Samenvatting in het Nederlands

Transcriptie

1 Samenvatting in het Nederlands De vraag die in dit proefschrift centraal staat, betreft de aard van aspectuele verschillen in het Russisch. Het belangrijkste doel is het aanwijzen van een eigenschap of een verzameling eigenschappen waarmee we een uniforme definitie kunnen geven van perfectief en imperfectief aspect in het Russisch. Bijvoorbeeld, als A betekent perfectief zijn, dan is het uiteindelijke doel om een eigenschap B te vinden, zodanig dat we kunnen zeggen A dan en slechts dan als B. Op deze manier kan een strikte definitie van perfectief aspect gegeven worden. Het verschijnsel aspect in het Russisch kan geïllustreerd worden aan de hand van het volgende voorbeeld. De Russische zinnen in (1) zijn vrijwel identiek; het enige verschil tussen (1)a en (1)b is de aspectuele vorm van het werkwoord: (1) a.petja stroil dom Petja bouwde-imp (een/het) huis-acc Peter bouwde een huis b. Petja po-stroil dom Petja PF-bouwde (een/het) huis-acc Peter heeft een huis gebouwd De term aspect verwijst hier naar de tegenstelling tussen perfectief en imperfectief. In (1)a is de vorm van het werkwoord stroit bouwen imperfectief, en in (1)b is het perfectief. In het Russisch worden de aspectuele verschillen uitgedrukt in de verbale morfologie. Perfectieve vormen zijn vaak, maar niet altijd, afgeleid van imperfectieve vormen door middel van prefixatie. Bijvoorbeeld, het perfectieve werkwoord po-stroit PF-bouwen-INF dat voorkomt in (1)b, is afgeleid van het imperfectieve stroit bouwen-imp-inf, waarvan de verleden tijd gebruikt wordt in (1)a, door toevoeging van het prefix po-. De vraag die gesteld moet worden met betrekking tot de zinnen in (1) is de volgende: hoe beïnvloeden de aspectuele verschillen de interpretatie van de zinnen in (1)a en (1)b? Hoe moet de aard van de aspectuele verschillen in het Russisch gekarakteriseerd worden? In de zoektocht naar een expliciet antwoord zijn er twee benaderingen van aspect: een op basis van teliciteit en een op basis van gezichtspunt ( viewpoint ). Een van de meest problematische kanten van de teliciteits-benadering is dat de notie waar deze aspectuele theorie op gebaseerd is, namelijk de notie van teliciteit, vaak niet precies gedefinieerd wordt. Een probleem met deze aanpak is zijn

2 204 Samenvatting in het Nederlands ontologische oriëntatie, wat elke keer blijkt als het concept van eindpunt opduikt. Als een specifieke implementatie van teliciteitstheorie gebaseerd is op de notie van eindpunt, raakt de hele theorie onvermijdelijk afhankelijk van gebeurtenissen ( eventualities ) en hun eigenschappen. Het is duidelijk dat een predikaat geen eindpunt kan hebben, dat kan alleen een gebeurtenis. Dit probleem kan omzeild worden door te zeggen dat een predikaat de eigenschappen van een gebeurtenis die het beschrijft kan weerspiegelen. Oftewel, als een gebeurtenis een eindpunt heeft, is een predikaat dat deze gebeurtenis beschrijft, telisch. Onder deze visie is een telisch predikaat een predikaat dat een expliciete specificatie geeft van de temporele grenzen van een beschreven gebeurtenis; voorbij deze grenzen kan de gebeurtenis niet voortgaan. Maar het echte probleem duikt dan in een andere vorm weer op. Het is aangetoond dat begrensde predikaten geen vastliggende informatie verschaffen over de eindpunten van een gebeurtenis: de gebeurtenis zelf kan heel goed verder gaan voorbij de aangewezen temporele grenzen die aangegeven worden door een begrenzende expressie. De enige mogelijke manier om de notie van teliciteit taalkundig betekenis te geven, is om het te definiëren over talige entiteiten, i.e. predikaten zelf. Alleen dan kan een semantische definitie van teliciteit gegeven worden. De definitie die aangenomen wordt in dit proefschrift, is gebaseerd op de notie van homogeniteit, die de referentiële eigenschappen karakteriseert van zowel nominale als verbale predikaten: een predikaat is telisch alleen als het niet homogeen is. Deze definitie opereert op het predikationele niveau, i.e. ze beschrijft de eigenschappen van een combinatie van een werkwoord met een argument. De uiteindelijke definities van telische en atelische predikaten die in hoofdstuk IV geformuleerd worden zijn de volgende: DEF.1: Voor alle P, I, x 1, x 2, x n, is een predicaat P (x 1, x 2, x n, I) atelisch desda P (x 1, x 2, x n, I) & I' I (P (x 1, x 2, x n, I')) DEF.2: Voor alle P, I, x 1, x 2, x n, is een predicaat P (x 1, x 2, x n, I) telisch desda P (x 1, x 2, x n, I) & I' I (P (x 1, x 2, x n, I') I'=I) Uitgaande van deze theoretische grondslag wordt de teliciteitsbenadering toegepast op de Russische data. In hoofdstuk II van dit proefschrift wordt de correlatie tussen teliciteit en perfectiviteit onderzocht op basis van de homogeniteitstest en drie andere diagnostieken voor teliciteit, namelijk de adverbiale modificatie test, de conjunctie test en de progressief test. In hoofdstuk II, sectie 2, wordt de volgende tentatieve hypothese geformuleerd: H1: De definitie van perfectiviteit kan gegeven worden in termen van teliciteit, namelijk teliciteit perfectiviteit. Twee delen van de equivalentierelatie worden zorgvuldig onderzocht. De eerste implicatie, namelijk teliciteit perfectiviteit, blijkt niet juist te zijn. Zodoende kan vastgesteld worden dat teliciteit geen voldoende voorwaarde is voor perfectiviteit.

3 Samenvatting in het Nederlands 205 De tweede implicatie, perfectiviteit teliciteit, blijkt ook onjuist te zijn. De algemene conclusie is dat H1 niet correct is, omdat teliciteit noch een voldoende, noch een noodzakelijke voorwaarde is voor perfectiviteit. Zoals aangetoond wordt in hoofdstuk II, is er een aanzienlijke klasse van perfectieve werkwoordsvormen, de po- en pro-werkwoorden, die geen teliciteit van een predikaat tot gevolg hebben, en een andere klasse van perfectieven, namelijk de begin -werkwoorden, die onstabiel gedrag vertonen met betrekking tot teliciteit, volgens de tests. Dit resultaat van de toepassing van de teliciteitstheorie op Russische data leidt logisch naar een andere aanpak, in termen van gezichtspunt. Deze benadering van aspect wordt doorgaans aangeduid als een informele aanpak, omdat de notie gezichtspunt moeilijk te formaliseren is. Een zeer algemeen gebruikte beschrijving van de perfectief/imperfectief tegenstelling in termen van gezichtspunt wordt gegeven door Comrie (1976:4): the perfective looks at the situation from outside, whereas the imperfective looks at the situation from inside In dit proefschrift stel ik een formalisatie van de notie gezichtspunt voor in termen van referentietijd ( Reference time ), naar een voorstel van Reinhart (2000). The notie van R-tijd wordt uitgebreid besproken in hoofdstuk IV, alsmede een geunificeerde theorie van R-tijd (Reinhart 1986, 2000). In deze theorie, die geïmplementeerd wordt in termen van interval-semantiek, wordt de basisrelatie tussen R-tijd en E-tijd als volgt gedefinieerd: DEF. 3: a. E-tijd: Als P een n-ary predikaat is en x 1, x 2, x n zijn argumenten zijn, dan is ieder interval I zodat P (x 1, x 2, x n, I) (informeel: P holds at I) een predikatietijd, betiteld als E(ventuality) tijd b. E R: R, I zodat P(x 1, x 2, x n, I) & I R In hoofdstuk IV wordt systematisch uitgelegd dat Reinharts theorie van R-tijd het mogelijk maakt om twee belangrijke gebruikswijzen van de notie te unificeren: het gebruik voor de beschrijving van temporele systemen in talen en het gebruik voor het opstellen van de regels van de temporele voortgang in verhalen. Een temporeel model dat Reinhart (1986) voorstelt voor het Engels, is gebaseerd op drie verschillende relaties die vastgesteld worden tussen Reichenbachs noties S-tijd, E- tijd en R-tijd, die alledrie behandeld worden als temporele intervallen: (2) Het temporele systeem van het Engels: de relatie tussen E en R wordt vastgesteld, i.e. de default is dat E R; de relatie tussen S en E bepaalt de waarheidscondities en de temporele interpretatie van een zin;

4 206 Samenvatting in het Nederlands de relatie tussen S en R bepaalt perspectief en morfologische tijdsmarkering. In hoofdstuk V wordt betoogd dat de toepassing van dit systeem op het Russisch zeer bevredigende resultaten geeft. Het levert een constructie op van het temporele systeem van het Russisch, en maakt een beschrijving van de aspectuele verschillen in het Russisch mogelijk. (3) Het temporele systeem van het Russisch: de relatie tussen E en R wordt vastgesteld; de relatie tussen S en E bepaalt de temporele interpretatie en de morfologische tijdsmarkering; de relatie tussen S en R bepaalt perspectief en dus aspect de relatie tussen E en R draagt bij aan het aspectuele systeem omdat het de progressief oplevert De definities voor perfectief en imperfectief aspect in het Russisch zijn de volgende: DEF.4: DEF.5: Perfectief aspect in het Russisch wordt bepaald door de configuratie S R = & E R Imperfectief aspect wordt gedefinieerd als niet-perfectief, i.e. (S R = & E R), oftewel S R E R In de theorie die hier wordt voorgesteld, wordt gezichtspunt bepaald door de relatie tussen R-tijd en S-tijd: gegeven dat in het default geval E altijd in R bevat is, krijgt de spreker, wiens positie altijd geassocieerd wordt met S-tijd, een extern perspectief, informeel gesproken, alleen als de S- en R-intervallen niet overlappen. Met andere woorden, de positie van de spreker kan niet in hetzelfde temporele domein zitten als de gebeurtenis. Dit domein is het R-tijdsinterval. Als niet voldaan wordt aan de conditie op de lege intersectie tussen de S- en R- intervallen, dus, als de twee relevante intervallen overlappen, is er imperfectief aspect. In dit geval krijgt de spreker een intern perspectief op de beschreven gebeurtenis binnen één en hetzelfde domein, weer bepaald door het R-tijd interval. Een andere perfectiviteitsconditie, weergegeven in DEF.4, is dat E besloten is in R. In hoofdstuk IV and V wordt een speciale operatie beschreven die de inclusierelatie tussen R en E omdraait, wat progressief geeft in het Engels, en daarmee overeenkomstig, imperfectief in het Russisch. Imperfectief aspect ontstaat dus als aan tenminste één van de perfectiviteitscondities niet voldaan wordt. De definitie van perfectief aspect wordt gegeven in de vorm van een nevenschikking van twee condities, terwijl imperfectief aspect consequent wordt gedefinieerd als niet-perfectief, dus als een disjunctie van de ontkenning van de perfectiviteitscondities.

5 Samenvatting in het Nederlands 207 De benadering van Russisch aspect die wordt verdedigd in dit proefschrift formaliseert de notie gezichtspunt leidt de correlatie tussen progressief en imperfectief af, en het daarmee samenhangende gegeven dat perfectieve zinnen die in de niet-verleden tijdsvorm staan, niet de interpretatie van actuele tegenwoordige tijd kunnen krijgen voorspelt een aantal correlaties tussen Engelse tijden en Russische tijds/aspect-vormen.

6