chester Corpus). Omdat de semantiek van Russische adjectieven nog nauwelijks onderzocht is (in vergelijking met het Engels), worden de Russische

Transcriptie

1 Samenvatting De prototypetheorie heeft in de cognitieve linguïstiek een hoge vlucht genomen. Het belang van prototypen wordt echter vaak overschat, vooral in de lexicale semantiek, waar prototypen worden beschouwd als het enige soort cognitieve referentiepunten. Daaronder wordt hier verstaan: cognitief prominente elementen die de woordbetekenis verankeren en toegang bieden tot de relevante conceptuele specificaties van lexicale items. In dit proefschrift wordt betoogd anders dan gangbaar is in de traditie dat een prototype slechts een van de vele soorten cognitieve referentiepunten is. Voor sommige woorden is een prototype primair als referentiepunt, maar bij andere lexicaal-semantische groepen spelen prototypen een zeer perifere rol. Bovendien kunnen meerdere referentiepunten tegelijk van toepassing zijn bij het gebruik van lexicale elementen. De centrale claim van dit proefschrift prototypen zijn niet meer dan een van de vele soorten cognitieve referentiepunten wordt getoetst aan de hand van twee groepen adjectieven: kleuren maatadjectieven. Kleurtermen zijn gekozen omdat ze bekend staan als karakteristiek voorbeeld van prototypische categorieën. Uit psychologische studies is herhaaldelijk gebleken dat mensen het in hoge mate met elkaar eens zijn over wat als het beste exemplaar van b.v. rood gezien wordt. Bij maatadjectieven (zoals groot, lang, dik) is het daarentegen vrij moeilijk een prototype te noemen. Omdat maatadjectieven vaag zijn en slechts in beperkte mate op prototypen georiënteerd, is als uitgangspunt genomen dat er waarschijnlijk andere soorten referentiepunten zijn waaraan de conceptuele specificaties van vage scalaire adjectieven worden verankerd. Om vast te stellen in welke mate de semantiek van adjectieven bepaald wordt door het universele cognitieve mechanisme van referentiepuntgebruik vergelijkt dit proefschrift de wijze waarop kleuren maatadjectieven gebruikt worden in twee talen, namelijk Engels en Russisch. De Russische data zijn van groot belang voor dit onderzoek omdat de dominante semantische theorieën grotendeels gebaseerd zijn op inzichten vanuit het Engels en zij het minder vaak andere Germaanse talen, zoals Duits, Nederlands en Zweeds. De studie waarover in deze dissertatie gerapporteerd wordt, is grotendeels gebaseerd op de analyse van adjectieven in twee corpora het British National Corpus en het Russian National Corpus. Verder wordt in hoofdstuk 9 gebruik gemaakt van twee kindertaalcorpora uit de CHILDES-database (Brown Corpus en Man-

2 460 Samenvatting chester Corpus). Omdat de semantiek van Russische adjectieven nog nauwelijks onderzocht is (in vergelijking met het Engels), worden de Russische corpusdata aangevuld met data die geëliciteerd zijn door middel van vragenlijsten en interviews. Het proefschrift bestaat uit vier delen. Deel I (hoofdstukken 1-2) introduceert het onderzoek en schetst zijn theoretische achtergrond. Deel II (hoofdstukken 3-4) behandelt de referentiepunten die bij kleuradjectieven relevant zijn. In Deel III (hoofdstukken 5-9) wordt getracht in kaart te brengen welke referentiepunten bij de verwerking van dimensionele adjectieven betrokken kunnen zijn. Deel IV (hoofdstuk 10) bevat conclusies, theoretische implicaties en suggesties voor verder onderzoek. Hieronder geef ik verder een korte beschrijving van elk hoofdstuk. Hoofdstuk 1 motiveert het belang van dit onderzoek, introduceert de onderzoeksvragen, beschrijft de methodologie en schetst de theoretische principes die ten grondslag liggen aan deze studie. Hoofdstuk 2 opent met een overzicht van psychologische studies die het begrip cognitief referentiepunt nader onderzoeken in een aantal uiteenlopende domeinen, zoals perceptie, categorisatie, marktgedrag, ruimtelijke en sociale cognitie. Vervolgens wordt het reference-point model besproken, zoals door Langacker voorgesteld is in het kader van de cognitieve grammatica. Langacker (1991, 1993) wijst erop dat verschillende grammaticale constructies in termen van referentiepunten beschreven kunnen worden. Hierbij valt te denken aan possessieven, topicconstructies en anaforen. Wat deze constructies met elkaar gemeen hebben, is dat een cognitief prominente entiteit (referentiepunt) gebruikt wordt om mentale toegang te bieden tot minder saillante elementen. Bijvoorbeeld: in Kate s car fungeert Kate als een referentiepunt dat mentale toegang geeft tot het dominion van haar bezittingen. Hoofdstuk 2 wordt afgesloten met een overzicht van lexicaal-semantische studies die gebruik maken van de notie cognitief referentiepunt. Hoewel uit psychologische studies keer op keer gebleken is dat het gebruik van referentiepunten een algemeen voorkomend cognitief mechanisme is en dat prototypen slechts een van de vele soorten referentiepunten zijn, worden de cognitieve referentiepunten binnen de lexicale semantiek doorgaans gedefinieerd als prototypen. Geconcludeerd wordt dat er tot nu toe te weinig aandacht is besteed aan talige en in het bijzonder lexicaal-semantische aspecten in het gebruik van referentiepunten. In de volgende hoofdstukken wordt daarom een aantal conceptuele entiteiten empirisch onderzocht die gebruikt kunnen worden als referentiepunten bij de verwerking van enkele soorten lexicale items. In de hoofdstukken 3 en 4 wordt de rol van prototypen in de semantiek van kleuradjectieven nader bestudeerd. De resultaten van dit onderzoek laten zien dat de notie prototype complexer is dan algemeen wordt aangenomen. Elke kleurca-

3 Samenvatting 461 tegorie kan in termen van zowel algemene (default) prototypen als combinatiespecifieke (lokale) prototypen worden beschreven. In hoofdstuk 3 wordt voorgesteld dat de default-prototypen niet beperkt zijn tot de focale kleuren waarover in de psychologische literatuur vaak gerapporteerd wordt. De foci zijn de delen van het spectrum die vrijwel unaniem als beste exemplaren van een kleurcategorie worden herkend doordat het menselijke oog voor bepaalde golflengtes het gevoeligst is. De focale prototypen zijn vermoedelijk universeel doordat de perceptie ervan universeel is. Naast de perceptueel bepaalde prototypen bestaan ook objecten die als ijkpunten voor kleurcategorieën in een bepaalde cultuur worden gezien (zoals sneeuw voor wit, bloed voor rood). Ze worden door Wierzbicka (1990) natural reference points genoemd. Anders dan de focale prototypen verschillen de natuurlijke referentiepunten vaak per cultuur. Zo wordt de zon als prototypisch geel object geconceptualiseerd in de Britse cultuur, maar in de Russische cultuur als ijkpunt voor rood. Deze cultuurspecifieke natuurlijke prototypen zijn even belangrijk in de semantiek van kleurtermen als de perceptueel bepaalde foci. In hoofdstuk 3 wordt de relevantie van natuurlijke referentiepunten aannemelijk gemaakt, vooral met woordenboekdefinities, samenstellingen, idiomatische uitdrukkingen, geëliciteerde oordelen en de etymologie van kleurtermen, maar ook met antonymische relaties, metaforen en metonymieën die door de ijkpunten gemotiveerd zijn. In hoofdstuk 4 gaat de aandacht uit naar combinatiespecifieke prototypen. Het achterliggende idee is dat we een woordcombinatie zoals rode wijn niet interpreteren als een afwijking van een prototypische bloedrode kleur. Op basis van onze kennis van de wereld en van veelvoorkomende AN-combinaties zijn we in staat om de juiste variant van rood rechtreeks te activeren (dus niet via een default-prototype). We weten bijvoorbeeld dat rode wijn donkerrood is en dat rodekool paars van kleur is. Dit geldt niet alleen voor vaste uitdrukkingen, maar ook voor minder idiomatische combinaties. Zo is het heel goed mogelijk dat individuele taalgebruikers bepaalde verwachtingen hebben over een rode kleur als in de combinatie rode trui; en deze representatie hoeft niet identiek te zijn met de representatie van rood bij rode bus. Dit soort combinatiespecifieke prototypen worden in deze dissertatie compound prototypes genoemd. De hoofdstukken 5 en 6 bespreken de referentiepuntstatus van een cognitieve nul, d.w.z. een gemiddelde waarde op een graduele schaal die als vergelijkingsstandaard gebruikt wordt binnen een bepaalde categorie. Een voorbeeld: een hond kan groot genoemd worden als hij groter is dan een gemiddelde hond. En andersom: een hond die kleiner is dan gemiddeld kan dan de attributie klein krijgen. In hoofdstuk 5 wordt betoogd dat de cognitieve nul een belangrijk referentiepunt is in de semantiek van maatadjectieven. De activering van een categoriegebonden gemiddelde

4 462 Samenvatting verklaart onder andere waardoor hetzelfde adjectief gebruikt kan worden om objecten van zeer verschillende maten te beschrijven (vergelijk hoge berg, hoog gebouw, hoog gras). Daarnaast stelt het gebruik van de cognitieve nul ons in staat bepaalde aspecten van antonymie, het effect van graadadverbia op scalaire adjectieven en het verschil tussen de syntactische en de morfologische comparatief te verklaren, alsmede het verschil tussen lange en korte adjectieven in het Russisch. Maar hoe belangrijk de cognitieve nul ook is, zijn relevantie moet toch niet worden overschat. Zo indiceert het onderzoek in hoofdstuk 6 dat een cognitieve nul niet in alle contexten van toepassing is. Het is welbekend dat maatadjectieven ongemarkeerd zijn in een aantal constructies (zoals Hoe groot is jullie huis? Hij is 2 meter lang. Mijn toren is hoger dan die van jou. Deze stoel is te laag voor je.). Bij ongemarkeerd gebruik is de cognitieve nul niet essentieel. Bovendien worden ook adjectieven in de positieve vorm vaak onafhankelijk van de cognitieve nul geïnterpreteerd. In plaats daarvan worden de conceptuele specificaties van relatieve adjectieven verankerd door andere soorten referentiepunten, zoals polaire ankers, EGO en prototypen. Die komen aan bod in de hoofdstukken 7-9. In hoofdstuk 7 staan polaire referentiepunten centraal. Polar anchors is een overkoepelende term voor drie soorten referentiepunten minimum, maximum en absolute nul. Dat een minimale waarde op een schaal een belangrijk referentiepunt is, blijkt onder andere uit de bevinding dat scalaire adjectieven in de positieve vorm niet of nauwelijks gecombineerd kunnen worden met zogenaamde diminishers, graadadverbia die een heel lage graad van een eigenschap aanduiden. Combinaties zoals een beetje hoog worden meestal geïnterpreteerd in termen van overmaat (d.w.z. het overschreden maximum: te hoog voor bepaalde doelen ) en niet ten opzichte van de cognitieve nul. In hoofdstuk 7 wordt betoogd dat de beperkte compatibiliteit van relatieve adjectieven met diminishers erop wijst dat adjectieven in de positieve vorm altijd een voldoende afwijking van een referentiepunt veronderstellen (minimum). De relevantie van een maximum als referentiepunt wordt in de literatuur vaak genegeerd. Relatieve adjectieven worden doorgaans dan ook beschreven als woorden die onbegrensde (open) schalen oproepen. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat men de semantiek van adjectieven bestudeert los van de nomina waarmee ze gecombineerd worden. Dit onderzoek laat echter zien dat de semantiek van het zelfstandig naamwoord waarmee een adjectief gecombineerd wordt, een maximale waarde toevoegt aan de per default onbegrensde schalen. Zo is er in principe geen objectieve maximale grens aan lengte. Het is niettemin aannemelijk dat er wel sprake is van een bepaalde grens als het niet om lengte in het algemeen gaat, maar bijvoorbeeld om menselijke lengte. Taalgebruikers weten dat een mens niet veel langer

5 Samenvatting 463 kan zijn dan twee meter. Zo n soort referentiepunt wordt in deze dissertatie categorical maximum genoemd. Als het categorische maximum wordt overschreden, kan de spreker ervoor kiezen het substantief te vervangen (b.v. man dwerg) ofwel een extremer adjectief te gebruiken (groot gigantisch). Een andere verklaring voor de bekende claim dat relatieve adjectieven onbegrensd (unbounded) zijn, is dat deze woorden in talen als Engels en Nederlands (dus in de goed bestudeerde talen) in principe incompatibel zijn met maximizers (zoals helemaal, volledig) en approximators (zoals bijna). Uit hoofdstuk 7 komt echter naar voren dat deze eigenschap van relatieve adjectieven niet universeel is. In Slavische talen als Russisch en Bulgaars kunnen subtermen als laag, klein en koud wel gecombineerd worden met maximizers. Een belangrijke conclusie die in het hoofdstuk wordt getrokken is dat er geen een-op-eenrelatie bestaat tussen een type adjectief (relatief versus absoluut) en een type schaal die door een adjectief wordt opgeroepen. Een derde soort polaire ankers die in hoofdstuk 7 wordt besproken is de absolute nul: een beginpunt voor meting. De relevantie van dit referentiepunt is vooral evident bij vragen als Hoe hoog is dit gebouw?, waar de grond als referentiepunt dient. De resultaten van dit onderzoek laten zien dat de referentiepuntstatus van het nulniveau belangrijke implicaties heeft voor de manier waarop maatadjectieven worden gebruikt. Om een voorbeeld te geven, de cognitieve prominentie van de absolute nul verklaart de asymmetrie binnen antonymische adjectiefparen. Zo kunnen in het Engels alleen supratermen als tall en big ongemarkeerd worden gebruikt; subtermen als short en small zijn daarentegen altijd gemarkeerd (vergelijk How tall are you? versus How short are you?). Dit heeft waarschijnlijk te maken met het gegeven dat subtermen schalen oproepen die naar de absolute nul lopen, terwijl bij een meting normaal gesproken de tegenovergestelde richting wordt gekozen (dus vanaf nul). Een ander soort asymmetrie die door de referentiepuntstatus van de absolute nul kan worden verklaard, komt vooral in Slavische talen voor. Zo is het in het Russisch mogelijk om subtermen met maximizers te combineren (sovsem nizkij helemaal laag ); bij supratermen zijn dergelijke combinaties echter niet mogelijk (#sovsem vysokij helemaal hoog ). Dit komt hoogstwaarschijnlijk doordat er een saillante ondergrens is en geen duidelijke bovengrens. In hoofdstuk 8 wordt de hypothese getoetst dat de referentiepuntstatus van EGO (de maat van het menselijk lichaam) de distributie bepaalt van twee Russische synoniemen (nevysokij onhoog versus nizkij laag ). Gebleken is dat nevysokij onhoog vaker gebruikt wordt voor objecten die lager dan gemiddeld zijn in hun categorie, maar groter dan mensen. Nizkij laag wordt daarentegen geprefereerd als een object lager is dan de categorische vergelijkingsstandaard en kleiner dan EGO. Dit

6 464 Samenvatting resultaat laat heel duidelijk zien dat meerdere referentiepunten tegelijkertijd betrokken kunnen zijn bij de interpretatie van een adjectief. Dit proefschrift pleit dan ook tegen benaderingen waarbij er een een-op-eenrelatie wordt gelegd tussen een semantische groep adjectieven en een referentiepunt. Relatieve adjectieven zijn niet altijd georiënteerd op het middenpunt van een schaal. Heel vaak wordt de oriëntatie op het gemiddelde aangevuld met andere referentiepunten zoals EGO. In hoofdstuk 9 wordt ingegaan op de rol van prototypen in de semantiek en in de verwerving van maatadjectieven. De resultaten geven aanleiding tot de conclusie dat twee verschillende soorten prototype-effecten geassocieerd kunnen worden met maatadjectieven: prototypicaliteit qua beste exemplaren en prototypicaliteit qua nomina. Beste exemplaren zijn objecten die een eigenschap in hoge mate vertonen (zoals torens voor tall). Dit soort prototypen blijkt vooral belangrijk te zijn in de verwerving van maatadjectieven. Kinderen worden vaak geattendeerd op prototypisch hoge/grote/lange objecten, zoals respectievelijk torens, olifanten en slangen. Dit verklaart de bevinding dat tall in de vroege taalontwikkeling heel vaak gebruikt wordt in samenhang met torens, terwijl het zo nauwelijks wordt gebruikt in de taal van volwassenen vanwege de redundantie van die modificatie. De geëliciteerde data tonen aan dat maatadjectieven in mindere mate georiënteerd zijn op beste exemplaren dan kleuradjectieven. Prototypische nomina zijn de meest voorkomende zelfstandige naamwoorden waarmee een adjectief gecombineerd wordt. Zo treedt tall vaak op met nomina waarbij het om menselijke referenten gaat (63% in het BNC). De bevindingen in dit hoofdstuk laten verder zien dat maatadjectieven meer prototype-effecten qua nomina vertonen dan kleurtermen. In hoofdstuk 10 worden de conclusies van het onderzoek gepresenteerd. Tevens wordt ingegaan op de theoretische implicaties van de gerapporteerde bevindingen. Het hoofdstuk wordt afgesloten met suggesties voor verder onderzoek.