Rouwprotocol Bestuursteam november 2011 Directieberaad december 2011 GMR instemming oudergeleding en positief advies personeelsgeleding maart

Transcriptie

1 Rouwprotocol Bestuursteam november 2011 Directieberaad december 2011 GMR instemming oudergeleding en positief advies personeelsgeleding maart

2 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Protocol bij overlijden leerling of gezinslid leerling A Checklist protocol. 4 1B - Overzicht acties rouwprotocol... 6 Hoofdstuk 2 Protocol bij overlijden medewerker of 1e gr. gezinslid medewerker 2A Checklist protocol. 7 2B - Overzicht acties rouwprotocol. 9 Hoofdstuk 3 Uitgewerkt stappenplan behorend bij de protocollen 1 en 2 1 Stappenplan Werkvormen 16 Bijlage 1 Nuttige adressen en aanbevolen literatuur.. 17 Bijlage 2 Voorbeeldteksten. 19 2

3 Inleiding Leerlingen, leerkrachten, directie, administratief en overig personeel van een school of binnen Zaan Primair: zij vormen met elkaar een gemeenschap. Als iemand uit die gemeenschap overlijdt, is dat een gebeurtenis die de hele gemeenschap raakt. Er moet door de school en/of het bestuur op gereageerd worden: tactvol, snel, maar ook weloverwogen. Dit geldt ook in het geval een collega of leerling ernstig ziek wordt. In de praktijk zal het vrij zelden voorkomen dat een leerling, medewerker of 1 e graads naasten daarvan komen te overlijden. Bovendien is iedere situatie weer anders. Dat betekent dat scholen, maar ook medewerkers van het bestuursbureau, geen routine opbouwen in het omgaan met dergelijke situaties. Dit protocol, bestemd voor leerkrachten, directies en bestuur, brengt een aantal punten onder de aandacht, die in zo n situatie van belang zijn en bevat passende suggesties en aanbevelingen. Afhankelijk van de persoon die overleden is en de plaats die hij/zij innam in de (school)gemeenschap kan het gehele protocol worden gevolgd of delen ervan. Afhankelijk van het eigen beleid van school of bestuursbureau is het protocol ook (deels) toepasbaar wanneer de persoon een ongeneeslijke ziekte heeft. Vanwege de verschillen tussen de aanpak in het geval een leerling of een familielid daarvan komt te overlijden, óf een medewerker c.q. leerkracht van Zaan Primair is de notitie in twee delen geknipt. Hoofdstuk EEN Hoofdstuk TWEE bestemd als protocol bij overlijden leerling of gezinslid leerling. bestemd als protocol bij overlijden leerkracht, directielid of medewerker. Het rouwprotocol bestaat steeds uit een checklist rouwprotocol, gevolgd door een schematisch overzicht van acties in tabelvorm. Tenslotte volgen in HOOFDSTUK DRIE een aanvullende toelichting op de in de checklist opgenomen stappen (stappenplan) en IN DE BIJLAGEN veel voorbeeldteksten en links naar nuttige informatiebronnen. Omgaan met het thema dood en verdriet op school Het is van groot belang om los van een dergelijke emotionele gebeurtenis als schoolteam met elkaar van gedachten gewisseld te hebben over het thema 'dood', eventueel met ondersteuning van een deskundige. Daarin moet plaats zijn voor de eigen emoties met betrekking tot dit onderwerp, ervaringen daarmee en hoe je ermee kunt omgaan. Van belang is ook om als school met behulp van dit protocol eigen accenten in het beleid vast te stellen. Om er voor te zorgen dat de school zo weinig mogelijk hulp van buitenaf nodig heeft, moeten leerkrachten (en leerlingen) goed voorbereid zijn. Hiervoor is de leskist: Leven... en omgaan met de dood met materialen om het onderwerp met de leerlingen te bespreken gratis bij de GGD te leen. Het is aanbevelenswaardig de leskist in de verschillende bouwen te bekijken en te bespreken. Een andere manier om zich te oriënteren op het thema is met behulp van achtergrondinformatie als literatuur en thematische websites. Zie hiervoor de lijst achterin van literatuur en links. De ernstig zieke leerling Behalve bij een onverwacht overlijden, kan de school ook bericht ontvangen dat een leerling ongeneeslijk ziek is. Zolang dat kan moet de school zo normaal mogelijk doorgaan. Geen eisen meer stellen, omdat dat zielig zou zijn, betekent tegelijkertijd de leerling min of meer opgeven. Ook als de leerling niet meer op school kan komen, blijft het contact met school en onderwijs belangrijk. Zelfs kinderen die weten dat nog beperkte tijd rest, willen vaak gewoon les. De ouders kunnen aangeven wat wenselijk is en mogelijk: welk onderwijs kan normaal doorgaan, wat niet, welke informatie wordt verstrekt aan medeleerlingen, welke juist niet, waar moet rekening mee worden gehouden, enz. Een goed contact tussen leerkracht(en) en ouders zal bijdragen aan het vertrouwen in eigen kracht en intuïtie om ook in zeer moeilijke omstandigheden de juiste weg te bewandelen. 3

4 HOOFDSTUK 1 - PROTOCOL BIJ OVERLIJDEN LEERLING OF GEZINSLID LEERLING 1A. Checklist protocol Stap 1. Het bericht komt binnen Communiceer niet eerder dan nadat gecontroleerd wordt of het bericht klopt bij naasten, politie of betrouwbare derden. Vorm een sleuteltrio of crisisteam: directeur, betreffende leerkracht(en), interne begeleider, vertegenwoordiger van de ouderraad. Te overwegen valt of er een externe deskundige of geestelijk raadsman (van welke gezindte dan ook) ingeschakeld moet worden. Deze persoon kan een steun en kennisbron vormen voor leerkrachten, leerlingen, ouders/verzorgers en andere betrokkenen. Benoem één van deze personen tot eerste verantwoordelijke. Wie het meest geschikt is voor deze rol hangt af van persoonlijke omstandigheden of andere belangrijke zaken op school die aandacht vragen. In het algemeen is het de directeur. Stap 2. Duidelijkheid krijgen over de situatie bij derden die goed op de hoogte zijn of de politie Het is van belang om een en ander duidelijk in kaart te brengen en noteren. Wie is er overleden? Wat is er gebeurd? Waar, wanneer en hoe is het gebeurd? Zitten er nog andere kinderen van het gezin op onze school, en in welke groep? Stap 3. Contact opnemen met de familie De eerst verantwoordelijke (leidinggevende) belt het gezin. Bespreek welke informatie bekend mag worden gemaakt. Heeft de familie van het kind specifieke wensen waar de school rekening mee kan houden? Maak afspraken over bezoeken: door wie en wanneer. Tijdens dit bezoek kunnen er weer andere punten besproken worden, zoals afscheid nemen van de overledene, bijdrage van de school aan de afscheidsviering, wat willen de kinderen in de klas doen en hoe hebben ze gereageerd, wil het kind naar school gaan in de dagen voor de begrafenis en zo ja, op welke manier. Bepaal in overleg met de familie of een overlijdensadvertentie op prijs wordt gesteld. Richtlijn is dat de school een advertentie plaatst en dat ingeval van overlijden van een leerling ook het bestuur een advertentie plaatst. Denk ook aan bloemen. Stap 4. Informeren van leerkrachten, leerlingen, ouders/verzorgers en andere betrokkenen Tijdens het weekend of in de vakantie tijdstip en manier van informeren afspreken. Informeer leerkrachten als het enigszins kan gezamenlijk. Denk aan de conciërge, administratie en de eventuele overblijfmoeders. Informeer het bestuur. Informeer ouderraad en medezeggenschapsraad. Informeer de groep van het kind. Informeer overige kinderen van de school, eventueel gezamenlijk. denk ook aan afwezige leerlingen: zieke kinderen, kinderen die op een schoolreisje of excursie waren of elders. Informeer ouders/verzorgers van de leerlingen d.m.v. brief. Stap 5. Rooster aanpassen Overweeg of feesten en andere activiteiten uitgesteld moeten worden. Vraag toestemming voor aanpassing van de lestijd (bij uitval) aan bij de clusterdirecteur. Stap 6. Op school die eerste week Bespreek van tevoren samen de manier waarop de groep wordt opgevangen, maak gebruik van de deskundigheid die er op dit gebied is (zie bijlage met adressen en literatuur). 4

5 Zorg voor ondersteuning van de leerkracht (hij/ zij moet niet het gevoel krijgen er alleen voor te staan, neem de tijd voor deze ondersteuning!) Geef emoties de ruimte bij de leerlingen, maar ook bij je leerkrachten. Zorg daarbij voor een veilige omgeving. Bespreek emoties. Richt een herdenkingsplek/ruimte in. In overleg met de familie plannen uitwerken voor de herdenkingsbijeenkomst en de crematie/begrafenis. Samen met de klas ook kijken wat de kinderen kunnen doen. Kinderen hierop voorbereiden, duidelijkheid neemt veel angst weg. Stap 7. Terugkeer naar school door overige betrokken leerling(en) Bespreek met de ouders/verzorgers wanneer het kind met het lesprogramma mee wil doen. Zijn bepaalde aanpassingen gewenst? Bespreek wat het kind kan doen als het er even uit wil. Waar kan het zich dan even terugtrekken? Zet in overleg met de ouders/verzorgers een plan op voor de weken die volgen en zorg dat ook na die eerste weken de leerlingen en leerkrachten ruimte krijgen om hun verdriet te benoemen en verwerken. Denk aan eerdere verliessituaties bij alle leerling als de leraar. Ouderavond beleggen indien daar behoefte aan is of noodzaak. (Denk b.v. aan meningitis.). Ook hier telt weer; duidelijkheid neemt onnodige angst weg. Is er behoefte aan meer (externe) deskundigheid? Stap 8. Nazorg voor de ouders/verzorgers Spreek een vervolgbezoek af door de leerkracht ter ondersteuning van de leerling en familie. Indien een kind is overleden en dit het enige kind van deze ouders/verzorgers op uw school is, bespreek dan met de ouders/verzorgers hun wensen. Neem in de loop van het schooljaar zelf nog enkele keren contact op met de ouders/verzorgers. Indien een overlijden heeft plaatsgevonden vlak voor de zomervakantie, zorg dan dat er na de vakantie voldoende aandacht is hiervoor ten aanzien van betrokken leerlingen en familie. Wellicht kan, zodra bekend is wie de nieuwe leerkracht zal zijn, deze samen met de huidige leerkracht met het kind en de familie praten. Stap 9. Terugkijken en evalueren Evalueer met je team. Evalueer met de betrokken familie. Stap 10. Verdere begeleiding van de leerling die een gezinslid heeft verloren Na de begrafenis raakt de herinnering aan het overlijden voor leerkrachten en mede-leerlingen geleidelijk op de achtergrond. Voor de leerling die een gezinslid is verloren, is dit niet zo, ook al laat deze niet of nauwelijks iets merken van zijn/haar gevoelens over het verlies. De volgende aandachtspunten zijn van belang bij de begeleiding van een leerling die een gezinslid is verloren. Niet alleen verdriet, maar ook andere gevoelens horen bij rouw. Accepteer elk gevoel. Geef geen adviezen of geruststellingen. Zoek een manier waarop het kind gevoelens als kwaadheid of verdriet kan uiten, zonder dat anderen hier last van hebben. Houd een vinger aan de pols bij kinderen die weinig laten merken van hun gevoelens. Bedenk dat leer- of gedragsproblemen het gevolg kunnen zijn van rouw, ook jaren na het verlies. Onderzoek dit. Spreek het kind in dat geval niet aan op zijn gedrag, maar toon begrip. Alles in nauw overleg met de familie. 5

6 1B. Overzicht acties rouwprotocol In dit overzicht worden de initiatieven en de stappen vermeld in het geval van overlijden van een leerling of gezinslid van een leerling, door 1. De school en 2. het bestuur Bij het overlijden van Geïnformeerd worden tijdens schooltijd 1. Acties vanuit school leerling -directeur -ouders/verzorgers betrokkene (indien van toepassing) -medeleerlingen -alle medewerkers -voorzitter MR/OR -alle ouders/verzorgers -bestuursteam gezinslid van leerling -directeur -alle medewerkers -voorzitter MR/OR -ouders/verzorgers van de betreffende groep(en) 2. Acties vanuit bestuur Leerling -voorzitter CvB -bestuursteam geïnformeerd worden buiten schooltijd -directeur -groepsleerkracht in de vakantie ook: -bestuur -voorzitter MR/OR -directeur -groepsleerkracht Stappenplan Zie checklist(4) en stappen protocol (6) 1. melding en bijeenroepen crisisteam 2/3. info opvragen bij en contacten leggen met de familie 4. informeren (zie kolom 2) overlijdensadvertentie plaatsen 5. aanpassingen act./ rooster 6/7 verwerking en afscheid 8. nazorg 9. evaluatie 1. melding en bijeenroepen crisisteam 2/3. info opvragen bij en contacten leggen met de familie 4. informeren (zie kolom 2) Evt overlijdensadvertentie plaatsen 5. aanpassingen act./ rooster 6/7. verwerking en afscheid 8. nazorg 9. evaluatie 2/3. info opvragen/ contacten leggen -met de directeur, bezoek aan de school en ondersteuning bieden aan betrokken leerkracht -met de familie, brief aan de familie Aanwezigheid bij afscheid i.o.m de familie -directielid -groepsleerkracht -klasgenoten -MR/OR vertegenw. -directielid -klasgenoten -groepsleerkracht In overleg 6

7 HOOFDSTUK 2 PROTOCOL BIJ OVERLIJDEN MEDEWERKER OF 1E GRAADS GEZINSLID MEDEWERKER 2A. Checklist protocol Stap 1. Het bericht komt binnen Communiceer niet eerder dan nadat gecontroleerd wordt of het bericht klopt bij naasten, politie of betrouwbare derden. Vorm desgewenst een sleuteltrio of crisisteam: directeur/leidinggevende, directe collega, interne begeleider, vertegenwoordiger van de ouderraad. Benoem één van deze personen tot eerste verantwoordelijke. Wie het meest geschikt is voor deze rol hangt af van persoonlijke omstandigheden of andere belangrijke zaken op school/binnen de afdeling die aandacht vragen. In het algemeen is het de directeur/leidinggevende. Stap 2. Duidelijkheid krijgen over de situatie bij derden die goed op de hoogte zijn of de politie Het is van belang om een en ander duidelijk in kaart te brengen en noteren. Wie is er overleden? Wat is er gebeurd? Waar, wanneer en hoe is het gebeurd? Stap 3. Contact opnemen met de familie De eerst verantwoordelijke (leidinggevende) belt het gezin of de contactpersoon. Bespreek welke informatie bekend mag worden gemaakt. Heeft de familie specifieke wensen waar de school/het bestuur rekening mee kan houden? Maak afspraken over bezoeken: door wie en wanneer. Tijdens dit bezoek kunnen er weer andere punten besproken worden, zoals afscheid nemen van de overledene, bijdrage van school of bestuur aan de afscheidsviering, wat willen eventueel kinderen in de klas doen en hoe hebben ze gereageerd. Bepaal in overleg met de familie of een overlijdensadvertentie op prijs wordt gesteld. Richtlijn is dat het bestuur in geval van overlijden van een medewerker 1 het bestuursbureau een advertentie plaatst en in geval van een leerkracht of directielid ook de school. Denk ook aan bloemen. Stap 4. Informeren van leerkrachten, collega s, leerlingen, ouders/verzorgers en andere betrokkenen Tijdens het weekend of in de vakantie tijdstip en manier van informeren afspreken. Informeer leerkrachten als het enigszins kan gezamenlijk. Denk aan de conciërge, administratie en de eventuele overblijfmoeders. Informeer het bestuur. Informeer ouderraad en medezeggenschapsraad. Informeer de groep en overige kinderen van de school. Dit laatste eventueel gezamenlijk. Denk ook aan afwezige leerlingen of collega s. Informeer in geval van overlijden van een leerkracht of directielid de ouders/verzorgers van de leerlingen d.m.v. brief. 1 In sommige situaties is ook denkbaar dat bij een oud-medewerker dit protocol deels wordt toegepast, zoals bij recentelijk gepensioneerden of ex-medewerkers die als gevolg van een (langdurig) ziektetraject zijn komen te overlijden. 7

8 Stap 5. Activiteiten aanpassen Overweeg of feesten en andere activiteiten uitgesteld moeten worden. Vraag eventueel toestemming voor aanpassing van de lestijd (bij uitval) aan bij de clusterdirecteur. Stap 6. Op school de eerste week Bespreek van tevoren samen de manier waarop de groep wordt opgevangen, maak gebruik van de deskundigheid die er op dit gebied is (zie bijlage met adressen en literatuur). Geef emoties de ruimte. Zorg daarbij voor een veilige omgeving. Bespreek emoties. Richt eventueel een herdenkingsplek/ruimte in. In overleg met de familie plannen uitwerken voor de herdenkingsbijeenkomst en de crematie/begrafenis. Samen met de klas ook kijken wat de kinderen kunnen doen of wat het team kan doen. Stap 7. Terugkijken en evalueren Evalueer met je team. Evalueer met de betrokken familie. Stap 8. Verdere begeleiding van de medewerker die een gezinslid heeft verloren Na de begrafenis raakt de herinnering aan het overlijden geleidelijk op de achtergrond. Toch is het goed om alert te blijven op het niveau van de leidinggevende naar zijn/haar team. Niet alleen verdriet, maar ook andere gevoelens horen bij rouw. Accepteer elk gevoel. Geef geen adviezen of geruststellingen. Zoek een manier waarop de collega gevoelens als kwaadheid of verdriet kan uiten, zonder dat anderen hier last van hebben. Houd een vinger aan de pols bij mensen die weinig laten merken van hun gevoelens. 8

9 2B. Overzicht acties rouwprotocol bij overlijden lid van de organisatie In dit overzicht worden de initiatieven en de stappen vermeld in het geval van overlijden van een lid van de organisatie of 1e graads gezinslid daarvan, door de school en het bestuur. 1.Acties vanuit school Bij het overlijden van Geïnformeerd worden tijdens schooltijd Als eersten worden geïnformeerd buiten schooltijd Stappenplan Zie checklist (4) en stappen protocol (6) Aanwezigheid bij afscheid In overleg met de familie collega/ directeur -directeur of waarnemer -alle medewerkers -voorzitter MR/OR -alle ouders/verzorgers -bestuursteam -directeur of waarnemer -bestuur -alle medewerkers (telefoonlijn) in de vakantie ook: -voorzitter MR/ OR 1. melding en bijeenroepen crisisteam 2/3. info opvragen bij en contacten leggen met de familie 4. informeren (zie kolom 2) Evt overlijdensadvertentie plaatsen 5. aanpassingen act./ rooster 6/7 verwerking en afscheid 8. nazorg 9. evaluatie -directielid -teamleden -eigen leerlingen -bestuur -MR/OR vertegenw. familielid leerkracht/ directeur -de medewerkers -voorzitter MR/OR -directeur of waarnemer 1. Melding 2/3. info opvragen bij en contacten leggen met de familie 4. informeren (zie kolom 2) In overleg 9

10 2.Acties vanuit het College van Bestuur (of Bestuursbureau) Bij overlijden van Geïnformeerd worden tijdens werktijd Directeur of lid BT of lid RvT - Voorzitter CvB - Leden bestuursteam - Alle scholen en staf bestuursbureau - Afdeling P&O Geïnformeerd worden buiten werktijd -Leden bestuursteam -Voorzitter CvB in de vakantie ook: -de directeuren van de scholen per e- mail/mobiel Stappenplan Zie checklist en stappen protocol 2/3. info opvragen/ contacten leggen -met familie -met de adjunct of waarnemer van de school 4. informeren (zie kolom 2) overlijdensadvertentie plaatsen Aanwezigheid bij afscheid In overleg -Voorzitter CvB -RvT (bij een lid RvT) -Clusterdirecteur (bij een directeur) Adjunct directeur/ personeelslid school of medewerker bestuursbureau -Voorzitter CvB -Leden bestuursteam -Alle scholen en staf bestuursbureau -Team P&O -Schooldirecteur of teamleider -Leden bestuursteam -Voorzitter CvB in de vakantie ook: -de directeuren van de scholen per / mobiel 2/3. info opvragen/ contacten leggen -met de directeur bezoek aan de school -met de familie, brief aan de familie 4. informeren(zie kolom 2) overlijdensadvertentie plaatsen -Voorzitter CvB / direct leidinggevende / collega s in overleg Gezinslid (in de 1 e graad) van medewerker school of bestuursbureau - Schooldirecteur of teamleider - Medewerkers bestuursbureau en medewerkers school -Team P&O 2/3. info opvragen/ contacten leggen -met de directeur bezoek aan de school -met de familie, brief aan de familie 4. informeren medewerkers -In overleg met familie 10

11 HOOFDSTUK 3 UITGEWERKT STAPPENPLAN BEHOREND BIJ PROTOCOLLEN 1 EN 2 1. Stappenplan STAP 1: Melding en bijeenroepen sleuteltrio of crisisteam Het crisisteam Het overlijden van iemand uit de schoolgemeenschap vraagt om een goed gecoördineerde actie (reactie). Daarom stelt de directeur een crisisteam of in het geval van bijvoorbeeld ongeneeslijke ziekte een sleuteltrio samen, dat kan bestaan uit: directie*: tel.nr:.., en (waarn.) tel.nr:.., . leerkracht: tel.nr:.., . Oudervertegenwoordiger (MR/OR): tel.nr:.., . Bij het overlijden van een directeur maakt ook iemand van het clustermanagement deel uit van het crisisteam. *Het directielid is contactpersoon naar buiten en eindverantwoordelijk. Als het een leerling betreft worden de groepsleerkracht en de groepsouder bij de acties van het crisisteam betrokken. Als het een groepsleerkracht betreft wordt de groepsouder bij de acties van het team betrokken. Het team komt bij elkaar, stemt de agenda s op elkaar af en zorgt de komende dagen voor onderling beraad bereikbaar te zijn. Van het crisisteam wordt een professionele houding verwacht. Daarom is het van belang om stil te staan bij de eigen gevoelens en gedachten tegenover de dood en de eigen betrokkenheid bij de overledene. Het bericht moet zo spoedig mogelijk worden doorgegeven aan de directeur of diens waarnemer. Degene die het bericht ontvangt, gaat bij de melder na of de directeur op de hoogte is gesteld. Zo niet, dan zal de ontvanger van het bericht dat zelf moeten doen. Zo spoedig mogelijk betekent ook: desnoods in het weekend, tijdens de vakantie, tijdens de les of s avonds laat. Wanneer het overlijden op school plaatsvindt, is het vanzelfsprekend dat de ouders/verzorgers/ familie direct worden geïnformeerd, bij voorkeur door de directeur. Wanneer ouders/verzorgers/partners niet direct bereikbaar zijn, kan hulp van de politie worden ingeroepen om hen op te sporen. De directeur roept het crisisteam zo snel mogelijk bij elkaar (indien het een leerling, collega, directielid of gezinslid van een collega betreft). STAP 2 en 3: Duidelijkheid zien te krijgen en contact met de familie Met nabestaande(n) in eerste instantie telefonisch contact opnemen, hoe moeilijk dit ook is, om een duidelijk beeld te krijgen over: wie is overleden; of de berichtgeving klopt; 11

12 wat precies is gebeurd; plaats, tijdstip en omstandigheden overlijden; wie er inmiddels al op de hoogte zijn; wie contactpersoon is; o indien het een leerling betreft of er broertjes/zusjes op school zitten, in welke groepen; wie de belangrijkste vriendjes/vriendinnetjes op school zijn. Dit is de informatie waar leerlingen, collega s en ouders/verzorgers in eerste instantie naar vragen. Daarna komen vragen als: wanneer en waar is de begrafenis of crematie? wat is wel/niet gewenst (advertentie, bloemen, aanwezigheid bij afscheid etc)? welke informatie over de doodsoorzaken mag van de familie bekend gemaakt worden? welke andere wensen liggen er bij de familie? Dergelijke vragen vormen een goede aanleiding om vanuit school snel, liefst dezelfde dag nog, contact op te nemen met de familie, hoe moeilijk dat ook is. Vraag eerst telefonisch of het gelegen komt. In het eerste bezoek gaat het vooral om een uitwisseling van gevoelens. Meestal is luisteren belangrijker dan praten. Maak bij vertrek een volgende afspraak om over allerlei praktische zaken te praten. Houdt daarbij niet alleen oog en oor voor de volwassenen, maar evenzeer voor de kinderen. Bij het overlijden van een leerling of personeelslid in een schoolsituatie kan de school te maken krijgen met politie en justitie. Aangeraden wordt vroegtijdig, in overleg met de algemene directie, juridisch advies in te winnen. STAP 4: Het informeren van collega s, leerlingen, ouders/verzorgers en andere betrokkenen A. Indien het een leerling, collega, directielid of gezinslid van een collega betreft a. Collega s moeten zo snel mogelijk na ontvangst van het bericht worden geïnformeerd. Het is heel belangrijk om als team elkaar eerder te zien voordat de kinderen erbij komen. Dit geeft ruimte om vragen te stellen en de eigen emoties een plaats te geven alvorens gezamenlijk een plan van aanpak op te stellen. b. De algemene directie moet geïnformeerd worden en van verdere ontwikkelingen op de hoogte gehouden worden. c. De getroffen groep (of groepen) moet(en) direct aan het begin van de dag geïnformeerd worden. De schoolleiding zorgt ervoor dat de leerlingen persoonlijk ingelicht worden. Daarna blijft met name de getroffen groep zoveel mogelijk onder de hoede van de groepsleerkracht. d. Besloten moet worden hoe de ouders/verzorgers van de leerlingen geïnformeerd worden. Mogelijkheden zijn bv. per brief, via een ouderavond. e. Het overlijdensbericht moet ook doorgegeven worden aan de afdeling P&O, medezeggenschaps-/ouderraad, schoolarts en anderen die contact zouden kunnen zoeken met de overledene of diens familie. f. Een overlijdensadvertentie wordt in ieder geval opgesteld bij het overlijden van een kind, een directie- en teamlid. In ander gevallen, bijvoorbeeld bij het overlijden van een ouder van een leerling, wordt een advertentie al dan niet geplaatst naar eigen inzicht van de school. De advertentie wordt uitgegeven namens: team, leerlingen en ouders/verzorgers/verzorgers. Het sturen een condoleancekaart gaat namens de school en de MR. Dit moet wel op elkaar afgestemd zijn. 12

13 B. Indien het een gezinslid van een leerling betreft a. Collega s moeten na ontvangst van het bericht worden geïnformeerd. b. De betreffende groep moet direct aan het begin van de dag worden geïnformeerd c. Besloten moet worden hoe de ouders/verzorgers van de leerlingen geïnformeerd worden. d Het overlijdensbericht moet ook doorgegeven worden aan de medezeggenschaps- /ouderraad, e. Het eventueel opstellen van een overlijdensadvertentie (zie hierboven punt A.f) Aandachtspunten Eénduidige informatie is erg belangrijk! Als er geen volledige duidelijkheid is wordt de informatie gegeven die aanwezig is. De volgende dagen kunnen nadere informatie opleveren. Die nieuwe informatie wordt op die dag bekend gemaakt. Geruchten en speculaties ('ik heb ook gehoord dat...') scheppen wantrouwen en verwarring. De directeur of diens vervanger is belast met contacten naar buiten, zoals politie en pers. Zie er op toe dat alle mensen die worden geïnformeerd de mogelijkheid hebben tot het stellen van vragen en uiten van emoties. Bij melding van een sterfgeval in de vakantie of aan het begin van het weekeinde moet bekeken worden of de directe vriendenkring of eigen klas onmiddellijk en persoonlijk moet worden geïnformeerd door groepsleerkracht of directeur. Bekijk tevoren of er die eerste dag bijzondere dingen in de getroffen groep gepland zijn, zoals een verjaardag van een leerling of de eerste dag van een nieuwe leerling. STAP 5: Aangepast lesprogramma Bij overlijden van een leerling, personeels- of directielid Bij een onverwacht sterfgeval van een leerling, personeels- of directielid tijdens het schooljaar moet het lesprogramma voor de eerstkomende week worden aangepast. Besloten moet worden of een wijziging in de lesprogramma s voor de hele school nodig / wenselijk is of alleen voor de betreffende groep(en). Geplande schoolfeesten/schoolreisjes, algemene schoolactiviteiten of verjaardagen van leerkrachten in de komende week (weken) moeten worden afgezegd of uitgesteld. Als de familie van de overledene daar prijs op stelt, moet iedereen die dat wenst in de gelegenheid worden gesteld de begrafenis /crematie bij te wonen. Als de school een dag (dagdeel) dicht gaat, is toestemming nodig van de bovenschoolse directie. Voor ingrijpende roosterwijzigingen is eveneens contact nodig met de bovenschoolse directie. STAP 6: Het verwerkingsproces en het afscheid Betreft overlijden van leerling of groepsleerkracht. Onderdelen van deze actiepunten kunnen ook gebruikt worden bij het overlijden van een gezinslid van een leerling. 1e dag: De groepsleerkracht vangt, eventueel samen met de directeur de getroffen groep en vrienden uit andere groepen op, nadat de directeur de leerkrachten heeft geïnformeerd. Het is van belang om daarna de leerlingen geruime tijd (een uur, enkele uren) bij elkaar te houden onder leiding van de groepsleerkracht. De leerkracht geeft in een klassengesprek zoveel mogelijk nadere informatie. Na de eerste schrik en ontreddering zullen er veel vragen los komen. Het is belangrijk daar zo open en eerlijk mogelijk op te antwoorden ( Ik weet het niet" is ook een eerlijk antwoord!). 13

14 Tijdens de 1e dag kan gewerkt worden met open opdrachten (opstellen, gedichten, voorlezen). Zijn er leerlingen afwezig, dan moeten zij via hun ouders/verzorgers alsnog zo spoedig mogelijk persoonlijk door de eigen groepsleerkracht worden geïnformeerd. We moeten ook denken aan de opvang van de ouders/verzorgers/verzorgers die hun kind naar school brengen. Hiervoor kan eventueel ook iemand ingeschakeld worden van de OR. Het crisisteam maakt tijd vrij om zelf de emoties te kunnen uiten. 2e dag: Deze dag kan gebruikt worden om de eerste emoties van gisteren te bespreken en gezamenlijk de plannen uit te werken voor een herdenkingsbijeenkomst en voor een eventueel bezoek aan de begrafenis / crematie. Voor een aantal leerlingen zal het de eerste keer zijn dat zij zoiets meemaken. Het is belangrijk dat zij vooraf weten wat er gaat gebeuren, welke rituelen er aan te pas komen en wat de oorsprong daarvan is (de kerkdienst, toespraken, muziek, bloemen, advertenties, het condoleren). Rituelen van andere culturen kunnen verschillen van de Nederlandse. Lesuren kunnen worden benut met tekenen, musiceren, schrijven (bijvoorbeeld een afscheidsbrief aan de overledene of een condoléancebrief aan de ouders/verzorgers). Als een leerling wil en durft (en als de familie het op prijs stelt) kan deze namens de klas bij de uitvaart iets zeggen of voordragen. Gezamenlijk kan er dan een tekst opgesteld of uitgezocht worden. Zorg voor een volwassene die naast het kind staat om het kind te ondersteunen en die eventueel de tekst uit kan spreken als het kind de emoties niet meer de baas kan. Creëer een plek of ruimte buiten het groepslokaal waar leerlingen iets neer mogen leggen voor de overledene, zoals een tekening. Dit kan bijvoorbeeld bij een foto van de overledene. Als de lessen weer gedeeltelijk worden hervat, moet er rekening mee worden gehouden dat ook daarin gepraat kan worden over het sterfgeval en de belevingen van de leerlingen. Deze belevingen kunnen zeer verschillend zijn. Het is belangrijk om er bij stil te staan, dat er verschillende reacties mogelijk zijn en dat alle reacties binnen redelijke grenzen goed zijn. Heb ook aandacht voor eventuele broertjes en/of zusjes van de overledene. Blijf aandacht houden voor de groepsleerkracht die de leerlingen opvangt. 3 e en 4e dag: Als de familie er prijs op stelt, kunnen leerkrachten en leerlingen aanwezig zijn bij de begrafenis of crematie. Voor de latere verwerking is het belangrijk dat de begrafenis of crematie wordt bijgewoond. Van school uit kan dat gestimuleerd worden. Voor leerlingen is het gewenst dat hun ouders/verzorgers mee gaan. Probeer zoveel mogelijk gezamenlijk te vertrekken vanaf de school (eventueel: speciaal geregeld vervoer). Na afloop van de begrafenis of crematie wordt op school gezamenlijk iets gedronken en nagepraat. Als de familie geen prijs stelt op de aanwezigheid van leerlingen / leerkrachten kan er op school een afscheids- /herdenkingsdienst worden gehouden met voordrachten, muziek. Ook hierna: gezamenlijk koffie/thee/limonade drinken en napraten. 4 e en 5e dag: Deze dag kan benut worden om terug te kijken op de gebeurtenissen van gisteren. Het is nu mogelijk om de aandacht te verleggen van de eigen emoties van de leerlingen naar het verdriet van bijvoorbeeld de ouders/verzorgers. Er kan een gezamenlijk opgestelde condoléancebrief worden verstuurd. Ook kan de aandacht gericht worden op de toekomst, het hervatten van de lessen. Belangrijk gesprekspunt zal vermoedelijk zijn 'de lege plaats': wie gaat er op de stoel van de overledene zitten? Mag die door een ander 'bezet' worden of blijft die stoel dit jaar leeg? Hoe besteden we aandacht aan de overledene? 5 e en 6e dag en verder 14

15 Er wordt zoveel mogelijk teruggekeerd tot het gewone rooster. Dit wordt bekend gemaakt. Na ongeveer één week wordt duidelijk een streep gezet onder het aangepaste lesprogramma en gestructureerde activiteiten rondom rouw. Alle betrokkenen die zich hebben ingezet om leerlingen, leerkrachten en ouders/verzorgers op te vangen worden bedankt. In alle groepen zal men alert moeten blijven op signalen van leerlingen. De signalen die leerlingen afgeven, kunnen wijzen op verschillende stadia van verwerking in het rouwproces: -ontkenning / ongeloof -verdriet (eventueel depressie); -woede / boosheid; -schuld / schaamte; -angst -verwerkt verdriet / acceptatie. STAP 7: Terugkeer naar school door betrokken leerlingen Kinderen kunnen naar aanleiding van het 'voorval' min of meer ernstige problemen ondervinden. Signalen die kunnen wijzen op problematiek, zijn onder meer: plotselinge gedragsveranderingen; absenties; concentratiestoornissen / -problemen; stemmingswisselingen; angstige dromen; toespelingen op suïcide; wilde verhalen ; zondebokverschijnselen; schuldvragen. Deze signalen kunnen zelfs pas na langere tijd optreden, ook als de betreffende groep of leerling bij een andere leerkracht zit. Wees alert op het verband met die ingrijpende gebeurtenis. Signalen van (ernstige) problemen kunnen worden afgegeven door leerkrachten/collega's en ouders/verzorgers. Soms zal hulp van buitenaf wenselijk zijn. Het crisisteam kan besluiten om hulp in te roepen voor: begeleiding bij het verwerkingsproces op school; individuele opvang van leerlingen. Begeleiding bij het verwerkingsproces op school Indien een school behoefte heeft aan begeleiding bij het (verwerkings-)proces kan zij de jeugdverpleegkundige van de GGD bellen. Door gezamenlijk doornemen van dit protocol wordt geprobeerd de hulpvraag te analyseren. Vervolgens zijn er twee mogelijkheden: 1. De school kan zelf verder; 2. De school heeft behoefte aan meer begeleiding. De GGD verwijst de hulpvraag naar andere instellingen, als Riagg, Buro Slachtofferhulp, Schoolbegeleidingsdienst. Individuele opvang van leerlingen Voor de meeste leerlingen zal een externe verwijzing niet nodig zijn. Opvang op school door de groepsleerkracht, intern begeleider of vertrouwenspersoon zal vaak voldoende zijn. De school kan de GGD consulteren over leerlingen die signalen afgeven van ernstige problematiek. In overleg wordt een nadere strategie uitgestippeld. STAP 8: Nazorg Contact met de ouders/verzorgers/familie 15

16 Afgesproken moet worden wie namens de school contact blijft houden met de ouders/verzorgers/familie. Zo'n contact wordt in de meeste gevallen zeer op prijs gesteld. Denk daarbij aan de verjaardag van de overledene, sterfdag, belangrijke schoolgebeurtenissen, zoals afscheid van groep 8. De betrokkenheid van de ouders/verzorgers bij wat op school gebeurt is veelal groot. Als de ouders/verzorgers er prijs opstellen kan de school ervoor zorgen dat het nieuwsbulletin bezorgd wordt. Realiseer met elkaar, dat het niet vanzelfsprekend de leerkracht van de betrokken klas /groep hoeft te zijn, die contact met de ouders/verzorgers/familie onderhoudt. Niet elke leerkracht kan daar gemakkelijk mee omgaan. STAP 9: Terugkijken en evalueren Het is aan te bevelen om in een teamvergadering, ongeveer een maand na de begrafenis of crematie terug te kijken op de gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren. Zo'n bijeenkomst is een goede gelegenheid om de signalen te bespreken die zijn opgevangen tijdens de lessen en in individuele gesprekken met leerlingen. Zo nodig moet alsnog besloten worden tot verwijzing (nog tot na jaren) of het inroepen van hulp bij het verwerkingsproces (zie Stap 7). Het crisisteam doet er verstandig aan een datum in de agenda's te noteren om ongeveer drie maanden na de gebeurtenis het geheel nog eens door te praten. De opgedane ervaringen kunnen leiden tot nieuwe afspraken over een onverhoopt volgend sterfgeval en het beleid van de school daarin. 2. Werkvormen Om de leerlingen te helpen bij het verwerkingsproces kunnen tal van werkvormen en methodieken toegepast worden. De keuze zal afhangen van de omstandigheden, de leeftijd van de leerlingen en hun relatie tot de overledene. Mogelijkheden zijn: De leskist leven.en omgaan met de dood, gratis te leen bij de GGD Het schrijven van een opstel of een gedicht Voordragen van gedichten, voorlezen van verhalen Het schrijven van een afscheidsbrief, individueel Het schrijven van een condoléancebrief (individueel of gezamenlijk) of het Opstellen van een rouwadvertentie namens de klas/ school Het uiten van emoties in expressievakken (tekenen, schilderen, musiceren) Het maken van een fotoboek als gezamenlijke herinnering aan de overledene Activiteiten ter voorbereiding en invulling van de afscheidsbijeenkomst (teksten van een gedicht of gebed zoeken, muziek, advertentietekst opstellen, bloemen e.d.) Na ongeveer drie maanden - of eerder als kinderen aangeven daar aan toe te zijn - gezamenlijk lering trekken uit de droevige gebeurtenis, bijvoorbeeld ten aanzien van verkeersgedrag of omgaan met elkaar. 16

17 BIJLAGE 1: Nuttige adressen & aanbevolen literatuur In de voorgaande pagina s is veel informatie gegeven, maar iedere gebeurtenis van deze aard kent zijn eigen specifieke omstandigheden. De gevolgen en reacties van betrokkenen zijn moeilijk te voorspellen en niet in een handboek te omvatten. Aarzel niet om informatie bij ervaringsdeskundigen te halen of om je als school op het gebied van aanwezige kennis en literatuur te oriënteren Vandaar dat dit protocol afgesloten wordt met een aantal nuttige adressen, een lijst van boeken over dit onderwerp en in bijlage 2 een aantal modelbrieven en-teksten. Is er binnen de eigen school nog weinig ervaring of deskundigheid opgebouwd met dergelijke situaties? Denk dan eens aan het inroepen van beschikbare expertise elders binnen Zaan Primair. 1. GGD Zaanstreek, afdeling Jeugdgezondheidszorg Raadgeving bij verdriet en rouw op school Vurehout 2, 1507 EC Zaandam, tel Schoolbegeleidingsdienst Zaanstreek/ Waterland Wanneer een leerling langdurig/ernstig ziek is kunnen scholen een beroep doen op de ondersteuning van de consulent onderwijsondersteuning zieke leerlingen. Wanneer een kind plotseling overlijdt (bijv. na een ongeval) valt dit niet onder de ondersteunign van de consulent, aangezien er geen ziekteperiode aan vooraf ging. Wil een school toch begeleiding bij het uitvoeren van het protocol of begeleiding van leerkrachten/medeleerlingen kunnen zij hier wel een traject voor bieden, maar de kosten hiervoor zijn dan uit het schoolbudget. Wielingenstraat 115, 1440 AV Purmerend, Lucertis, kinder- en jeugdpsychiatrie Biedt onderzoek en professionele hulp aan kinderen met psychische problemen. Algemeen informatienummer is (op werkdagen van uur). Locatie Zaandam: Westzijde 120, 1506 EJ Zaandam, telefoon Locatie Purmerend: Waterlandplein 1, 1441 RP Purmerend, telefoon Buro Slachtofferhulp Zaanstreek/ Waterland Helpt na een misdrijf of verkeersongeluk. Kan ook themabijeenkomsten organiseren. Ouders kunnen terecht met vragen bij slachtofferhulp. Kinderen vanaf ca. 8 jaar kunnen voor een gesprek terecht. Algemeen telefoonnummer is Vereniging ouders/verzorgers, kinderen en kanker Informatie en voorlichting over kanker, telefoon Informatie voor als het kind niet meer beter wordt: (contact- en informatielijn ) 4. Stichting Achter de Regenboog Stichting Achter de Regenboog ondersteunt kinderen en jongeren bij het verwerken van het overlijden van een dierbare, zodat deze gebeurtenissen geen belemmering vormen om een gezond volwassen bestaan op te bouwen. Voor inhoudelijke informatie en advies is de informatie- en advieslijn , bereikbaar op ma,di, do en vrij van 9-11 uur. 17

18 5. Landelijk Zelfhulporganisatie Ouders van een overleden kind De Vereniging Ouders van een Overleden Kind is een landelijke zelfhulporganisatie die lotgenoten met elkaar in contact wil brengen. Tel en website: Hier kunnen o.a. diverse brochures en literatuurlijsten worden besteld: 6. Landelijke Stichting Rouwverwerking Postbus CD Utrecht en website: 7. Vereniging ouders/verzorgers van een overleden kind Postbus AK Bussum website: 8. Publicatiebureau In de Wolken In de Wolken richt zich op verliessituaties die ontstaan door het overlijden van een belangrijk persoon. Er worden brochures, boeken en andere materialen ontwikkeld voor rouwenden. In de wolken is vooral gespecialiseerd in rouwende kinderen en jongeren. Telefoon: Aanbevolen literatuur Boekenlijst t.b.v. leraren en leerlingen die te maken krijgen met dood en rouw op school. Deze lijst bevat enkele leesboeken en informatieve boeken over dood en rouw. De boeken zijn ingedeeld op leeftijd. Enkele boeken zijn niet meer verkrijgbaar bij de boekwinkel, maar zijn wel te vinden in de bibliotheken. Zie ook Leerlingen groep 1, 2, 3 en 4 (tot ca. 8 jaar) Lieve Oma Pluis, Dick Bruna; Kikker en het vogeltje, Max Velthuis; Als je dood bent, word je dan nooit mee r beter? Piet en Joeri Breebaart; Stilte a.u.b. ik denk aan de kip, H. Geelen en H. Hagen Leerlingen groep 5, 6, 7 en 8 (ca jaar) De schoentjes van Noor, Katrien Vandewoude; Ik weet niet wat ik moet, R. Fiddelaers-Jaspers; Achtste groepers huilen niet, J. Vriens; Als je dit leest, ben ik dood, Sally Nicholls. Algemene informatie voor kinderen (praten over de dood) Doodgaan is geen feest, over doodgaan, cremeren en rouwen, Riet Fiddelaers; Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk, als je vader of moeder is doodgegaan, Ineke van Essen; Dood zijn, hoe lang duurt dat?, Werner Storms (vanaf 10 jaar). Leerkrachten Afscheid voor altijd, Riet Fiddelaers-Jaspers Kinderen in ingrijpende situaties, over dood, rouw en troosten, Harm Tilstra Nu je er niet meer bent, rouwen met kinderen en tieners, Claire vanden Abbeele; Helpen bij verlies en verdriet, Manu Keirse; Veelkleurig verdriet, afscheid in verschillende culturen, Ine Spee, Dorinda Roos, Riet Fiddelaers; Kind en verlies, omgaan met rouwende kinderen, Carla Overduin; Als ik aan je denk, moet ik huilen, gedichten voor kinderen bij verlies, Ina Sipkes de Smit. 18

19 Voorbeeldteksten voorbeeld rouwadvertentie voorbeeldbrieven, verschillende varianten 1. Voorbeeld advertentie Met verdriet in ons hart hebben wij vernomen dat. toch nog onverwacht is overleden. Wij zullen haar warme persoonlijkheid missen. Wij wensen.,. en verdere familie veel sterkte met dit grote verlies. Kinderen, team en ouders/verzorgers Obs 19

20 2. Voorbeeld brief aan ouders/verzorgers bij overlijden ouder van een leerling Aan Ouders/verzorgers van leerlingen uit groep 5 Uw kenmerk: Ons kenmerk: Onderwerp: Behandeld door: CC.: Zaandam, Aantal bijlagen: Geachte ouders/verzorgers, verzorgers, Afgelopen maandag hebben we het droevige bericht ontvangen dat zaterdag jl, de moeder van.en.. (oud-leerling) H., toch nog vrij plotseling, op te jonge leeftijd is overleden. We zijn zeer geraakt door dit droevige bericht. Wij leven mee met Kees en de kinderen. Als school zullen we ons inzetten om.. zo goed mogelijk bij te staan in dit verdriet. Gisteren zijn de kinderen van de groep geïnformeerd over het overlijden. Binnen de groep zullen we er verder op gepaste wijze aandacht aan schenken. Ook raden we u aan om uitgebreid de tijd te nemen om uw kind bij te staan in dit rouwproces. Er is gelegenheid om afscheid te nemen op donderdag 20 februari van 9.00 tot 9.30 uur in het uitvaartcentrum.., adres te.. De uitvaartplechtigheid/crematie zal plaats vinden op..ochtend datum/tijd uur op/in.. te.. Na de plechtigheid is er gelegenheid tot condoleren in de ontvangkamer van de begraafplaats/het crematorium. Omdat de groepsleerkracht de zal bijwonen, hebben de kinderen deze ochtend geen les. Kinderen die met hun ouders/verzorgers de plechtigheid willen bijwonen, worden hiertoe uiteraard in de gelegenheid gesteld. Als u deze ochtend geen opvang heeft voor uw kind, worden de kinderen in de parallelgroep opgevangen. Met een vriendelijke groet, Namens het team,.. 20

21 3. Voorbeeldbrief aan ouders/verzorgers met informatie over de uitvaart Aan Ouders/verzorgers van. Uw kenmerk: Ons kenmerk: Onderwerp: Behandeld door: CC.: Zaandam, 22 augustus 2013 Aantal bijlagen: geachte ouders/verzorgers, verzorgers, Zoals wij beloofd hebben in onze vorige brief sturen we u nadere informatie over de uitvaart van. De begrafenis van.. vindt plaats op aanstaande vrijdag. Op donderdagmiddag worden de klasgenoten en vrienden van. in de gelegenheid gesteld om afscheid van hem te nemen in Rouwcentrum.. zodat we rustig de tijd kunnen nemen voor het afscheid. De leerlingen gaan gezamenlijk vanuit school naar het rouwcentrum. Er gaan leerkrachten mee om hen te begeleiden en zo nodig op te vangen. Wanneer u er bezwaar tegen hebt dat uw zoon of dochter meegaat naar het rouwcentrum, neemt u dan contact op met de groepsleerkracht, mevrouw. Vrijdagochtend om uur is de afscheidsdienst in de St. Jozefkerk. Leerlingen en docenten gaan gezamenlijk vanuit school naar de kerk. Na de dienst is er gelegenheid tot condoleren in gemeenschapshuis 'De Bongerd'. Na de condoleance verzamelen de leerlingen zich weer en gaan terug naar school om samen iets te drinken en na te praten. Aanstaande maandag om 9.30 uur is er een herdenkingsdienst voor.in de aula van de school. Dit is om alle leerlingen de gelegenheid te geven om afscheid te nemen van., ook de leerlingen uit andere klassen. De ouders/verzorgers van..en zijn zus zullen hierbij aanwezig zijn. De leerlingen kunnen zelf beslissen of ze aan de dienst deel willen nemen. De lessen starten maandag voor alle klassen om uur, het vierde lesuur. Wanneer u vragen heeft over bovenstaande of wanneer u merkt dat uw zoon of dochter problemen heeft met de verwerking, kunt u contact opnemen met mevrouw....., directeur 21

22 4. Voorbeeldbrief aan ouders/verzorgers van de ouders bij levensbedreigende ziekte van een leerling Aan Ouders/verzorgers van. Uw kenmerk: Ons kenmerk: Onderwerp: Behandeld door: CC.: Zaandam, 22 augustus 2013 Aantal bijlagen: Geachte ouder(s)/verzorger(s), Met deze brief willen wij uw aandacht vragen voor het volgende. Onze dochter uit groep 7 heeft leukemie, een vorm van kanker. Kanker is geen besmettelijke ziekte. Het betekent echter wel dat..behandeld wordt met cytostatica, medicijnen die de celdeling remmen. Ten gevolge van die medicijnen neemt haar afweer sterk af en is zij extra vatbaar voor allerlei ziektes. Het is voor het beste dat zij/ als het enigszins mogelijk is, net als ieder ander kind gewoon naar school gaat. Het is zo dat sommige (kinderziekten een zeer ernstig verloop hebben bij een kind met kanker en daarom willen wij graag extra beschermen. Daarbij hebben wij uw medewerking nodig en vragen u ons alstublieft onmiddellijk te bellen als uw zoon of dochter ziek is en ons te vertellen om welke ziekte het gaat (niet bij gewone verkoudheid of hoest). Wij kunnen dan direct contact opnemen met de kinderoncoloog. Hij kan dan in een vroeg stadium de juiste maatregelen treffen. Voor uw medewerking willen wij u bij voorbaat heel hartelijk danken. De ouders/verzorgers van Adres: Tel.:

23 5. Voorbeeldbrief aan ouders/verzorgers bij overlijden van een leerling Aan Ouders/verzorgers van. Uw kenmerk: Ons kenmerk: Onderwerp: Behandeld door: CC.: Zaandam, Aantal bijlagen: Beste leerlingen, geachte ouder(s)/verzorger(s), Het overlijden van..is ook voor allen van onze school een zware slag. Wij willen proberen elkaar te helpen met dit grote verdriet om te gaan. Met dat doel voor ogen hebben wij enkele maatregelen getroffen die wij hieronder vermelden. Woensdagavond de 22ste hebben wij de personeelsleden en de klasgenoten van.telefonisch geïnformeerd. Donderdag de 23ste zijn alle overige klassen geïnformeerd en is leerlingen de gelegenheid geboden om daarover met elkaar en de docent te spreken. Ook was een groep hulpverleners beschikbaar voor individuele leerlingen of kleinere groepjes. We hebben op donderdag één minuut stilte in acht genomen. Vrijdag de 24ste hebben zes vriendinnen van. en twee docenten een bezoek gebracht aan de familie. Zaterdag de 25ste is namens allen een advertentie geplaatst. Maandag de 27ste en dinsdag de 28ste kunnen alle leerlingen een kleine financiële bijdrage leveren voor bloemen die aan de ouders/verzorgers worden aangeboden op de 28ste van elke maand van het lopend schooljaar. Maandag de 27ste om uur gaan diegenen die dat wensen naar de avondwake in de A.kerk. Dinsdag de 28ste gaan de klasgenoten van met de mentoren en leerlingbegeleider per bus naar de begrafenis. Afscheidsbrieven, bloemen en een gesproken woord zullen onze gevoelens vertolken. Dinsdag de 28ste is er om uur ook een korte herdenkingsbijeenkomst in de aula voor allen die op school blijven. Ouders/verzorgers die dat wensen worden hierbij uitgenodigd aanwezig te zijn. Leerlingen, ouder(s)/verzorger(s) die behoefte hebben om nader te reageren zijn van harte welkom bij mentoren, leerlingbegeleiders, schoolleiding. Met vriendelijke groeten en hoogachting,.., directeur 23

24 6. Voorbeeldbrief aan ouders/verzorgers bij overlijden van een leerling na ziekte Aan Ouders/verzorgers van. Uw kenmerk: Ons kenmerk: Onderwerp: Behandeld door: CC.: Zaandam, Aantal bijlagen: Geachte ouder(s)/verzorger(s), Gisteren is..leerling uit groep 8, na een langdurige ziekte overleden. Wij zijn daardoor erg geschokt en verdrietig. In de groep heeft meneer.. het verteld aan zijn leerlingen. Natuurlijk zullen wij het niet bij dat ene gesprek laten. Wij hopen dat u thuis uw zoon/dochter goed kunt opvangen als hij/zij erover wil praten. Wij doen u namens de ouders/verzorgers van..het verzoek hen nu niet thuis te bellen. Hoe begrijpelijk uw medeleven ook is, dergelijke telefoontjes betekenen een zware belasting. Misschien kunt u een andere vorm voor uw medeleven vinden. U kunt wel de school bellen. De groepsleerkracht,.., onderhoudt het contact met de familie. Wanneer wij weten hoe wij met de klas en de school afscheid zullen nemen van, berichten wij u. Met vriendelijke groet, mevrouw., directeur (Gebaseerd op een voorbeeldbrief uit 'Kinderen met kanker, school en toekomst' van Marianne C. Naafs-Wilstra (red.), 1995) 24