Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hosono, Mayumi Title: Object shift in the Scandinavian languages : syntax, information structure, and intonation Issue Date:

2 Samenvatting Dit proefschrift gaat over Scandinavische ObjectVerplaatsing (OV). In bijna alle Scandinavische taalvariëteiten wordt een zwak, onbeklemtoond objectpronomen verplaatst over een zinsbijwoord heen, terwijl een vol NP object normaliter niet verplaatst wordt. Zo wordt het zwakke voornaamwoordelijke object (= lijdend voorwerp) henne in (1a) verplaatst over het negatiebijwoord heen maar moet het volle NP object Marit op zijn normale plek (in situ) blijven staan. OV is verplicht in sommige Scandinavische taalvariëteiten, optioneel in andere en onmogelijk in nog weer adere. (1) a. Jag kysste ( OK henne) inte ( OK henne). [Zweeds] Ik kuste haar niet haar b. Jag kysste (*Marit) inte ( OK Marit). Ik kuste Marit niet Marit Ik heb Marit niet gekust. Wil een objectpronomen verplaatst worden dan gelden speciale voorwaarden. Een finiet werkwoord als in (2a), wordt verplaatst naar de tweede positie. Een objectpronomen kan ook verplaatst worden. In een complexe werkwoordgroep als in (2b), kan een voltooid deelwoord niet verplaatst worden, omdat er een hulpwerkwoord (Aux) bij staat. Een objectpronomen kan in dat geval evenmin verplaatst worden. In bijzinnen zoals (2c) wordt het werkwoord niet verplaatst. Een objectpronomen kan dan evenmin verplaatst worden. Deze observatie wordt wel Holmbergs Generalisatie genoemd (Holmberg 1986): een objectpronomen kan alleen verplaatst worden als ook het werkwoord verplaatst wordt. (2) a. Jag kysste ( OK henne) inte kysste ( OK henne). [Zweeds] Ik kuste haar niet haar b. Jag har (*henne) inte kysst ( OK henne). Ik heb haar niet gekust haar c. att jag (*henne) inte kysste ( OK henne). dat ik haar niet kuste haar dat ik haar niet gekust heb. Holmbergs Generalisatie zegt dus dat verplaatsing van het voornaamwoord afhankelijk is van verplaatsing van het werkwoord. Er is echter nooit een ander

3 192 MAYUMI HOSONO: OBJECT SHIFT IN THE SCANDINAVIAN LANGUAGES verplaatsingsverschijnsel gevonden dan OV, waarin verplaatsing van het ene zinselement afhankelijk is van de verplaatsing van een ander zinselement. Om die reden is OV sinds lang een van de meest controversiële kwesties in de generatieve syntaxis. Ondanks een ruime literatuur over OV ontbreekt nog altijd een allesomvattende en beslissende verantwoording van alle aspecten van OV. Daarom stel ik de volgende onderzoeksvragen: i) Hoe ziet een principiële verantwoording van Holmbergs Generalisatie eruit?; en ii) Hoe kunnen we een principiële verklaring geven voor de verplichtheid, optionaliteit of afwezigheid van OV, en hoe verhoudt deze zich tot i)? Scandinavische talen hebben ieder hun eigen intonatiesysteem, zoals beschreven door Bruce (1977) voor het Zweeds, door Kristoffersen (2000) voor het Noors, door Grønnum (1998) voor het Deens en door Árnason (2011) voor het IJslands en het Faroers. Deze publicaties tonen overtuigend aan dat melodische eigenschappen een wezenlijk onderdeel vormen van een algemene karakteristiek van de Scandinavische talen. Niettemin ontbreekt nog een grondige bestudering van OV vanuit het perspectief van melodische eigenschappen. In dit proefschrift bespreek ik de constructies die relevant zijn voor OV vanuit melodisch gezichtspunt en presenteer ik experimentele gegevens over alle betrokken Scandinavische taalvariëteiten. Ik stel een nieuwe hypothese voor over OV and geef op basis daarvan een verklaring van Holmbergs Generalisatie. Ik presenteer dan ook een nieuwe generalisatie over OV vanuit melodisch perspectief. Hoofdstuk 2 bevat een literatuuroverzicht. Ik geef een inleiding in the problemen rond OV zoals die zijn besproken in de literatuur, met name de literatuur over OV in de (vooral Chomskyaanse) generatieve syntaxis. Ik geef een inleidend overzicht van voorstellen ter verklaring van OV die tot nog toe gedaan zijn, d.w.z. de semantisch-syntactische, de zuiver syntactische en de zuiver fonologische benaderingen. Ik laat zien dat geen van deze benaderingen erin slaagt een principiële verklaring te geven van alle aspecten van OV. In hoofdstuk 3 presenteer ik experimentele gegevens over OV, verzameld uit praktisch alle Scandinavische taalvariëteiten: Zweeds (Oost, West, Zuid, Noord, Fins Zweeds, Dalecarlisch en Övdalisch), Noors (Oost en West), Deens (Oost en Zuid), IJslands en Faroers. De gegevens worden in deze volgorde gepresenteerd. De gegevens wijzen uit dat OV over het geheel genomen optreedt onder de volgende condities: in OV-constructies met niet-samengestelde tijden of met werkwoordtopicalisatie (vooropplaatsing van het werkwoord) treedt doorgaans downstep op (d.w.z. een opvallende toonhoogteverlaging op het laatste accent in de zin). Downstep blijft achterwege in zinnen met samengestelde tijden en in bijzinnen, die in de regel geen OV vertonen, in praktisch alle onderzochte Scandinavische taalvariëteiten. Dat wil zeggen dat de

4 SAMENVATTING 193 toonhoogte (ook wel grondtoon of F0 ) op het negatiepartikel in de zin lager wordt dan de F0 van het hoofdwerkwoord in de OV-constructie. Maar in samengestelde tijden en in bijzinnen komt er een toonhoogtepiek op een zinselement op een plaats na een element dat niet onmiddellijk gevolgd kan worden door een objectvoornaamwoord, d.w.z. de Aux en het onderwerp van de bijzin. Hoofdstuk 4 bevat een statistische analyse van akoestische data (grondtoonmetingen) over de incidentie (d.w.z. hoevaak komt iets voor?) en de grootte van de downstep in alle onderzochte Scandinavische taalvariëteiten. De grootte van een downstep is bepaald door het toonhoogtemaximum te meten in twee cruciale woorden (één vroeg, één laat) in de zin, en het verschil tussen de twee pieken uit te drukken in semitonen (een halve toon is een twaalfde deel van een octaaf, dat is een verdubbeling van de fundamentele frequentie F0). De resultaten bevestigen de eerdere observatie uit hoofdstuk 3: downstep komt regelmatig voor in de OV-constructie maar blijft achterwege in niet-ovconstructies. Hoofdstuk 5 geeft een theoretische verklaring van de bevindingen. De relatie tussen het optreden van OV en van downstep beschrijf ik als volgt: verplaatsing van het objectvoornaamwoord gaat altijd samen met downstep maar niet omgekeerd. Deze zgn. entailment-relatie ( leidt altijd tot ) drukt uit dat altijd wanneer OV plaatsvindt, downstep optreedt maar niet omgekeerd. De beschrijvende generalisatie in (3) vindt steun in de experimentele data die verzameld zijn voor de 13 Scandinavische taalvariëteiten (die gepresenteerd zijn in hoofdstukken 3 en 4). In hoofdstuk 5 interpreteer ik de entailment-relatie theoretisch in termen van causaliteit (oorzakelijkheid). Ik stel een nieuwe hypothese voor met betrekking tot OV: (3) Scandinavische ObjectVerplaatsing: Het objectvoornaamwoord wordt verplaatst ten einde downstep te veroorzaken. In niet-samengestelde tijden, ligt de focus en het focale accent doorgaans op een naar voren verplaatst hoofdwerkwoord. Mogelijke focuseffecten op zinselementen na da werkwoord moeten tenietgedaan worden. In samengestelde tijden en in bijzinnen valt de focus in de regel op een niet-verplaatst (zgn. in-situ) voltooid deelwoord, resp. op het (in-situ) werkwoord in de bijzin; de laatste toonhoogtepiek valt op die hoofdwerkwoorden. De verklaring van Holmbergs Generalisatie is dan als volgt: Bij verplaatsing van een hoofdwerkwoord wordt ook een objectvoornaamwoord verplaatst, wat downstep veroorzaakt en zo focuseffecten op zinsdelen na het hoofdwerkwoord uitsluit. In omgevingen waarin downstep niet mag voorkomen, bv. in samengestelde tijden en in bijzinnen waarin de laatste toonhoogtepiek op het (in-situ) hoofdwerkwoord valt, komt OV ook niet voor.

5 194 MAYUMI HOSONO: OBJECT SHIFT IN THE SCANDINAVIAN LANGUAGES Of OV verplicht is, optioneel of afwezig, hangt af van het type toonhoogtegebaar dat gehanteerd wordt door de betreffende Scandinavische taalvariëteit: vroeg of uitgesteld. Scandinavische variëteiten waarin OV meestal achterwege blijft, bv. het Övdalisch, hebben in de regel een uitgesteld toonhoogtegebaar, terwijl de variëteiten met min of meer verplichte OV, bv. het Oost- Zweeds, een vroeg toonhoogtegebaar hebben. Ik presenteer dan de volgende nieuwe generalisatie met betrekking tot OV: (4) Scandinavische ObjectVerplaatsing: Hoe vroeger het toonhoogtegebaar, des te groter de kans op Object- Verplaatsing; hoe meer uitgesteld het toonhootegebaar, des te groter de kans dat ObjectVerplaatsing achterwege blijft. Ik betoog dat OV niet een dichotome eigenschap is, d.w.z. een eigenschap die alleen maar aanwezig of afwezig kan zijn, maar in de Scandinavische talen juist een gradiënt verschijnsel vormt. Ik stel een systeem voor ter verklaring van de feiten met betrekking tot OV als ook tot de interactie tussen syntaxis, informatiestructuur en intonatie in het algemeen. De grondgedachte is dat een theorie over de interactie tussen syntaxis, informatiestructuur en intonatie alleen maar de zinsfocus (belangrijkste element in de zin) en de plaats van de hoogste toonhoogtepiek in beschouwing hoeft te nemen: de plaats van de hoogste toonhoogtepiek geeft aan dat de zinsfocus daar (in de buurt) ligt. De cross-linguïstische voorspelling van het voorgestelde model is dat hoe verder het brandpunt van een ongemarkeerde positie verwijderd ligt, des te waarschijnlijker is het dat een ongemarkeerd intonatie patroon verandert, en des te groter de kans dat een ongemarkeerde syntactische woordvolgorde beïnvloed wordt, wat in verschillende talen bevestigd wordt. Als laatste bespreek ik de vraag in welk onderdeel van de grammatica OV gesitueerd is. Ik neem de volgende drie mogelijkheden in beschouwing. Ten eerste, geen enkele verplaatsing met inbegrip van OV kan voorkomen in de semantische component binnen het huidige Chomskyaanse kader. Als tweede mogelijkheid zou OV gesitueerd kunnen zijn in de fonologische component. Onder de huidige theoretische aannamen is er geen principiële manier om binnen de fonologie een verplaatsing te realiseren. De derde mogelijkheid is dat OV zich afspeelt in de syntaxis maar onder invloed van melodische eigenschappen. Zo n soort verplaatsing is mogelijk in het systeem dat ik voorstel, waarin de grammatische componenten een directe interactie met elkaar kunnen aangaan. Hoofdstuk 6 vormt het besluit van dit proefschrift. Ik open daar de mogelijkheid dat, in tegenstelling tot de traditionele interpretatieve fonologie in de Chomskyaanse grammatica, de fonologische component invloed kan hebben op de syntaxis.