Abstract: Not available.

Transcriptie

1 Artikel: In de wortel gespleten. De historische mythe van de ongedeelde kerk Auteur: Peter-Ben Smit Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 22.4, Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op Ook kunt u een sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op Skript Historisch Tijdschrift Spuistraat 134, kamer VB Amsterdam info@skript-ht.nl

2 Peter-Ben Smit In de wortel gespleten De historische mythe van de ongedeelde f A erk Eeuwenlang koesterden christenen het ideaal van een grote, ongedeelde kerk. Het was hun vaste overtuiging dat die ooit had bestaan. Vanaf de negentiende eeuw probeerde de oecumenische beweging de verschillende kerken van de wereld te 'herenigen'. Nu de beweging in een crisis is beland, moet een andere kijk op de geschiedenis uitkomst bieden. De oecumenische beweging probeert al meer dan honderdvijftig jaar de verbrokkelde christelijke kerken samen te brengen. Het woord oecumene betekent 'bewoonde wereld' in het Grieks. Het wordt in de theologie gebruikt voor het vakgebied dat zich bezighoudt met de dialoog tussen kerken, op zoek naar een zichtbare eenheid tussen christenen over de hele wereld, zoals oosters-orthodoxen, protestanten van verschillende kerken en rooms-katholieken. Het oecumenische ideaal heeft zijn wortels onder meer in het evangelie: 'Deze goede boodschap van het koninkrijk zal verkondigd worden in heel de wereld als een getuigenis voor alle volken, en dan zal het einde komen." Met teksten als deze is het wereldwijde perspectief als een opdracht aan de volgelingen van Jezus gegeven - tenminste, in het denken van de oecumenische beweging. Het andere aspect van de oecumenische beweging, de zichtbare eenheid van de kerk, beroept zich onder meer op bijbelteksten als de eerste brief van de apostel Paulus,' waarin de christenen in Korinthe vermaand worden zich eensgezinder te gedragen. -1. Maftheüs-24:1. Willibrordvertaling, Katholieke Bijbelstichting ('s-hertogenbosch 1995) 2. Korinthiërs1:10-17

3 Superkerk De oecumenische beweging is een moderne uitvinding. In zijn boek De gebroken traditie koppelt de theoloog Theo Witvliet de opkomst van de beweging in de negentiende eeuw aan de 'expansieve geest van de Verlichting" en het kolonialisme. Daartoe rekent hij ook de ethische drijfveer om het christendom te verbreiden en te verenigen tot één grote wereldwijde gemeenschap. Het voornaamste orgaan van de oecumische beweging is de Wereldraad van Kerken of World Council o!churches (Wee), waarvan het hoofdkantoor gevestigd is in Geneve. De wee werd in 1948 in Amsterdam opgericht. De methode die de oecumenische beweging vanaf het begin gebruikte, was sterk rationeel en theoretisch. Het leek bijna een kwestie te zijn van de knapste koppen bij elkaar te zetten en die de begripsmatige consensus te laten vinden die alle kerken zou verenigen/' Theologisch geformuleerd: 'De eenheid van de kerk is niet simpel een wenselijk menselijk doel, maar een goddelijke gave die zichtbaar gemaakt moet worden, ter wille van de geloofwaardigheid en doeltreffendheid van de dienst van de kerk aan de wereld.'' Het ging de oprichters niet om de oprichting van een 'superkerk', maar om een orgaan dat effectief kon werken aan de eenheid van de christelijke kerken. Een van de successen van de wee is het Limarapport. Hierin wordt verregaande overeenstemming bereikt over drie belangrijke elementen van het christendom: de doop, de eucharistie of het avondmaal en het ambt van priester of dominee. Het rapport betekent niet dat iedereen het overal over eens is, maar wel dat er een grotere mate van gastvrijheid kan zijn tussen kerken. Bij deze euforie passen kanttekeningen. De beoogde functionele en theoretische eenheid is er nog steeds niet. Sterker nog, volgens Witvliet is de oecumenische beweging in een crisis terechtgekomen. 3. ThebWülillel Gebroken Traditie (Baarn 1999) p Witvliet Witvliet 43 S. rt"h

4 Oorzaak is de niet tot één eenheid te herleiden pluraliteit van de christelijke wereld. De oecumenische beweging neigt ertoe het christendom te reduceren tot een 'denkende religie'. Daarmee vergeet zij de historische context van iedere theoretische formulering van geloof. Daarnaast moet oecumene die werkelijk mondiale pretenties heeft rekening houden met diverse tradities in de wereld** Schisma Naast bijbelteksten en het ethisch kolonialisme putte de oecumenische beweging inspiratie uit een bron, die Witvliet niet expliciet noemt. Als oriëntatiepunt koos de beweging de 'ongedeelde' kerk van de eerste eeuwen. De manier waarop er over de eenheid van deze vroege kerk werd gedacht was sterk theoretisch. Dat bleek bijvoorbeeld uit het gebruik van de formulering van kerkvader Vincentius van Lerinum: 'Laten wij hieraan vasthouden, wat overal, wat altijd, en wat door allen geloofd is, dat is namelijk echt en waarachtig katholiek'. Dat deze zin is eenvoudig als oer-conservatief is uit te leggen, maar toen de zin in zwang kwam, was er sprake van een andere connotatie. De zin kreeg de betekenis mee van een 'terug naar de bronnen'. De beweging greep terug op de vroege kerk om na te gaan hoe deze had gefunctioneerd haar eenheid bewaard. Deze eenheid heeft in werkelijkheid nooit bestaan. Tenminste: niet op de theoretische en organisatorische manier die vaak vermoed en verwacht werd. In de begindagen van de 'kerk' was direct sprake van een dramatisch schisma. De van oorsprong Joodse 'Jezusbeweging' werd uit de synagoge geweerd omdat ze vasthield aan de belijdenis van Jezus als de Messias. Vanaf dat moment was er al geen sprake meer van een eenheid in het 'volk van God' zoals een metafoor voor kerk - en synagoge! - luidt. Ook de zeven oecumenische concilies in de Middeleeuwen, hoewel ze inderdaad unaniem hun besluiten 6. WirvfTet 51 e.v.

5 namen, hebben niet alleen voor eenheid in de kerk gezorgd. Op een concilie werden ook leerstellingen veroordeeld en dat zorgde voor het ontstaan van kerken buiten de 'katholieke', dat wil zeggen: algemene, kerk. Sterker nog, in de vroege kerk zijn bewegingen die nu als 'ketters' beschouwd worden, vaak sterker geweest dan de 'orthodoxe' groepen. De eenheid van de vroege kerk geformuleerd op de moderne theoretische manier blijkt dus deels een historisch fictie. Veelkleurigheid Moet de zichtbare eenheid van de kerk nu helemaal worden opgegeven? Volgens Theo Witvliet is dat niet noodzakelijk. Er is aandacht nodig voor andere vormen van eenheid. Bijvoorbeeld eenheid als een netwerk van relaties, die het niet noodzakelijkerwijs met elkaar eens, maar wel in gesprek zijn. De vorige aartsbisschop van Utrecht, A.J. Glazemaker, grijpt in zijn essay Oude woorden geven nieuw licht'juist terug op de pluriformiteit van de vroege kerk, om om te gaan met de huidige pluraliteit.' Hij wijst bovendien op het dogma van de Drie-eenheid van God. Daarin zijn Vader, Zoon en Heilige Geest volledig zelfstandig en in essentie één. Zo wordt zowel de eenheid van God als diens veelkleurigheid uitgedrukt. Wanneer dit op de kerk(en) wordt toegepast, blijft de vraag hoe kan worden voorkomen dat de pluriformiteit de essentiële eenheid opheft. Een antwoord ligt besloten in de theorie van de perichorese, 'wederzijdse betrokkenheid of doordringing'. In de Drie-eenheid is het bestaan van de één essentieel voor het bestaan van de ander. Daarmee hoeven eenheid en pluriformiteit elkaar niet meer uit te sluiten. Glazemaker pleit voor een gemeenschap waarin de afzonderlijke delen, hoewel verschillend, zo op elkaar betrokken zijn dat er sprake is van essentiële eenheid. Zo'n eenheid van de kerken lijkt niet alleen theologisch verantwoord, maar ook historisch :- A.J. AfazeniaRé?A- Oude woorden geven nieuw licht: Trinitarisch denken over de kerk, in: Jan Hallebeek en Bert Wirix (red.), Met het oog op morgen (Zoetermeer 1996) 58-64