Verslag dialoog nieuw mestbeleid. Tweede deel

Transcriptie

1 Verslag dialoog nieuw mestbeleid In Noord-Brabant Tweede deel 31 oktober 2016

2 INHOUD Verantwoording 1 Samenvatting 2 1. De dialoog 5 2. Mest met beleid 8 3. Locaties mestbewerking Toetsingskader gezondheid Veedichtheid van meer naar beter 20 Bijlage 1 Deelnemers dialoog en samenstelling werkgroepen 23 BIJBEHORENDE ACHTERGRONDDOCUMENTEN 1. Mest met beleid 2. Toetsingskader mestbewerking en volksgezondheid 3. Van meer naar Beter 4. Historisch perspectief

3 VERANTWOORDING Voor u ligt het verslag van het tweede deel van de Dialoog nieuw mestbeleid in Noord-Brabant, die plaats vond in de periode juli oktober Dit verslag beoogt een beeld van de opbrengst te schetsen waarin de deelnemers zich herkennen. Het kernteam dat de dialoog organiseerde en begeleidde, is als redactie verantwoordelijk voor de inhoud van dit verslag. Het tweede deel va de dialoog bestond uit de volgende onderdelen: Een internetconsultatie onder alle deelnemers over de onderwerpen mestbeleid en veedichtheid Twee discussieronden in vier regio s Intensieve ondersteuning door vier werkgroepen met experts 1 : o Mestbewerking o Veedichtheid o Locatiekeuze mestbewerking o Toetsingskader volksgezondheid en mestbewerking In iedere regio begeleidde een bestuurlijke trekker de dialoog; bestuurders van de relevante maatschappelijke partijen en instanties bespraken de opbrengst van de dialoog. Bijlage 1 geeft een overzicht van de deelnemers aan de dialoog. Het verslag van het eerste deel van de dialoog geeft een meer uitgewerkte beschrijving van de organisatie en aanpak. Deze rapportage bestaat uit verkorte weergaven van de producten van de werkgroepen, voorafgegaan door en korte samenvatting van de opbrengst van het eerste deel van de dialoog en een beschouwing op de opbrengst van het tweede deel. De rapportage van de werkgroep locatiekeuze is dusdanig compact dat deze integraal in dit verslag is opgenomen. De volledige rapportages van de overige drie werkgroepen zijn als zelfstandige achtergronddocumenten beschikbaar. Parallel aan de dialoog is een nadere duiding van het historisch perspectief opgesteld. Dit naar aanleiding van de behoefte aan een dergelijk perspectief bij deelnemers, die naar voren kwam in het eerste deel van de dialoog. Dit historisch perspectief is eveneens als achtergronddocument beschikbaar. In het eerste deel van de dialoog ontstond ook de behoefte aan meer inzicht in wat het nu betekent voor de omvang en structuur van de veehouderij als deze opereert binnen gesloten kringlopen op het niveau van Noordwest Europa. Wageningen Livestock Research heeft hier een eerste verkenning van uitgevoerd, samen met een aantal deelnemers aan de dialoog. De rapportage hiervan verschijnt eind Een managementsamenvatting komt begin november beschikbaar. 1 Zie de respectievelijke eindproducten van deze werkgroepen voor de samenstelling van deze werkgroepen. 1

4 SAMENVATTING Aanleiding en doel Vanuit het bestuursakkoord Beweging in Brabant werkt de provincie Noord-Brabant aan een nieuw Brabants mestbeleid. Dit doet zij in samenspraak met partners via de dialoog Brabants mestbeleid. Doel is te komen tot een doorontwikkeling van mestbewerking naar een schone en veilige mestverwaarding als onderdeel van een zorgvuldige veehouderij die kringlopen sluit op Noordwest- Europese schaal en zo onderdeel is van een circulaire economie. Parallel hieraan wil de provincie in regio s met een hoge veedichtheid waar nodig borgen dat de veehouderij niet verder toeneemt. Dit met oog op volksgezondheid, overlast voor bewoners en belasting van natuur. Beide onderdelen zijn onderdeel van een bredere transitie in de veehouderij. De dialoog startte begin februari Eerste resultaat medio 2016 In juni hebben provinciale Staten ingestemd met de denklijn zoals die uit de eerste drie rondes van dialogen is opgehaald en daarbij kaders aangegeven voor de door dialoogdeelnemers gevraagde verdere uitwerking: 1. De denklijn van alle mest bewerken, circulariteit herstellen en gebruik kunstmest reduceren, emissies en risico s minimaliseren, verwaarden en een beter verdienmodel uitwerken tot concrete voorstellen voor een mestmenu, een expertpanel, een aanpak innovatie en een aanpak snelle stabilisatie van mest. 2. De eerste bewerking op het eigen veehouderijbedrijf en verdere bewerking op een bedrijventerrein aanvullen met voorstellen voor maatwerk voor gezamenlijke mestbewerking van dicht bij elkaar gelegen veehouderijlocaties. 3. De analyse van gezondheidsaspecten mestbewerking vertalen in een houdbaar en helder toetsingskader voor vergunningverlening. 4. De oplossingsrichtingen uit de dialoog uitwerken tot een effectieve en juridisch houdbare aanpak om waar nodig de groei van de veehouderij tegen te gaan. Krimp van de Brabantse veestapel is daarbij geen doel maar een eventuele uitkomst. De aanpak draagt stevig bij aan het oplossen van de VAB-problematiek, vermindering ammoniakemissie, overlast en stimuleert koplopers in de transitie via extra faciliteiten en/of vermindering van de regeldruk. De afgelopen maanden hebben de deelnemers aan de dialoog, ondersteund door vier werkgroepen gewerkt aan de uitwerking van bovenstaande denklijn. Hieronder leest u de resultaten kort samengevat. De dialoog Toen de dialoog Brabants mestbeleid begin 2016 startte, spraken de deelnemers vooral tégen elkaar. Er werd veel oud zeer uitgewisseld. Gaandeweg de dialoogavonden ontstaat een wending. Hoewel de inzichten en meningen vaak nog stevig verschillen komt er enige ontspanning. Mensen beginnen elkaar te kennen en vooral elkaars standpunt. Dat verbreedt vaak hun eigen blik. Ze willen voorts écht hun vetes beëindigen. Ze vinden elkaar op sommige uitgangspunten. Durven in elkaars schoenen te staan en, belangrijk, ze durven te repareren wat er tijdens eerdere ronden fout ging. Maar ook het uitzicht op ontwikkellijnen waarin men zich kan vinden en de hoop dat, als dit lukt, we ook over het brede kader in gesprek kunnen. De echte dialoog is nu begonnen en alle partijen benadrukken na deze drie ronden dat ze, ook al verschillen de inzichten en meningen nog stevig, mee willen blíjven werken aan detaillering van de oplossingen en aan het bredere vervolg: de transitie van de landbouw. 2

5 Voorstel mest met beleid De deelnemers aan de dialoog zijn met ondersteuning van een expertteam gekomen tot de volgende aanpak. Vijf actieplannen Ga gezamenlijk met partners aan de slag met een pakket van 5 projectfiches (actieplannen): Emissie arme mest; Marktonderzoek, productontwikkeling en verkoop; Stimuleren koplopers; Vakmanschap en omgevingsmanagement mestbewerkers; Vergunningverlening, toezicht en handhaving. Mestmenu en expertpanel Met betrekking tot de bestaande wet- en regelgeving hebben wij geconstateerd dat er voor de meeste aspecten al heldere kaders zijn vastgesteld. Wij wijzen daarbij ook op het toetsingskader gezondheid voor mestbewerking. Er is met name behoefte aan betere modellen om aanvragen te beoordelen. Hiervoor adviseren wij het opstellen van een BBT-document, of daarmee vergelijkbaar en het aanleggen van een database met op praktijkmetingen gebaseerde kentallen voor de beoordeling van vergunningsaanvragen. Dit zien wij als belangrijkste taken van het op te richten expertpanel. Daarnaast zijn de volgende adviezen van belang: Werk aan vertrouwen door merkbare verbetering bij bestaande knelpunten en professionaliteit op mestbewerkingsinstallaties; Zet een meet- en evalueerprogramma op rond mestbewerkingsinstallaties; Versterk de rol van de bodem in de circulaire landbouw; Doe een MKBA 2 / MCA 3 naar kosten en baten van mestbewerking versus alternatieven op langere termijn. Verdere concrete beleidsaanbevelingen Maak het mogelijk om meer mest te bewerken dan de verplichte capaciteit ten behoeve van verwerking; Ondersteun de lobby om mineralen uit mestbewerking dezelfde status te geven als die uit kunstmest; Centraliseer de kennis van mestbewerking vallend onder de provinciale bevoegdheid bij één omgevingsdienst; Zorg dat provinciale middelen, zoals POP 3, de transitie stimuleren. Voorstel locatiekeuze mestbewerking Voorstel is de gestelde denklijn voor mestbewerking te herformuleren: Mest kan worden bewerkt op de veehouderijlocatie waar zij wordt geproduceerd. Bewerking van mest van meerdere locaties vindt plaats in gespecialiseerde installaties op een bedrijventerrein van de juiste milieucategorie. Mestbewerking van meerdere locaties in het landelijk gebied is bij uitzondering mogelijk in de drie volgende situaties. 1. Concentraties van varkenshouderijen en/of vleeskalverenhouderijen die voldoen aan de volgende criteria: Er is geen locatie op een bedrijventerrein beschikbaar binnen een straal van 10 km. 2 Maatschappelijke Kosten- en Baten Analyse 3 Multicriteria-analyse 3

6 Binnen een straal van 2,5 km van de installatie wordt minimaal ton mest uit varkens- en /of vleeskalverenhouderijen geproduceerd. De installatie voorziet in het indikken van de mest voor minimaal 50%, waarbij er loosbaar water ontstaat. 2. Samenwerkende bedrijven die via pijpleidingen de mest samenbrengen op de bewerkingslocatie. 3. Melkveehouderijbedrijven die binnen een straal van 2,5 kilometer samen werken bij de vergisting van mest. Locaties waar aan gedacht kan worden zijn veehouderijlocaties, VAB's en/of loonwerkers. Voor deze installaties gelden onverkort de overige eisen die in de huidige Verordening ruimte en in het huidige milieubeleid worden gesteld. Toetsingskader gezondheid Het Toetsingskader gezondheid brengt de blootstellingsroutes voor ziekteverwekkers in beeld. Belangrijkste blootstellingsroute is die via de lucht. Bij een goed(e) ontwerp, bouw en bedrijfsvoering is het mogelijk de risico s voor volksgezondheid tot een zeer laag niveau terug te brengen. Om dit te borgen is het opstellen en onderhouden van een BBT-document voor mestbewerkingsinstallaties cruciaal. Sturing veedichtheid De deelnemers aan de dialoog komen, met ondersteuning van een expertteam, tot de volgende aanpak. Sturing is nodig in Midden en Oost-Brabant, het Brabantse deel van het zuidelijk concentratiegebied in de Meststoffenwet. Voorstel is om in dit gebied in 5 à 6 regio s staldering in te voeren: voor iedere vierkante meter nieuw te bouwen stal moet in dezelfde regio een vierkante meter stal (waar de laatste drie jaar bedrijfsmatig vee in is gehouden) worden afgebroken. Op deze manier bereiken we drie effecten: a) er treedt een vermindering van de milieubelasting (stikstof, overlast) en risico s op; nieuwe stallen zijn beter dan oude. b) de zo gerealiseerde winst blijft binnen de desbetreffende regio waar deze nu weglekt naar de periferie van het concentratiegebied. c) nieuwe leegstand wordt voorkomen. Overwogen is correcties aan te brengen voor soorten vee, verschillen in emissiedichtheid etc. Uitvoerbaarheid en extra effect afwegend is dit beperkt tot het hanteren van twee groepen stallen: die van hokdieren (varkens, pluimvee, geiten, kalveren etc) en die van meer grondgebonden gehouden vee (melkvee, zoogkoeien, vleesstieren etc.). Veehouders stellen voor melkveehouderij uit te sluiten van staldering omdat de nationale wetgeving verdere concentratie in hun ogen afdoende tegengaat. Om te voorkomen dat staldering een extra prikkel is tot zijwaarts uitbreiden (bedrijven kopen locaties op in plaats van te investeren in de eigen locatie) en om geen extra drempel op te werpen voor kleine bedrijven is het voorstel een stalderingdienst in te stellen. Deze dienst verkrijgt, via een aantrekkelijk aanbod ( ontzorgen van de sloop, hulp bij herontwikkeling) en een startbudget, vierkante meters gesloopte stal en geeft deze om niet aan ontwikkelende bedrijven. Hierbij vindt een beperkte (5%) afroming plaats. Doordat concepten voor de nationale markt (bijvoorbeeld Kip van morgen) minder dieren per vierkante meter houden leidt dit in combinatie met staldering ook tot een zekere krimp (ca 4%). 4

7 1. DE DIALOOG Wat er aan vooraf ging het eerste deel van de dialoog Het idee om alle betrokken partijen regionaal bijeen te halen om in een onderlinge dialoog oplossingen aan te dragen voor het nieuwe Brabantse mestbeleid, ontstond in het najaar van Met een rugzak vol ervaringen hebben burgers, boeren, buitenlui en zo meer de eerste negen maanden van 2016 het gesprek gevoerd over de toekomst van de veehouderij in Brabant. Hiertoe uitgenodigd en uitgedaagd door de provincie Noord-Brabant met vier gemeentebestuurders als regionale bestuurlijke trekkers. Twee onderwerpen die in discussies over de veehouderij in Brabant steeds aan elkaar gekoppeld worden stonden daarbij centraal: Mestbewerking en de omvang van de veestapel. Twee onderwerpen in het hart van de transitie in de veehouderij en twee onderwerpen die al jaren het debat bepalen. De niet geringe ambitie was via de dialoog de patstelling rond deze onderwerpen te doorbreken om zo te werken aan een rendabele Brabantse veehouderij die past binnen de sociale en ecologische gebruiksruimte in Brabant. Een veehouderij die kringlopen sluit en vernieuwt. De dialoog vond plaats tegen de achtergrond van de bredere transitie Agrofood die tot doel heeft te komen tot een agrofood complex dat enerzijds de belasting van de fysieke en sociale omgeving aanzienlijk vermindert en er anderzijds in slaagt alle partijen in de keten weer een goed verdienmodel te verschaffen. De noodzaak hiertoe uit zich in de nog steeds hoge milieudruk en de structureel te lage inkomens van veehouders. Toen de dialoog begin 2016 startte, spraken de deelnemers vooral tégen elkaar. Er werd veel oudzeer uitgewisseld. Gaandeweg de dialoogavonden ontstaat een wending. Hoewel de inzichten en meningen vaak nog stevig verschillen komt er enige ontspanning. Mensen beginnen elkaar te kennen en vooral elkaars standpunt. Dat verbreedt vaak hun eigen blik. Ze willen voorts écht hun vetes beëindigen. Ze vinden elkaar op sommige uitgangspunten. Durven in elkaars schoenen te staan en, belangrijk, ze durven te repareren wat er tijdens eerdere ronden fout ging. Maar ook het uitzicht op ontwikkellijnen waarin men zich kan vinden en de hoop dat, als dit lukt, we ook over het brede kader in gesprek kunnen. De echte dialoog is nu begonnen en alle partijen benadrukken na deze drie ronden dat ze, ook al verschillen de inzichten en meningen nog stevig, mee willen blíjven werken aan detaillering van de oplossingen en aan het bredere vervolg: de transitie van de landbouw. De eerste drie dialoogronden leverden zoekrichtingen op. Maar belangrijker, er is een gedeeld beeld van de contour op de horizon: Naar wat voor veehouderij willen we op weg. Kernwoorden daarbij zijn: diversiteit (niet één ontwikkelmodel maar vele, van high-tech tot socio-tech); gezondheid als centrale toetssteen (en in het verlengde daarvan leefbaarheid en veiligheid); circulariteit (de bodem centraal, kringlopen sluiten, maar op welk niveau en wat betekent dat dan?). Voor het mestbeleid betekent dit vanuit deze kernbegrippen werken aan: herstel van de circulaire relatie tussen veehouderij en de teelt van gewassen; 5

8 mestbehandeling aan de bron; professionaliteit; het bevorderen dat mest als hernieuwbare grondstof kan worden ingezet; winning van energie uit mest; verdienmodel voor mestbewerking. Mestbewerking kan in eerste aanleg goed op het veehouderijbedrijf plaats vinden, zodat bij professionele bedrijfsvoering emissies en risico s aanzienlijk afnemen. Nadat de mest zo gestabiliseerd is, kan verdere bewerking plaatsvinden in gespecialiseerde locaties, op bedrijventerreinen, maar ook op locaties dicht bij groepen bedrijven met veel vee en dus veel mest. Voor het sturen van de omvang van de veestapel mondden de eerste drie ronden van de dialoog uit in een drietal opties: 1. verdeling van Compartiment Zuid van de Meststoffenwet in kleinere compartimenten, 2. staldering in veedichte gebieden in combinatie een met Brabantbreed opererend fonds, 3. staldering in héél Brabant, in combinatie met een fonds in veedichte gebieden. Randvoorwaarde daarbij was dat de regeldruk voor veehouderijbedrijven zou afnemen om het verdienmodel van de veehouderij niet verder onder druk te zetten en schaalvergroting niet verder te stimuleren. Provinciale Staten vertaalden deze uitkomst naar een opdracht voor een vervolg van de dialoog. Het verzoek was de zoekrichtingen voor het mestbeleid verder uit te werken in actieplannen voor de korte en lange termijn, een mestmenu, een expertpanel, een toetsingskader gezondheid en maatwerk voor de locaties van mestbewerking van samenwerkende veehouderijbedrijven. Voor het waar nodig sturen van de omvang van de veestapel werd een effectieve en houdbare aanpak gevraagd, die ook bijdragen levert aan het verminderen van emissies, overlast, leegstand en regeldruk. PS vroegen deze uitwerkingen medio oktober gereed te hebben zodat zij nog in het najaar van 2016 besluiten kunnen nemen. Resultaten tweede deel Het vervolg van de dialoog kreeg hiermee een ander karakter: Samen zoeken naar een werkbare aanpak. Met deze accentuering werd de focus aan de dialoogtafel verlegd naar intensief discussiëren over de achterliggende keuzes: Stel dat we zo aan de slag gaan, hebben we dan de goede richting te pakken? Er zijn nog veel onzekerheden, hoe voorkomen we dat we er over enkele jaren achter komen een verkeerde afslag genomen te hebben? De opbrengst van het vervolg van de dialoog is vervat in onderhavig verslag en bijbehorende achtergronddocumenten. Rond deze producten hangt het besef dat dit slechts onderdelen zijn van het grotere geheel van de transitie veehouderij, die op haar beurt weer plaats heeft binnen de transitie Agrofood. Het zijn concrete stappen voor de komende jaren in Noord-Brabant. De deelnemers denken dat dit kàn gaan werken. Maar er zijn ook twijfels: Gaat het lukken om met mestbewerking een rendabele veehouderij te krijgen die schoon en veilig is? Of is het niet beter te werken aan een kleinere veestapel zoals het Planbureau voor de Leefomgeving suggereert? en ook Wordt staldering niet de zoveelste in een pakket regels, dat de transitie eerder remt dan versnelt? Voegt het effectief nog wel iets toe aan de huidige wet- en regelgeving? Verder Tegelijk is er het besef dat het noodzakelijk is nu te beginnen. We willen immers die Brabantse bodem duurzaam verbeteren. Gelet op de urgentie is het noodzakelijk de komende jaren meer sturing op de ruimtelijke spreiding van de veehouderij te blijven houden. In ieder geval daar waar 6

9 sprake is van overlast in concentratie gebieden van vee. Mens en milieu zijn gebaat bij het veilig bewerken van mest, ongeacht de hoeveelheid mest om zo emissies, klimaateffecten en risico s vergaand terug te dringen. Deze ontwikkelingen vergen tijd. Alle voorstellen in genoemde stukken gaan daarom uit van een stapsgewijze, lerende aanpak. Meten, evalueren en bijsturen. De deelnemers aan de dialoog vinden het belangrijk dat we daarbij steeds de bredere context in de gaten houden en steeds kijken en ijken of we nog op het goede spoor zitten. Oftewel: deze dialoog is afgerond, maar het transitieproces is nog maar net begonnen. Allen hebben de drive daar aan te werken en er een succes van te maken. Succesfactoren van deze dialoog zijn dat deze ging over concrete onderwerpen en plaats vond op regionale schaal. Voortzetting heeft het meeste zin met deze twee insteken. Dan is de dialoog een waardevolle aanvulling en versterking van de meer algemene beleidsvorming in de vier overheidslagen die ons land kent. Dit soort dialogen zijn dan vanuit het concrete voedend voor de meer abstracte en overkoepelende beleids- en besluitvorming en kunnen omgekeerd een rol spelen bij de regionaal best passende invulling van dat beleid. Overheden hebben hierin een belangrijke rol door het stellen van kaders en het voeren van regie. Zij kunnen die rol echter alleen invullen als dat in samenspraak en -spel met alle andere partijen gebeurt, ook al zijn en blijven er verschillen in inzichten, meningen en belangen. In maatschappelijk complete coalities, deze dialoog kwam daar dicht bij. Op de regionale en provinciale schaal kunnen de Brabantse partners dit zelf organiseren. Als ze dat succesvol doen is het een solide basis om op het nationale en Europese niveau samenwerking productiever te maken. 7

10 2. MEST MET BELEID Aanleiding De provincie Noord-Brabant heeft, in overeenstemming met het bestuursakkoord Beweging in Brabant begin 2016 het initiatief genomen om te komen tot een nieuw Brabants mestbeleid. Dit heeft in de periode tot juni 2016 geresulteerd in de volgende denklijn: Herstel circulaire landbouw, waarbij de behoefte van de bodem en gewas centraal staan bij het aanwenden van mest, dat stelt eisen aan de samenstelling daarvan. Dat betekent ook verliezen beperken zodat nutriënten daar terecht komen waar ze nuttig zijn. Het bewerken van alle mest, nog voor de opslag. Dit betekent op langere termijn andere stalsystemen en op korte termijn het emissie arm maken / stabiliseren van mest. Zo zijn belangrijke winsten te behalen in het reduceren van emissies naar lucht (ammoniak, geur en broeikasgassen), bodem en water en in het verminderen van risico s voor gezondheid en veiligheid. Verwaarden van mest waarbij waardevolle producten worden geproduceerd (meststoffen en andere grondstoffen). Inzet moet zijn zoveel mogelijk dierlijke meststoffen voor plantengroei in te zetten ter vervanging van kunstmest, regionaal, en ten hoogste de schaal van NW EU Professionaliteit en werken aan vertrouwen tussen ondernemers en omwonenden en maatschappelijke organisaties. Energie uit de mest winnen (en zo methaanemissie tegengaan) en zo mest gebruiken voor productie van hernieuwbare energie Dit biedt zicht op een beter verdienmodel: minder kosten voor mest en goedkopere en eenvoudiger te beheren stalsystemen. Wij streven naar een duurzame landbouw die de ketens sluit op Noordwest Europese schaal. Mest is geen probleem meer, maar een waardevol product in die ketens. Doelen mestverwaardingsketen Om te komen tot de hierboven geschetste denklijn zijn de volgende doelen geformuleerd: Optimalisatie van benutting van mest in de landbouw (veehouderij én plantaardige sectoren); Minimaliseren van emissies naar grond- en oppervlaktewater en lucht (inclusief broeikasgassen); Risico s voor de volksgezondheid (emissies) en veiligheid (calamiteiten) op een acceptabel (laag) niveau brengen; Het verlagen van de kosten van mestafzet voor veehouders en zo mogelijk omzetten in opbrengsten. Maatschappelijk draagvlak, sociale cohesie en onderling vertrouwen vergroten. Tevens heeft de provincie aangegeven dat er behoefte is aan een viertal producten: 1. Een aanpak om het stabiliseren van mest voorafgaand aan opslag en/of toepassing zo spoedig mogelijk gemeengoed te laten worden 2. Een aanpak voor het stimuleren van innovatie op het gebied van mestverwaarding en stalsystemen 3. Mestmenu: dat inzichtelijk maakt aan welke voorwaarden mestbewerking, -verwerking en - vergisting moeten voldoen. Het mestmenu moet sturen op doelen, niet op middelen. 4. Oprichten, inrichten van een expertpanel mestverwaarding dat de provincie en vergunningverleners/handhavers van omgevingsdienst, gemeentes en waterschappen kan adviseren bij strategische en praktische keuzes. 8

11 Welke factoren belemmeren mestbewerking? Wij zien de volgende factoren die in de huidige situatie een optimale aanpak van mestbewerking belemmeren: Problemen met bestaande installaties ondermijnen draagvlak voor nieuwe initiatieven De mestbewerkers die hinder veroorzaken zijn bepalend voor de beeldvorming. Die bedrijven kent iedereen van geruchten en vanuit de media. Aan deze voorbeelden wordt door omwonenden gerefereerd wanneer een nieuwe mestbewerker zijn plannen vergund wil krijgen. Van mestbewerkers die geen hinder veroorzaken heeft niemand gehoord. Maar toch zijn ze er wel. Voorlopers worden niet gestimuleerd en werken niet samen Gerichte ondersteuning en geld en/of expertise en het opzetten van structuren voor het delen van kennis kunnen innovaties in de mestbewerkingssector bevorderen. Verdienmodel grootschalige mestbewerking onduidelijk Mestbewerkers verdienen aan de afvoer van mest bij veehouders. Er wordt meestal niet verdiend aan, maar juist betaald voor de afzet van mest bij akkerbouwers. Het verdienmodel bestaat uit het verschil tussen opbrengsten voor ophalen en kosten voor afzet. De kosten van mestbewerking moeten nu worden opgebracht door veehouders. Dit maakt het verdienmodel van mestbewerking afhankelijk van de economische situatie in de varkenshouderij. Toch zijn er partijen die in mestbewerking investeren, boeren die lange termijn contracten voor mestafzet willen sluiten en vindt er afzet van mest plaats naar andere landsdelen en naar het buitenland. Ook zijn er nieuwe initiatiefnemers die kansen zien voor grootschalige mestbewerking. Draagvlak voor mestbewerking ontbreekt bij delen van de Brabantse samenleving Zoals aangegeven ondermijnen problemen bij bestaande installaties het draagvlak voor nieuwe initiatieven. Daarnaast is er de angst dat een oplossing van het mestprobleem leidt tot een groei van de veestapel. Op welke manier kan Brabant mestbewerking stimuleren? Uiteindelijk streven we in Brabant toe naar een situatie waarin de behoefte van de bodem en het gewas in Noordwest Europa centraal staat. Emissies naar lucht, bodem en water tot een minimum zijn teruggebracht en de risico s voor de volksgezondheid en veiligheid tot een minimum beperkt zijn. We zien emissies als verliezen uit de kringloop en die horen niet thuis in een circulaire landbouw. We streven ernaar om op termijn alle mest te bewerken voor opslag. Dit vraagt het herontwerpen van stalsystemen, het verder professionaliseren van mestbewerking en het bijdragen aan een beter verdienmodel. Om op de korte termijn mestbewerking te stimuleren en op de langere termijn tot de gewenste innovatie in stalsystemen te komen stelt het expertteam een pakket van vijf actielijnen voor: Emissie arme mest Stimuleren koplopers Vergunningverlening, toezicht en handhaving Vakmanschap en omgevingsmanagement Marktonderzoek, productontwikkeling en verkoop Deze vijf actielijnen geven gezamenlijk invullingen aan een aanpak om het stabiliseren van mest voorafgaand aan opslag en/of toepassing zo spoedig mogelijk gemeengoed te laten worden en een aanpak voor het stimuleren van innovatie op het gebied van mestverwaarding en stalsystemen Emissie arme mest Direct na het ontstaan van mest is deze onderhevig aan bederf. Onder andere door bederf komen gassen (onder andere broeikasgassen) en geur vrij. Deze emissies treden op in de hele keten. Dat wil zeggen vanaf het dier tot en met de mestbewerkingsinrichting. Over het algemeen kan worden 9

12 gesteld dat van droge mest (met een droge stofgehalte van 85%ds) geen emissie meer verwacht hoeft te worden. Niet als het gaat om broeikasgassen, geur en/of ziektes. Het gaat er dus om in de keten tot aan droge mest de emissie te beperken. De oplossing kan worden gezocht in voorzieningen en maatregelen om de emissie te beperken. Stimuleren koplopers De slechte voorbeelden van mestbewerking krijgen genoeg publiciteit. Terwijl in sommige gevallen met een nieuwe bedrijfsleider de problemen goeddeels verdwenen zijn. Dat krijgt veel minder aandacht, terwijl hiervan veel te leren is. We vragen alle betrokkenen aan de mestdialoog om een top 10 te maken van bedrijven die het goed doen. Daaruit kiezen we een gezamenlijke top 10 waar we gaan onderzoeken waarom ze het zo goed doen en hoe anderen dit ook kunnen gaan doen. Vergunningverlening, toezicht en handhaving De vergunningverlening dient omwonenden, natuur en andere belangen te beschermen via voorschriften en normen. Om de milieueffecten tot een aanvaardbaar niveau te beperken zijn kaders voor toepassen van de Best beschikbare technieken en concrete toetsingskaders (normen) beschikbaar. Zover dit niet het geval is moeten deze worden ontwikkeld. Het toezicht dient de bescherming van omwonenden, natuur en andere belangen te borgen. De toezichthouder ziet er bij controlebezoeken op toe dat het bedrijf conform de vergunning in werking is. De omgevingsbewuste toezichthouder bevordert het naleefgedrag van de ondernemer. Bijvoorbeeld door de bedrijfsvoering en het naleven van de vergunning te evalueren aan de hand van de controles, monitoringsgegevens, veranderingen/storingen bedrijfsvoering, bijzondere omstandigheden, calamiteiten etc.. Wanneer uit het toezicht blijkt dat de ondernemer herhaaldelijk voorschriften overtreedt, dan kan naleving worden afgedwongen met handhaving (opleggen van sancties). Vakmanschap en omgevingsmanagement Het project Vakmanschap en omgevingsmanagement mestbewerkers laat via samenwerking met voorbeeld bedrijven zien dat mestbewerkingsactiviteiten kunnen plaatsvinden zonder hinder naar de omgeving. De voorbeeldbedrijven worden begeleid om te komen tot een intern kwaliteitssysteem. Daarnaast wordt een monitoringssysteem ontwikkeld om emissies te kunnen volgen, trends te kunnen signaleren en transparantie te verschaffen. In samenwerking met de voorbeeldbedrijven worden werkprocedures uitgewerkt die naleving van vergunningsvoorschriften borgen. Het kwaliteitssysteem, het monitoringsysteem en de werkprocedures worden veralgemeniseerd gepresenteerd en aangeboden aan de bedrijfstak. Marktonderzoek, productontwikkeling en verkoop Het verlagen van de kosten van mestafzet is voor veehouders een belangrijk aandachtspunt. Daarvoor is het belangrijk dat mest door gebruikers niet gezien wordt als afvalproduct maar als waardevolle grondstof. Daarvoor moeten producten aan een aantal kwaliteitscriteria voldoen, denk aan kwaliteitsgaranties, prijs en gebruiksgemak. Momenteel is onvoldoende zicht op eisen en wensen van mogelijke gebruikers van mestproducten. Voor de verdere ontwikkeling van een mestverwaardingsketen is dit inzicht essentieel. Expertpanel en mestmenu Het expertteam mestbewerking adviseert een expertpanel samen te stellen. Het expertpanel adviseert de provinciale overheid bij strategische beleidskeuzes en ondersteunt provincie, gemeenten, waterschappen en hun uitvoeringsorganisaties door het leveren van kennis en het helpen bij het maken van afwegingen. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de ontbrekende kennis en informatie en de taken van het expertpanel hierbij. 10

13 Tabel: Kennishiaten vertaald naar taken van het expertpanel. Kennis / informatie hiaat Taken expertpanel De beschikbare informatie met name over -Verzamelen data van geuremissies van geuremissies, die optreden bij verschillende mestverwerkingsprocessen en opstellen van mestverwerkingsprocessen, is beperkt. Dit geeft in databank. gevallen beperkingen bij de bepaling van de -Uitvoering van meetprogramma voor emissies geurcontouren van de inrichting. om databank te completeren. -Opstellen van naslag werk voor Er bestaat geen specifiek BBT document voor mestbewerkingstechnieken. Afzonderlijke processtappen kunnen BBT zijn, maar zijn in combinatie mogelijk niet optimaal in relatie tot het voorkomen van emissies. Mestmenu. Overzicht van randvoorwaarden aan mestbewerkingsinrichtingen in relatie tot specifiek Brabants beleid. vergunningverlener. -BBT document op(laten)stellen, actueel houden. -Zorgdragen voor formele status van het BBT document (opname in bijlage ROR). Het BBT document voorziet de vergunningverlener van een geschikt referentiekader voor toetsing aan BBT. -Advisering van de vergunningverlener in voorkomende gevallen van twijfel en bij alternatieve voorstellen van Technische voorzieningen en maatregelen. -Monitoring en registratie van optimale procesconfiguraties vanuit het oogpunt van emissiebeheersing. -Actueel houden van het mestmenu en advisering provincie en vergunningverleners aangaande de invulling van ontbrekende toetsingskaders en in te zetten procedures om beleidsdoelen te realiseren. -Ontwikkeling van indicatoren voor monitoring voortgang. Het Expertteam mestbewerking heeft in het kader van de mestdialoog een voorzet gemaakt van het mestmenu. In het mestmenu staan randvoorwaarden aangegeven waaraan de mestbewerkingsinrichting moet voldoen en welk toetsingskader van toepassing is. In het kader van vergunningverlening voor mestbewerkingsinrichtingen beschikt de vergunningverlener over toetsingskaders om veel aspecten te beoordelen. Er bestaan ook een aantal kennis- en informatiehiaten. Vooral emissies van broeikasgassen en professionalisering bedrijfsvoering vragen aandacht. Voor de kwaliteit van mestproducten zien wij vooral een rol voor de markt weggelegd. De verantwoordelijkheid voor het actueel houden van het mestmenu, advisering ten aanzien de invulling van ontbrekende toetsingskaders, in te zetten procedures om beleidsdoelen te realiseren en de monitoring van de voortgang op het gebied van de realisatie van de beleidsdoelen ligt bij het in te richten expertpanel. Aanpak en vervolg Het advies van het expertteam richt zich niet alleen op de provincie, maar gaat uit van het gezamenlijk oppakken en aanpakken van de transitie. Specifiek voor de provincie zijn een viertal aanbevelingen benoemd: Maak het mogelijk om meer mest te bewerken dan de capaciteit ten behoeve van verplichte verwerking. Dit draagt bij aan het minimaliseren van de emissies naar grond- en oppervlaktewater en lucht. 11

14 Ondersteun de lobby om mineralen uit mestbewerking een vergelijkbare status te geven als kunstmest. Dit draagt bij aan de optimalisatie van de benutting van mest in de landbouw. Centraliseer de kennis van mestbewerking (niet op veehouderijniveau) bij één omgevingsdienst, net als voor BRZO-bedrijven. Dit draagt bij aan de professionalisering van de bedrijfstak en kan daardoor bijdragen aan het minimaliseren van emissies. Zorg dat provinciale middelen, zoals POP 3, de transitie stimuleren. Afhankelijk van het middel kan dit bijdragen aan één of meerdere doelen. Daarnaast adviseren we: Werk aan vertrouwen door merkbare verbetering bij bestaande knelpunten. Versterk de rol van de bodem in de circulaire landbouw. Doe een MKBA / MCA naar kosten en baten van mestbewerking versus alternatieven (zoals krimp van veestapel) op langere termijn. 12

15 3. LOCATIES MESTBEWERKING Aanleiding In het Statenvoorstel van 24 juni 2016 hanteren PS als hoofdlijn dat de eerste bewerking van mest op het eigen veehouderijbedrijf plaats kan vinden en de verdere bewerking in grotere installaties op een bedrijventerrein van de juiste milieucategorie plaatsvindt. PS vragen de deelnemers in de dialoog per regio voorstellen te formuleren voor maatwerk op deze hoofdlijn ten aanzien van samenwerking bij mestbewerking tussen dicht bij elkaar gelegen veehouderijlocaties. We 4 kunnen ons daarbij grofweg twee soort situaties bij voorstellen: 1. Een groep bedrijfslocaties wil samen de eerste slag doen (bijvoorbeeld samen vergisten of ontwateren om het zo rendabel te houden). 2. Er zijn gebieden in Brabant waar veel (grote) bedrijven op korte afstand bij elkaar zitten. Dan ontstaat al snel de gedachte om daar dan een grotere installatie in de buurt van de (grote) bedrijven te zetten die meteen de slag van verse mest naar volledige verwerking of raffinage maakt. Het gaat dan om uitzonderingsgevallen, waarin de hoofdlijn evident tot onpraktische (onnodig vervoer e.d.) situaties leidt. De vraag is dit regiospecifiek te doen. Dus rekening houden met wat er al aan installaties en initiatieven is, de ligging van veehouderijbedrijven ten opzichte van elkaar en ten opzichte van bedrijventerreinen. Ook zijn we nagegaan of deze aanpak knelpunten kan opleveren voor de korte termijn waarin er voldoende capaciteit moet zijn om te voldoen aan de wettelijke verplichting tot mestverwerking. Inventarisatie van initiatieven Voor alle, ons bekende, initiatieven is bekeken of bovenstaande hoofdlijn leidt tot problemen bij deze initiatieven. Dit leidt in alle regio s (werkgebieden omgevingsdienstniveau) tot een aantal initiatieven dat geen doorgang kan hebben in de bedachte vorm. Het gaat veelal om loonwerkers en grotere veehouderijen die al actief zijn in mesttransport en handel en daar mestbewerking aan willen toevoegen of uitbreiden. Deze groep ondernemers zal niet snel uitwijken naar een bedrijventerrein omdat ze veelal een capaciteit nastreven van à ton verse (drijf)mest per jaar en het op die schaal niet rendabel is om op een bedrijventerrein te vestigen, de meerprijs van de locatie is te hoog. Dit wordt versterkt door het feit dat de meeste bedrijven al een locatie in het landelijk gebied hebben, de vestiging van hun loonbedrijf of een locatie van een grote veehouderij. Als deze initiatieven geblokkeerd worden treden er twee bewegingen op: 1. Veehouders gaan meer individueel mest (laten) bewerken op de eigen locatie. 2. Er gaat meer verse mest rechtstreeks afgevoerd worden naar mestbewerkingsinstallaties op bedrijventerreinen. Zeker op de korte termijn is de eerste beweging de meest voor de hand liggende. Het is de vraag of dit een wenselijke ontwikkeling is. Om te beginnen brengen we de voor- en nadelen in beeld van bewerken op eigen veehouderijlocatie en bewerken op industrieterrein. We besluiten met een advies. 4 De werkgroep bestond uit: Mathilde Mollenhorst (Provincie), Marc Pijnenburg (ODBN), Twan Goossens (ODBN), Wilfried Michels (OMWB), Paul Veraart (OMWB), Ton Vermeer (Provincie), Jan Buys (Provincie) 13

16 Voor- en nadelen bewerking op eigen veehouderijlocatie versus bedrijventerrein Onderstaand schema geeft een overzicht van de voor- en nadelen. Hoe de balans uitvalt verschilt per veehouderijsector. In de melkveehouderij en pluimveehouderij zijn de voordelen makkelijker in de overhand. In de varkens- en vleeskalverenhouderij ligt dit eerder andersom. Bewerking op veehouderijlocatie Bewerking in gespecialiseerde installatie op bedrijventerrein Voordeel Sluit aan bij streven geen onbewerkte drijfmest op te slaan of aan te wenden. Minder transport, mits loosbaar (dus schoon) water Minder emissies Minder risico s voor de gezondheid (humaan en veterinair) door minder gesleep met de mest Sluit aan bij de plannen voor monovergisting van FrieslandCampina Professionaliteit Initiatieven vanuit de procesindustrie Sluit aan bij plannen POV VTH eenvoudiger Schaalvoordelen Marktontwikkeling en productontwikkeling Transport gecentraliseerd Nadeel Professionaliteit Mobiele bewerking (uitpandig) mogelijk (bv mobiele scheiders) Sturingsmogelijkheden vanuit VTH beperkt: tot drijfmest ton per jaar geldt alleen een zorgplicht vanuit de vergunningverlening. Er is dus geen vergunning nodig. De mestbehandelingsactiviteiten kunnen volgens het Activiteitenbesluit worden afgehandeld. Beperkte schaal Vrijwel altijd nog een verdere bewerking van de dikke fractie nodig Waarschijnlijk niet interessant voor met name de varkenssector Op enkele uitzonderingen na gaat het niet om verwerking van mest en is dus nog een vervolgbewerking nodig Op de korte termijn sprake van een oligopolie? Voldoende beschikbaarheid op bedrijventerreinen? Voldoende initiatiefnemers? Voldoende investeerders? Ondercapaciteit bij stilvallen (met name korte termijn) Transport (bij onbewerkte mest) Capaciteitsvraag in relatie tot wettelijke verwerkingsplicht Veehouders in Brabant zijn wettelijk verplicht een deel van het mestoverschot te verwerken. De provincie Noord-Brabant heeft geconstateerd dat er momenteel voldoende capaciteit is vergund. Het percentage wettelijk verplichte verwerking zal de komende jaren stijgen. Daarnaast daalt door aanscherping van de gebruiksnormen de plaatsingsruimte. De benodigde capaciteit neemt dus toe, een globale schatting is dat er in 2020 ruim de helft meer capaciteit vergund moet zijn dan in 2015: 14

17 van 2,7 naar 4 miljoen ton per jaar. Het beleid van de provincie Noord-Brabant moet het mogelijk maken deze capaciteit te realiseren. Er is daarom gekeken of bovenstaande lijn leidt tot capaciteitsproblemen om te voldoen aan deze wettelijke verwerkingsplicht. We verwachten hierbij op de korte termijn, tot 2020, geen probleem, gelet op de beschikbare ruimte op bedrijventerreinen en het aantal ons bekende initiatieven. Wel zijn de doorlooptermijnen van vergunningverlening hierbij een aandachtspunt. Daarnaast loopt realisatie van initiatieven achter op het verlenen van de vergunning(en) voor initiatieven. Voor de langere termijn heeft de provincie Brabant de ambitie uitgesproken alle mest te willen bewerken. Bij de huidige omvang van de veestapel en de bijbehorende mestproductie hebben wij zorgen bij de uitvoerbaarheid van bovenstaande lijn. Dit is vooral ingegeven vanuit de beschikbaarheid van geschikte locaties op bedrijventerreinen als ook voldoende initiatiefnemers. Het beleid op de langere termijn zal er dan ook op gericht moeten zijn deze aspecten te verbeteren, in het bijzonder het beschikbaar krijgen van voldoende locaties op bedrijventerreinen in de gebieden met veel veehouderij. Samenwerking tussen bedrijfslocaties en concentratie van veehouderijlocaties We hebben geconstateerd dat er eveneens initiatieven zijn waarbij veehouders en vaak ook loonwerkers samen willen werken of waarbij er een concentratie is van veehouderijlocaties. Dit soort samenwerking biedt vooral voordelen als het een aanzienlijke reductie van transportbewegingen betekent. Dat is het geval als er een aanzienlijk percentage (schoon, loosbaar) water uit de mest wordt gehaald (naast eventuele verdere bewerking) en als de afstand tot een geschikt bedrijventerrein vrij groot is. Aangezien vooral in de varkens- en vleeskalverenhouderij de nadelen van bewerking op individuele veehouderijlocaties de voordelen daarvan overheersen is het verstandig om in gebieden met een hoge dichtheid van deze bedrijven samenwerking bij mestbewerking mogelijk te maken. Voorwaarde is dan wel dat er een aanzienlijke indikking van het product plaats vindt, anders vervalt het logistieke voordeel. Gezamenlijke vergisting op een locatie in het buitengebied valt hier daarom niet onder, dit reduceert de transportbewegingen niet en bovendien kan vergisting ook op bedrijventerreinen cat III plaatsvinden, waarvan er een ruimer aanbod is. Wanneer bedrijven een rendabele samenwerking opzetten waarbij alle transport van mest door buizen plaatsvindt en de mest vers is biedt dit belangrijke voordelen qua transport en emissies. Door de hoge kosten van pijpleidingen zijn dit soort initiatieven uit hun aard voorbehouden aan een beperkt aantal situaties met veel vee op korte afstand van elkaar. Tenslotte is het wenselijk om vergisting op kleinere melkveebedrijven via samenwerking mogelijk te maken, vanuit de positieve bijdrage van vergisting aan emissiereductie. Aangezien deze bedrijven een groot deel van het digestaat op eigen grond aanwenden ligt het hier niet voor de hand om een koppeling met bedrijventerreinen te leggen, door het weer terug rijden met het digestaat is er dan geen reductie van transport. We onderscheiden dan de drie volgende situaties. 1. Concentraties van varkens- en/of vleeskalverenhouderijen die voldoen aan de volgende criteria: Er is geen locatie op een bedrijventerrein beschikbaar binnen een straal van 10 km. Binnen een straal van 2,5 km van de installatie wordt minimaal ton mest uit varkens- en /of vleeskalverenhouderijen geproduceerd. De installatie voorziet in het indikken van de mest voor minimaal 50%, waarbij er loosbaar water ontstaat. Onderstaand kaartje geeft een beeld van de gebieden in Brabant waar locaties te vinden zijn met binnen een straal van 2,5 km ton mestproductie. Op dit kaartje staan ook de 15

18 bedrijventerreinen met uitgeefbare gronden. Vaak ligt er dus binnen 10 km van een gebied met veel vee een bedrijventerrein met uitgeefbare gronden. Of dat betekent dat er daadwerkelijk een mestbewerkingsinstallatie kan worden gevestigd is afhankelijk van verschillende factoren en moet dus van geval tot geval worden bepaald. 2. Samenwerkende bedrijven die via pijpleidingen de mest samenbrengen op de bewerkingslocatie. 3. Melkveehouderijbedrijven die binnen een straal van 2,5 kilometer samen werken bij de vergisting van mest. Bij de eerste en tweede situatie kan het gaan om samenwerking van veehouderijbedrijven onderling en om samenwerking met een loonwerker. In alle gevallen zal natuurlijk ook aan alle voorwaarden die zijn neergelegd in de notitie Mest met beleid en de locatievereisten uit de Verordening ruimte en andere relevante wetgeving moeten worden voldaan. Wij adviseren deze uitzonderingsbepalingen uit te werken en op te nemen in de Verordening ruimte. Daarnaast adviseren wij de basisdenklijn enigszins anders te formuleren: Mest kan worden bewerkt op de veehouderijlocatie waar zij wordt geproduceerd. Bewerking van mest van meerdere locaties vindt plaats in gespecialiseerde installaties op een bedrijventerrein van de juiste milieucategorie. In de oorspronkelijke formulering zou bijvoorbeeld volledige bewerking van mest tot een eindproduct op de veehouderijlocatie uitgesloten worden terwijl er nu al veehouders zijn die dit op een goede manier realiseren. Het is denkbaar dat er een beroep gedaan gaat worden op de algemene uitzonderingsbepaling in de Verordening ruimte op het locatiebeleid. Wij stellen voor dat dat GS in die gevallen het in te stellen expert panel mestbewerking om een advies vragen om te beoordelen dat het (afwijkende) voorstel een substantiële meerwaarde heeft voor het realiseren van de doelen van het mestbeleid. 16

19 4. TOETSINGSKADER GEZONDHEID Aanleiding en doel De omvang van de veehouderij en de verplichting om het daarmee samenhangende mestoverschot te verwerken in mestbewerkingsinrichtingen (mbi s) heeft de laatste jaren geleid tot allerlei zorgvragen over de mogelijke negatieve gezondheidseffecten ervan op de leefomgeving. Om die reden heeft de provincie aan een werkgroep gevraagd om de risico s in beeld te brengen alsmede een toetsingskader op te stellen dat door vergunningverleners gebruikt kan worden om een afweging te kunnen maken van gezondheidsrisico s. Emissies vanuit mestbewerkingsinrichtingen Naar analogie met veehouderijbedrijven kunnen in de emissies van mestbewerkingsinrichtingen de volgende contaminanten worden verwacht: pathogene (zoönotische) micro-organismen ; primair fijnstof, te verdelen in PM10 en de kleinere fijnstof fractie PM2,5; chemische stoffen zoals NH 3, H 2S, thiolen; secundair fijnstof (kleiner dan PM2,5), in de lucht gevormd uit samenstellende chemische componenten, zoals bijvoorbeeld NH 3; geurstoffen; medicijnen en medicijnresten. Een contaminant kan pas een negatief gezondheidseffect hebben als een persoon in een voldoende hoge concentratie gedurende een bepaalde tijd eraan wordt blootgesteld. Blootstellingsroute In de onderliggende notitie is nagegaan wat de belangrijkste blootstellingsroutes in de procesketen zijn die tot een negatief gezondheidseffect kunnen leiden. De belangrijkste route waarlangs mensen blootgesteld kunnen worden aan stoffen die vanuit een mestbewerkingsinrichting worden geëmitteerd, is via inademing van in processen vrijkomende lucht. Hierbij wordt er van uitgegaan dat de te bewerken mest in afgesloten vrachtwagens wordt aangeleverd, de inrichting gesloten is en met onderdruk wordt bedreven. De afgezogen lucht wordt behandeld in geavanceerde luchtzuiveringsinstallaties. De dikke fractie wordt gehygiëniseerd maar niet verder gedroogd dan 60% droge stof. Dit gebeurt meestal in een droogfabriek. Het mineralenconcentraat wordt als een waterige oplossing afgevoerd. Het water, dat uit de mest gehaald is met behulp van een omgekeerde osmose installatie, wordt geloosd op oppervlaktewater. Dosis-effect relatie Voor veel contaminanten is een dosis - effect relatie bekend, zodat getoetst kan worden aan een norm. Dit geldt niet voor micro-organismen. Allereerst is niet bekend welke en in welke mate deze worden geëmitteerd. Daarnaast is niet bekend aan hoeveel levende pathogenen mensen kunnen worden blootgesteld voor ze er ziek van worden. Hoogstens is daar op basis van expert judgement een inschatting van te maken en verwachting over uit te spreken. Naast de omvang van de emissies zijn daarbij ook gastheer afhankelijke factoren van belang. Een direct verband is daarom in de praktijk zeer lastig vast te stellen, ook omdat we weten dat een emissie van nul er nooit zal zijn. Risico s Tot op heden hebben onderzoeken niet geleid tot het vaststellen van direct aanwezige risico s. Met risico wordt bedoeld: een eenduidige relatie tussen de emissies van veehouderijen en het 17

20 voorkomen van negatieve gezondheidseffecten bij mensen (bijvoorbeeld uit te drukken in aantal ziektegevallen/dodelijke slachtoffers per miljoen blootgestelde inwoners per jaar). Onzekerheden die het vaststellen van een risico bemoeilijken zijn: ontbreken van duidelijke dosis-effect relaties tussen afzonderlijke contaminanten en gezondheidseffecten op de mens; onderlinge reacties van sommige contaminanten tijdens de transmissie, zoals de vorming van secundair fijn stof uit vrijkomend ammoniak (NH 3), waarvan het effect van het reactieproduct sterker is dan van de afzonderlijke contaminanten. Bovendien speelt ten aanzien van fijnstof mee dat er altijd sprake is van een bepaalde achtergrondconcentratie. Deze wordt lokaal/regionaal sterk beïnvloed door de uitstoot van verkeer en industrie. Wanneer een risico is vastgesteld, dient bepaald te worden of een eventueel risico onacceptabel, aanvaardbaar of verwaarloosbaar is. Eigenlijk is dat alleen mogelijk als er een referentiekader bestaat aan de hand waarvan risico s gewogen kunnen worden. Een dergelijk referentiekader is voor het afwegen van microbiële gezondheidsrisico s niet aanwezig. Daarnaast speelt in het debat de perceptie van risico s een belangrijke rol. Dat wat wetenschappelijk als risico is benoemd of gekwantificeerd, komt niet altijd één op één overeen met hoe de risico s ervaren worden. Een aanvaardbaar risico impliceert dat een berekend risico acceptabel is wanneer een score lager is dan een van te voren vastgesteld referentiewaarde of gezondheidskundige advieswaarde. De vraag is of voor een dergelijk kader maatschappelijk draagvlak aanwezig is. De perceptie van risico s zijn namelijk zeer verschillend. Gecontroleerde emissie van contaminanten door gecontroleerde luchtgerelateerde emissies Door de bronsterkte van een mbi te minimaliseren, wordt ook het risico (voor zover daar sprake van is) naar verwachting sterk gereduceerd. Dit kan door luchtgerelateerde emissies en daarmee emissies van contaminanten gecontroleerd te laten plaatsvinden. Voor de praktijk betekent dat: voorzie in technische voorzieningen en beheersmaatregelen (of combinaties daarvan) die de luchtgerelateerde emissie van contaminanten tot een minimum reduceren. Van de belangrijkste blootstellingsroutes is een inschatting gemaakt of en in welke mate een bepaalde contaminant voor kan komen. In het resultaat van de analyse komt duidelijk naar voren dat de luchtgerelateerde emissie vanuit een mbi de meest belangrijke blootstelling veroorzaakt. Dat komt doordat een dergelijke emissie 24/7 plaatsvindt en dat het hierbij ten opzichte van diffuse emissies om grote luchtdebieten gaat. De verwachting is dat de lucht uit een mbi, wanneer op adequate wijze luchtzuivering wordt toegepast, niet veel contaminanten zal bevatten. Basisvoorwaarden hierbij zijn wel dat het proces goed ontworpen en aangelegd is, dat er sprake is van een professionele bedrijfsvoering met kennis van zaken en dat er voortdurend gemonitord wordt. Echter, vergeleken met de emissie van een (met name pluim-)veehouderij, is de emissie vanuit een mbi marginaal te noemen. Technieken en beheersmaatregelen om de luchtemissie te beheersen In het rapport zijn uitgangspunten opgeschreven waaraan technieken en beheersmaatregelen in algemene zin moeten voldoen. Ook wordt een handreiking gegeven op welke wijze tot een lijst van technieken en beheersmaatregelen gekomen kan worden. Daarbij kan geput worden uit Europese (zogenaamde BREF s) en Nederlandse informatiedocumenten. Bovendien zijn op dat gebied interessante ontwikkelingen gaande. 18