Abstract: Not available.

Transcriptie

1 Artikel: Amoureux de Clio. Professionalisering: crisis of zegen? Congresverslag Auteur: Birgit Donker en Mieke de Vos Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 10.2, Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op Ook kunt u een sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op Skript Historisch Tijdschrift Spuistraat 134, kamer VB Amsterdam info@skript-ht.nl

2 BIRGIT DONKER MIEKEDE VOS Amoureux de Clio Professionalisering: crisis of zegen? Interesse in het verieden, de liefde voor de muze Clk), Is zo oud als de mensheid. De professtonele historicus, echter, werd pas in de 19e eeuw geboren. Hoe dit professionaliseringsproces zich voltrok was onderwerp van een symposium georganiseerd door het Maison Descartes op 4 maart jl. Zes sprekers beschreven de opkomst van de beroepshistoricus In West-Europa en de specialisatie die hiennee samenging. Uit de lezingen bleek dat professionalisering kliekvomiing en beslotenheid heeft veroorzaakt; hoe meer historici zich specialiseren, des te ontoegankelijker worden de publikaties voor de buttenwereki. De briljante academicus die historische werken voor een groot publiek schreef, is van het toneel verdwenen of naar het domein van de historische roman verbannen. De geïnteresseerde leek wordt niet alleen van de historische productie, maar ook van de historische consumptie uitgesloten. Paradoxaal is dat juist de zeer wetenschappelijk getrainde moderne historici deze stand van zaken hevig betreuren; zelfs zozeer dat ze van een crisis in de geschiedwetenschap spreken. Hoewel niemand in staat lijkt zich van zijn specialisme en academisme los te maken, wordt de roep om een nieuwe Jan Romein steeds sterker. Charles-Olivier Carbonell, medewerker aan de universiteit van Monpellier, opende het symposium met een lezing over het ontstaan van de beroepshistoricus en de eerste stadia van de professionalisering van de geschiedwetenschap in 19e eeuws Frankrijk. Carbonell is gespecialiseerd in Franse 19e eeuwse historiografie. Over dit ogenschijnlijk zo droge onderwerp kon hij bijzonder boeiend vertellen. Carbonells aandacht gaat niet alleen uit naar de historiografie, maar vooral naar de persoon van historiograaf. De grote Franse historici uit het begin van de 19e eeuw zijn vaak per toeval professioneel historicus geworden. Als ze een baan op historisch gebied kregen, zoals archivaris of geschiedenisdocent, begonnen ze zich pas in de geschiedenis te verdiepen. Ze functioneerden primair als ambtenaar. Daarnaast waren er ook heden die geen historische baan hadden, maar wel geschiedenisboeken schreven die zo succesvol waren dat ze van de opbrengst konden leven. Guizot, Thiers en Thierry, allen auteurs van historische bestsellers en politici, hadden een opleiding tot jurist genoten. Niemand die zich met geschiedenis bezig hield was daartoe opgeleid, om de eenvoudige reden dat er geen opleiding tot historicus bestond. De grens tussen amateur en 'professional' was dan ook vaag. De amateur was belangrijker in de geschiedbeoefening dan tegenwoordig. 108

3 Tijdens de restauratie richtten 20 particulieren in Parijs een historische vereniging op. Hoewel hun wetenschappelijke verdiensten vaak zeer gering waren, beoefenden ze de geschiedenis op hartstochtelijke wijze. Ze waren geen 'amateurs de Clio', maar 'amoureux de Clio'. E>e vereniging liet veel bronnencollecties en oude kronieken uitgeven. Een zeer productief lid was markies dljrban, een man van oude adel. Hij droeg zijn leven lang een 18e eeuwse pruik en een degen. Bij zijn 'levée' liep dagelijks een stoet bedienden, ieder met een kledingstuk, door de zalen van zijn huis naar het slaapvertrek van de markies. Hij gebruikte zijn fortuin om een collectie spijkerschrifttabletten aan te leggen, de bronnenuitgaven van de vereniging te financieren en zijn eigen werk te publiceren. Bij zijn dood liet hij pagina's gepublicerd historisch weik na. Er was een overeenkomst tussen het werk van amateurhistorici en 'professionals'. Beide groepen hielden zich bezig met het verzamelen en uitgeven van bronnenmateriaal en beiden schreven hun historische werken bij voorkeur met de 'schaar- en lijmpot' methode. Hierbij worden oude kronieken en ander bronnenmateriaal min of meer overgeschreven en aan elkaar geplakt, zonder kritiek en interpretatie. De theorie achter deze methode is datje de geschiedenis zo voor zichzelf laat spreken en zelfs in haar ware gedaante te zien krijgt. Ook in kwalitatief opzicht was er geen verschil tussen de amateur en de professionele historicus. De beste epigraficus van die tijd was een amateur, generaal Faidherbe. Deze had zich in de tijd dat hij officier was in de Magreb op de Romeinse epigrafiek toegelegd. Pas aan het eind van de 19e eeuw maakte de 'echte' professionele historicus zich los uit dit mengsel van niet of slecht opgeleide amateurs en lieden die hun brood met geschiedenis verdienden. Hiervoor had je reeds twee types historici die voor professioneel konden doorgaan: de erudiete archivaris die bronnenuitgaven verzorgde en de briljante acade - micus die historische werken voor een groot publiek schreef De professionele historici van rond de eeuwwisseling verenigden deze kwaliteiten in zich. Monod, Langlois, Lavisse en Seignobos hadden zowel een archiefopleiding als een algemene academische scholing: ze waren aan de École Normale Superieure èn de École de Chartres afgestudeerd. Deze historici waren pedagogen: ze schreven schoolboeken en handboeken. In hun onderzoek en in hun boeken waren ze op zoek naar de Franse identiteit. De professionele historici waren niet erg vruchtbaar en speelden geen enkele rol in het culturele leven van hun tijd. De enige professio - nele historicus die erg beroemd werd was Gaston Boisier, een oudhistoricus die zich in woord en geschrift zeer polemisch opstelde tegenover de bloeiende Duitse geschiedschrijving. Zijn boek Ciceron et ses arms verscheen in grote oplagen en beleefde vele herdrukken. Boisier was een geziene gast in de Parij se salons en schreef ook in populaire tijdschriften. Zijn vakgenoten kwamen echter niet buiten de eigen kring. 109 i

4 Er was een besloten beroepsgroep van historici ontstaan. Ze waren leerlingen van dezelfde meester, ze spraken dezelfde taal, droegen dezelfde kleren. Historici werden zo talrijk dat ze hun eigen clientele konden vormen. Ze functioneerden en schreven alleen nog voor elkaar. De Annalen Jacques Julliard, onderwijs-coördinator aan de École des Hautes Études et Sciences Sociales in Parijs, besprak de Franse historiografie in de 20e eeuw. Hij karakteriseerde deze eeuw als de periode van de École des Annales. In tegenstelling tot de laat-19e eeuwse historici, die zich voornamelijk hadden gericht op de geschiedenis van Frankrijk, trachten de Annaleshistorici aanvankelijk een supranationale geschiedenis te schrijven. Toch waren ook zij patriottistisch ingesteld, volgens Julliard. Zo leek Mare Bloch, één van de oprichters van de Annalesschool, in zijn opvattingen over patriottisme op de 19e eeuwse historicus Ernest Renan. Zijn boek Les Rois Thaumaturges was een eerbetoon aan de monarchie. Waren de eerste Annales-historici Franse patriotten, zij braken met het patriottisme van hun vak. De grenzen van de geschiedenisdiscipline werden opengegebroken. Historici van de Annalesschool hadden een imperialistische visie op de wetenschap: andere disciplines werden gedegradeerd tot hulpwetenschappen. De naam van het in 1929 opgerichte tijd - sdönsi Annales d'histoire économique et sociale - vaak aangeduid als het begin van de École des Annales - drukt uit dat verschillende menswetenschappen waren opgenomen in de Annalesschool. Dit blijkt nog duidelijker uit de titel die het tijdschrift in 1946 kreeg; Annales, Economies, Sociétes, Civilisations. De periode na de Tweede Wereldoorlog noemde Julliard de meest geprofessionaliseerde fase van de Franse geschiedschrijving. Het aantal historici nam sterk toe, en de geschiedwetenschap concentreerde zich steeds meer aan de univesiteil Maar het dédain waarmee universitaire historici spreken over de zogenaamde naïeve amateurs is volgens Julliard volledig onterecht Julliard vond vreemd genoeg, dat zij het nog steeds noodzakelijke primaire materiaal aandragen, terwijl het onderzoek aan de universiteiten weinig resultaten oplevert. Aan de universiteiten zijn de historici steeds meer specialist geworden. De vergaande specialisatie leidt tot problemen, want zij heeft tot gevolg dat historici niet meer komen tot een synthese. Julliard constateerde dat zich in de Franse geschiedschrijving een crisis voordoet specialisatie leidde tot het verlies van een brede historische visie. Een probleem dat hiermee samenhangt, is wat Julliard 110

5 omschreef als de kloof tussen Histoire et histoire'; geschiedenis met een hoofdletter en geschiedenis met een kleine letter. De Histoire', de geïnstitutionaliseerde vorm van geschiedschrijving zoals uitgeoefend aan de universiteit, staat tegenover de "histoire qui se vit, qui se lit'. De professionele historicus weet de kloof tussen heden en verleden niet meer te overbruggen. Het heden wordt als heden geleefd: het verleden is een anachronisme geworden. Niet alleen hebben de historici het contact met de maatschappij verloren, ook zijn de interdisciplinaire en supranationale pretenties van de Annalesschool uitgelopen op een desillusie. In haar meest glorieuze fase pretendeerde de École des Annales een verklaringmodel te kunnen vinden in de economie en de sociologie. Zij heeft deze pretentie echter niet kunnen waarmaken. Misschien daarom verkeert zij momenteel in een crisis die parallel loopt aan de crisis in de marxistische wetenschap. Het blijkt dat de verklaring waarin economische krachten de geschiedenis bepalen, ontoereikend is. Momenteel is er sprake van een terugkeer naar nationale geschiedenis. Frankrijk heeft haar rol in de wereldpolitiek grotendeels uitgespeeld. Net als na de nederlaag van 1870 in de Frans-Duitse oorlog, is er een debat ontstaan over de inhoud van de Franse identiteit. Ook nu spelen historici in op dit debat. Maar het debat is nu niet meer alleen politiek gemotiveerd, het heeft ook culturele nadruk. Bovendien hebben de Annales-historici twee terreinen toegevoegd aan de 'mémoire nationale', namelijk de economie en de sociologie. Toch is de terugkeer naar nationale geschiedschrijving niet volledig; 'l'etat' fascineert minder dan in de 19e eeuw. " Het beeld dat Julliard schetste van de hedendaagse Franse geschiedschrijving is uiterst somber: er WO Tdt weinig onderzoek gedaan, er zijn weinig specialisten op het gebied van de buitenlandse geschiedenis en zelfs de historici die de Franse geschiedenis bestuderen zijn incapabel. Volgens Julliard is de triomf die de École des Annales nu beleeft posthuum. Er zijn slechts drie maitres geweest: Mare Bloch, Lucien Febvre en Femand Braudel. Op het ogenblik is de Annalesschool de geïstitutionaliseerde vorm van geschiedschrijving, maar er zijn geen maitres meer in Frankrijk. Tijdens de 'table ronde' die het symposium afsloot werd ingegaan op de laatste opmerking van Julliard, Men vroeg zich af of een hist(»icus als Le Roy Ladurie geen maitre genoemd kan wotden. Julliard wilde wel toegeven dat Le Roy Ladurie inderdaad bepaalde kwaliteiten bezit. Hij heeft twee terreinen toegevoegd aan de Annales-historiografie: mentaliteit en politiek. Verder schrijft hij wel aardige boeken. Volgens Julliard kon echter niet vaak genoeg herhaald w(»xien dat de nieuwe lichting Annaleshistorici overschat wordt. Zij missen immers de pedagogische kwaliteiten van hun voorgangers. Carbonell viel Julliard op dit punt enthousiast bij: het is inderdaad rampzalig gesteld met de 111

6 Franse geschiedschrijving en de pedagogische kwaliteiten van de historici van nu. Domineesland Km den Boer, die de Nederlandse historiografie besprak, moest treurig constateren dat de geschiedschrijving in de 19e eeuw overal tot bloei was gekomen, behalve in Nederland. Hoewel Koning Willem I een grootscheepse actie verordende om het verleden te bestuderen en vast te leggen, kwam hiervan nauwelijks iets terecht. De universiteiten waren ook geen bloeiende centra van intellectuele activiteit Ze werden overheerst door theologie en star klassicisme. Pas na de Boerenoorlog kwam er nationalisme en daarmee meer belangstelling voor het verleden op in Nederland. Den Boer concludeerde dat een 'memoire nationale' een kunstmatig product is dat in Nederland niet aansloeg. Het verleden vormde geen inzet van politieke strijd, omdat de staatsmacht een stevige basis bezat. Historische legitimatie hadden de Oranjes niet nodig. Bovendien was men niet geïnteresseerd in het verleden vanwege de verzuiling. Men functioneerde binnen een zuil en voelde zich niet verbonden als volk. Wel werd er onderzoek gedaan naar de verschillende religieuze groeperingen die Nederland rijk was. Dit nam de plaats in van een 'memoire nationale'. De professionalisering heeft in Nederland laat haar intrede gedaan, maar voltrok zich in een versneld tempo. Andere sprekers op het symposium waren de heren Blaas en Van den Braembussche. De inhoud van hun bijdragen over respectievelijk de Engelse en de Duitse geschiedschrijving was : weinig verrasénd, zo niet slaapverwekkend. Het doel van het symposium was het professionaliseringsproces in verschillende Europese landen te beschrijven om tot een vergelijkend perspectief te komen. Hier wreekte zich echter de professionalisering en toonde de crisis in de geschiedwetenschap haar grimmig gelaat: iedere historicus beschreef de ontwikkeling van de geschiedwetenschap in het hem toegewezen land nauwkeurig, maar niemand was in staat ontwikkelingen in een breder perspectief te plaatsen. Er werd geen aanzet gegeven tot het trekken van grote lijnen of tot inhoudelijke vergelijkingen. De crisis in de geschiedwetenschap is niet alleen een kwestie van het verdwijnen van de publieke belangstelling voor geschiedenis. De crisis speelt zich op een inhoudelijk niveau af, zoals onder andere blijkt uit het duistere beeld dat JuUiard schetste van de Franse geschiedschrijving. De manier waarop hij de kwaliteit van het historisch onderzoek kraakte, is een nieuw geluid. Het is jammer dat JuUiard voor de door hem gesignaleerde daling van het niveau van het historisch onderzoek geen andere verklaring geeft dan dat er geen maitres meer zijn in Frankrijk. 112

7 Dat Julliard vraagtekens zet bij het niveau van de Franse geschiedschrijving is des te opmeikelijker, daar de Annalesschool. in Nederland als toonbeeld van kwaliteit geldt Betekent dit dat wij ons beeld moeten aanpassen of is Julliards beeld vertekend? Hij houdt zich voornamelijk bezig met moderne politieke geschiedenis en de Annalesschool heeft op dit terrein inderdaad geen schitterende resultaten (q)geleverd. Maar dat was in de tijd van de grote meesters ook niet het geval. Het is de vraag of historici als Le Goff en Le Roy Ladurie geen maitres zijn. Zij ^ weten de kloof tussen historici en het grote publiek wèl te overbruggen. Tijdens het synqmsium zijn vooral de nadelige gevolgen van het professiondiseringsproces uitgebreid belicht Blijkbaar heeft men de positieve kanten geheel uit het oog verloren. De professionalisering heeft de geschiedwetenschap in een stroomversnelling gebracht De hoeveelheid en de kwaliteit van het onderzoek zijn enorm gestegen. "L'amour de Clio" lijkt geenszins af te nemen. Het studentenaantal, in Nederland althans, ' groeit, historische boeken verkopen goed en in de media wordt veel aandacht aan geschiedenis besteed. Specialisatie hoeft niet per sé tot gebrek aan synthese te leiden en de nuance hoeft een coherent geschiedbeeld niet in de weg te staan. Misschien is het wachten inderdaad op een nieuwe Jan Romein. A. IJ onnoonnndtiano UUIIIIUUÜÜUÜÜÖUU MAISON DESCALITES Viizelgraclil 2A HR Amslerdom Tel.;020-22'1936 OKTOBER 1988: Presentatie van bijzondere uitgavel LA QUERELLE D'UTRECHT, Inëdits de DESCARTES, door uitgeverij Les impressions nouvelles. Cursussen FRANS op ieder niveau starten in mei, juni en september a.s.. ;... Documentatie: actualiteit en politiek Bibliotheek : contemporaine Franse geschiedenis. 113