen de Franse en Engelse koning en andere grote vorsten de macht van lagere feodale heren geleidelijk terug. Met steun van de burgerij gingen zij hun gebieden besturen vanuit een centraal punt, een hoofdstad. Zo ontstonden de eerste staten. à Verplichte voorbeelden: Instelling drie Collaterale Raden (1531) TIJDVAK 5 5a het begin van de Europese overzeese expansie Rond 1500 verkenden Portugal en Spanje de kusten van Afrika, Azie en Amerika. Ze stichtten handelsposten in Azie en koloniseerden gebieden in Amerika. 5b: het veranderde mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van wetenschappelijke belangstelling Aan het eind van de middeleeuwen ontstond in de Italiaanse steden een nieuwe belangstelling voor de klassieke oudheid: Grieks-Romeinse beelden, ruines en geschriften. Hierdoor ontstond de Renaissance (wedergeboorte); een nieuw levensgevoel. Dat gevoel was minder gericht op God en het hiernamaals, maar meer op gericht op de mens en het leven op aarde. 5c: de hernieuwde orientatie op het erfgoed van klassieke oudheid 5d: de protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in west europa tot gevolg had. In de 16 e eeuw scheurde de kerk. Onder invloed van kerkhervormers als Luther en Calvijn splitsten in West-Europa protestantse christenen zich af van de rooms-katholieke kerk. Verplicht voorbeeld: Pagina 3 van 9

4 Luther verschijnt voor de Rijksdag in Worms (1521) 5e: het conflict in de Nederlanden dat leidde tot de Nederlandse staat In de Nederlanden begon in 1568 een opstand tegen de Spaanse koning Filips II. Dat leidde er in 1588 toe dat Holland, Zeeland, en andere Noord-Nederlandse gewesten een aparte staat stichtten: de Republiek der Verenigde Nederlanden. Verplichte voorbeelden: Het ontzet van Leiden (1574) De Alteratie van Amsterdam (1578) Het Plakkaat van Verlatinghe (1581) De Spaanse Armada wordt verslagen (1588) TIJDVAK 6 6a: het streven van vorsten naar absolute macht In de nationale staat groeide de macht van de koning ten koste van de adel en de vrije steden. Zo streefde Lodewijk XIV in Frankrijk naar onbeperkte macht, hij was alleen aan God verantwoording schuldig. Overal ging men nadenken over de verhouding tussen vorst en volk à Verplichte voorbeelden: Instelling Bloedplakkaten (1550) Bouw Portugese synagoge in Amsterdam (1639) 6b: de bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek De Republiek werd niet door vorsten geregeerd, maar door vorstelijke regenten en de Staten-Generaal. Zij werd het meest welvarende land ter wereld, waardoor ook de kunst en wetenschap een Gouden Eeuw beleefden. à Verplichte voorbeelden: Johan van Oldebarneveldt onthoofd (1619) Bouw Portugese synagoge in Amsterdam (1639) 6c: wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie Kooplieden uit Nederland en andere West-Europese landen investeerden in de handel met Afrika, Amerika en Azië. Deze handelskapitalisten creëerden een wereldeconomie waarbij producten en geldstromen tussen continenten rondgingen. Pagina 4 van 9

5 à Verplichte voorbeelden: Coen verplaatst het bestuurscentrum van de VOC naar Batavia (1619) Bouw Portugese synagoge in Amsterdam (1639) 6d: de wetenschappelijke revolutie Een nieuwe wetenschappelijke manier van denken brak door. Centraal daarbij stond het systematisch verwerven van kennis door observaties, experimenten en logisch redeneren. Dit leidde tot veel ontdekkingen en uitvindingen TIJDVAK 7 7a: rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek economie en sociale verhoudingen In de 18 e eeuw ging de ontwikkelde bovenlaag van Europa denken dat met het verstand alles kon worden verklaard en dat een op de rede gebaseerde samenleving opgebouwd moest 7b: voortbestaan van het ancien regime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte vorm te geven (verlicht absolutisme) Vorsten als de Pruisische koning Frederik de Grote hielden vast aan hun absolute macht en de voorrechten van de adel, maar probeerden wel een verlicht bestuur te vormen: wel voor, maar niet door het volk. Ze garandeerden bijvoorbeeld godsdienstvrijheid. In Frankrijk bleef het absolutisme bestaan en in de Republiek werden regenten de machthebbers. 7c: uitbouw van de Europese overheersing: koloniën en plantages en de daarmee verbonden slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme Handelaren brachten Afrikaanse slaven naar Amerika om op plantages gewassen voor de export te verbouwen. Abolutionisten streefden, beïnvloed door de Verlichting, naar afschaffing van de slavernij. 7d: de democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap Eind 18 e eeuw vonden in Noord-Amerika, Frankrijk en de Republiek der Nederlanden democratische revoluties plaats. In grondwetten werden burgerrechten vastgelegd. Adellijke voorrechten werden afgeschaft. Maar alleen in Amerika hield de democratie stand. TIJDVAK 8 8a: de industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor een industriële samenleving. Door de industriële revolutie werd de landbouw-stedelijke samenleving een industriële samenleving, met de invoering van gemechaniseerde en grootschalige productie en verstedelijking. Vanaf 1775 gebeurde dit in Engeland, na 1850 volgden Pruisen, de Verenigde Staten en de Republiek. Pagina 5 van 9

6 8b: discussies over de sociale kwestie De armoede en de slechte werkomstandigheden van de arbeiders ten gevolge van de industrialisering kwamen op de agenda, ook op de politieke. Daarbij moet je in staat zijn om oorzaken en oplossingen te noemen en de opkomst van vakbonden te verklaren 8c: de moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie Je weet wat wordt bedoeld met het moderne imperialisme, dat verband hield met de industrialisatie Vanaf 1870 zochten de belangrijkste landen naar grondstoffen en afzetmarkten, vooral in Afrika. Ze gingen hun kolonies grondig exploiteren. - Verplichte voorbeelden: o Conferentie van Berlijn ( ) o Vlootwet (1898) 8d: de opkomst van emancipatiebewegingen De verlichte mannelijke burgerij maakte in de tweede helft van de 19 e eeuw in Nederland de dienst uit. Confessionelen, socialisten en feministen eisten gelijkberechtiging voor hun achterban van gelovige christenen, arbeiders en vrouwen. 8e: voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces Overal in Europa nam in 19 e eeuw de macht van de parlementen toe en werd het kiesrecht ingevoerd en uitgebreid. In Nederland zijn de grondwetten van 1848 en van 1917 heel belangrijk. Ook moet je dit proces kunnen omschrijven voor Engeland en Duitsland 8f: de opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen : liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme In de 19 e eeuw ontstonden politiek-maatschappelijke stromingen, die vanuit een bepaalde visie op de maatschappij invloed probeerden uit te oefenen. - Verplichte voorbeelden: o Vlootwet (1898) o Conferentie van Berlijn ( ) TIJDVAK 9 9a: de rol van moderne propaganda en communicatie middelen en vormen van massaorganisatie 9b: het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme Direct na de Eerste Wereldoorlog wonnen rechtse en linkse totalitaire ideologieën veld. Hun aanhangers kwamen aan Pagina 6 van 9

7 de macht in Rusland, Italië en Duitsland. Deze staten gebruikten op grote schaal propaganda, onder meer via nieuwe massamedia als radio en film. Ook probeerden ze de bevolking te beheersen via massaorganisaties en massabijeenkomsten. o Vlootwet (1898) o Spartakus-Opstand (1919) o Rijksdagbrand (1933) o Ingebruikname concentratiekamp Dachau (1933) o Instelling Rijkskultuurkamer (1933) o Neurenberger Wettten (1935) o Wannsee-Conferentie (1942) 9c: de crisis van het wereldkapitalisme De gehele kapitalistische wereld werd vanaf 1929 getroffen door een langdurige economische crisis, met verarming en werkloosheid. Personen als Hitler zouden hier van profiteren. o Dawesplan (1924) 9d: het voeren van twee wereldoorlogen In de jaren en woedde een wereldoorlog. Duitsland stond beide keren tegenover Frankrijk, Engeland, Rusland (Sovjet-Unie) en de Verenigde Staten (VS). Het verloor beide wereldoorlogen, maar werd pas echt verslagen na de Tweede Wereldoorlog. Beide oorlogen gingen gepaard met enorme verwoestingen door de industrialisatie. Daardoor vielen er ook miljoenen slachtoffers, en in de Tweede Wereldoorlog ook onder burgers. o Conferentie van Munchen (1938) o Atoombom op Hiroshima (1945) o Vlootwet (1898) o Spartakus-Opstand (1919) o Rijksdagbrand (1933) o Ingebruikname concentratiekamp Dachau (1933) o Instelling Rijkskultuurkamer (1933) o Neurenberger Wettten (1935) Pagina 7 van 9

8 o Wannsee-Conferentie (1942) 9e: racisme en discriminatie die leidde tot genocide, joden De nationaalsocialisten zagen het Germaanse ras als superieur. Nadat Hitler in 1933 aan de macht was gekomen werden in Duitsland de joden gediscrimineerd, na 1941 werden ze in alle door Duitsland bezette gebieden weggehaald en systematisch uitgemoord. o Ingebruikname concentratiekamp Dachau (1933) o Instelling Rijkskultuurkamer (1933) o Neurenberger Wettten (1935) o Wannsee-Conferentie (1942) 9f: de Duitse bezetting op Nederland Nederland was van mei 1940 tot mei 1945 bezet door Nazi-Duitsland. Men paste zich aan, sommigen zaten in het verzet of collaboreerden. 9h: vormen van verzet tegen het west Europese imperialisme In de Europese koloniën in Azië ontstonden na de Eerste Wereldoorlog nationalistische bewegingen die streefden naar onafhankelijkheid. In Indonesië werd dit geleid door Soekarno. Na de Tweede Wereldoorlog begon het dekolonisatieproces en kwam er binnen twintig jaar een einde aan de macht van Europese koloniale rijken. TIJDVAK 10 10a: de verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog. Na 1945 vormden zich twee vijandige blokken: de Sovjet-Unie en haar satellietstaten tegenover de Verenigde Staten met haar bondgenoten. Oost en West hadden ieder een eigen ideologie en kernwapens. Een kernoorlog dreigde, maar uiteindelijk viel in 1989 de Sovjet-Unie uit elkaar en kwam de Koude Oorlog vreedzaam tot een einde. o Atoombom Hiroshima (1945) o Marshallplan (1947) o Redevoering senator McCarthy over communisten in de VS (1950) o Bestorming van Felix Meritis in Amsterdam (1956) o Toespraak Kennedy in Berlijn (1963) Pagina 8 van 9

9 o Praagse Lente (1986) o Ondertekening Salt I (1981) o Demonstratie tegen kernwapens Amsterdam (1972) 10b: de dekolonisatie die een eind maakte aan de westerste hegemonie in de wereld In de Europese koloniën in Azië ontstonden na de Eerste Wereldoorlog nationalistische bewegingen die streefden naar onafhankelijkheid. In Indonesië werd dit geleid door Soekarno. Na de Tweede Wereldoorlog begon het dekolonisatieproces en kwam er binnen twintig jaar een einde aan de macht van Europese koloniale rijken. 10c: de eenwording van Europa Vanaf 1950 werkten de vroegere aartsvijanden Duitsland en Frankrijk en andere West-Europese landen samen op economisch en politiek gebied. De samenwerking werd verder uitgebreid en meer landen traden toe: o Marshallplan (1947) 10d: de toenemende westerste welvaart die vanaf de jaren 1960 aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen Na 1948 groeide in de westerse wereld ongekende welvaart, waarin grote groepen in de samenleving deelden. Mensen zochten vrijheid en andere gezagsverhoudingen, nieuwe normen en waarden. Daarnaast kwamen er allerlei mensen naar Nederland waardoor er een multiculturele samenleving ontstond. o Bestorming van Felix Meritis in Amsterdam (1956) o Demonstratie tegen kernwapens Amsterdam (1972) 10e: de ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen - De ontwikkeling van de westerse welvaart - Het ontstaan van de verzorgingsstaat - Sociaal-culturele veranderingen vanaf de jaren zestig - De ontwikkeling van een pluriforme samenleving - De ontwikkeling van een multiculturele samenleving - De oorzaken voor deze ontwikkelingen en identiteitsvragen Pagina 9 van 9