Georganiseerd afkijken 2

Transcriptie

1 Georganiseerd afkijken 2 De ontwikkeling van de specialisatie het jonge kind op de pabo Karin Hoogeveen Frank Studulski

2 COLOFON Titel Georganiseerd afkijken 2 De ontwikkeling van de specialisatie het jonge kind op de pabo Auteurs Karin Hoogeveen Frank Studulski Redactie Elise Schouten Uitgave Een product van Sardes en LOBO, uitgegeven binnen het project Vversterk Datum April 2013 Vormgeving en druk Drukkerij De Gans Foto s Frank Studulski Wilbert van Woensel ( ISBN/EAN: Sardes Postbus GJ Utrecht Tel secretariaat@sardes.nl

3 Inhoud Voorwoord... 2 Dominique Hoozemans Al meer dan elf jaar een specialisatie Het jonge kind... 6 In gesprek met Willemieke de Jong, Driestar educatief Wij zijn allemaal fan van ontwikkelingsgericht onderwijs!...10 Een gesprek met studenten van Driestar Een goede basis voor het jonge kind...15 Een gesprek met Jozef Kok Baanbrekers en boekhouders...19 Frea Janssen-Vos kijkt terug op vijftig jaar beleid en praktijk voor kleuters Steeds meer aandacht voor het jonge kind In gesprek met twee lectoren Early Childhood Studenten als vernieuwers van het onderwijs Het jonge kind op de Marnix Academie in Utrecht Leren omgaan met ouders: hoe gaat dat op de Marnix Academie? Interview met Eefje van der Zalm en Jan Karel Verheij 1

4 Voorwoord Dominique Hoozemans Welkom in de tweede brochure over de specialisatie Het jonge kind op de pabo. De eerste brochure bracht ons een aantal portretten van pabo s en een interview met Caroline Gravesteijn, lector Hogeschool Leiden. In deze tweede brochure zetten we de lijn door. Ook deze brochure geeft de lezer een doorkijk in twee pabo s, namelijk Driestar educatief in Gouda en de Marnix Academie in Utrecht, pabo s die al langer een specialisatie Het jonge kind uitvoeren. We hebben gepraat met studenten van Driestar en op de Marnix Academie spraken we met Eefje van der Zalm, Grace Postma en Jan Karel Verheij, onder andere over ouderbetrokkenheid. Verder presenteren we u de weerslag van een gesprek met Jozef Kok, een adviseur die al langere tijd betrokken is bij het curriculum van de pabo en de laatste jaren actief heeft meegewerkt aan het advies van de Commissie Kennisbasis Pabo. Daarnaast treft u een interview aan met twee nieuwe lectoren voor het jonge kind, professor dr. Sineke Goorhuis-Brouwer en dr. Ineke Oenema-Mostert. Zij lichten het onderzoeksprogramma Early Childhood toe dat zij in hogeschool Stenden uitvoeren. De brochure sluit af met een reflectie op onze bevindingen. Graag stel ik u voor aan de redactiegroep die werkt aan gemeenschappelijke inhoudelijke uitgangspunten voor de specialisatie Het jonge kind en die zijn fiat heeft gegeven aan deze brochure. De leden van de redactiegroep geven aan waarom zij de specialisatie voor het jonge kind op de pabo belangrijk vinden, welk accent zij daarin zouden willen leggen en wanneer zij vinden dat de inspanningen zijn geslaagd. Tenslotte staat in deze brochure een samenvatting van het onlangs verschenen boek Baanbrekers en boekhouders, waarin Frea Janssen-Vos terugkijkt op een halve eeuw onderwijs aan kleuters. 2

5 Ria van Zeeland Docent Pabo Groenewoud Jonge kinderen vormen een bijzonder boeiend volkje. Boeiend om naar te kijken. Boeiend om te volgen in hun ontwikkeling. Boeiend om mee om te gaan. Zij dagen ons voortdurend uit met verwondering naar alledaagse vanzelfsprekendheden te kijken. Het vereist hele specifieke bekwaamheden om die verwondering te betrekken bij het onderwijs en - nog liever - te gebruiken als start van onderwijs. De begeleiding bestaat enerzijds uit kijken, luisteren en volgen, anderzijds is er sprake van bewust uitnodigen, aanbieden en sturen. Als leerkracht van jonge kinderen wandel je mee en weet je tegelijkertijd heel goed waar je naartoe gaat. Dit vereist specialistische kennis en vaardigheden én tijd om dit specialisme te verwerven. Daarom ben ik gelukkig met een specialisatie Jonge kind op de pabo. De extra tijd en aandacht zorgen ervoor dat er werkelijk sprake is van verdieping en uitwisseling. Als vanzelf dienen zich in de specialistengroepen vraagstukken aan die ook in de praktijk centraal staan. De plaats van spel en spelen als ontwikkelingsmiddel is bijvoorbeeld een steeds terugkerend gegeven. Dat levert waardevolle discussies op; op de opleiding, in de stages èn tussen de collega s op de pabo. Want ook daar komen we elkaar tegen en stellen we elkaar vragen: Hoe zorgen we ervoor dat ontwikkeling en leren herkend worden in spel- en onderzoeksituaties? Wat maakt ons aanbod tot een voorbeeld van betekenisvol onderwijs? De visie van waaruit we willen werken, de bekwaamheden die we verwachten van een specialist jonge kind het wordt allemaal steeds duidelijker. Uiteindelijk levert de specialisatie naar we verwachten bevlogen, overtuigde en vooral zelfverzekerde leerkrachten op, die vertrouwen op hun vakmanschap! Dorian de Haan Lector Ontwikkelingsgericht Onderwijs Hogeschool Inholland Jonge kinderen leren anders dan oudere kinderen. Het is niet moeilijk om te zien dat ze anders doen, al is het al lastiger om goed te begrijpen wat dat anders is. Het vergt specifieke kennis, inzicht en vaardigheden om te begrijpen hoe jonge kinderen leren en hoe je dat als leerkracht kunt bevorderen. Jonge kinderen leren al doende. Al doende betekent: ze leren in het proces van het doen. Doen is: spelen en onderzoeken. De rol van de leerkracht is, anders dan bij oudere kinderen, gericht op leren in het proces van het doen. Dat betekent: gericht zijn op ontwikkelingssignalen, activiteiten voorbereiden in de ruimte en de tijd, improviseren met onderwijsdoelen in het achterhoofd, meedoen met het spelen en onderzoeken, klassenmanagement om een groepje te begeleiden. Een leerkracht in de onderbouw van de basisschool is een spelende en onderzoekende leerkracht, die scherp observeert en registreert/documenteert en vandaaruit systematiek aanbrengt in het onderwijsaanbod. In de laatste 30 jaar is er vanuit de praktijk en onderzoek veel inzicht verworven, niet alleen in Nederland maar ook internationaal. Daaruit komt naar voren dat het werken met jonge kinderen specifieke competenties vergt. Een specialisatie Jonge kind binnen het curriculum van de pabo, vormgegeven in interactie met de stagescholen, is essentieel om studenten goed voor te bereiden op het werken met jonge kinderen. 3

6 drs. Rienkje van Boekel-van der Mei Docent PABO Stenden Hogeschool Ik juich het van harte toe dat er binnen het curriculum van de pabo een specialisatie Jonge kind wordt ontwikkeld. Dat is belangrijk omdat het huidige basisonderwijs teveel uitgaat van een cognitieve benadering en aanpak. Ook het huidige toetsingsbeleid staat feitelijk haaks op de natuurlijke ontwikkelingsfasen die het jonge kind doorloopt. In het pabocurriculum is nu onvoldoende aandacht voor deze specifieke fase van de brede ontwikkeling. Het gevolg is dat aankomende leerkrachten zich in de praktijk in toenemende mate handelingsverlegen voelen. Uiteindelijk heeft dit ook zijn weerslag op de ontwikkeling van jonge kinderen. Evident is dat er meer onderzoek moet worden gedaan naar deze effecten. Op de pabo moet in de nieuwe aanpak meer ruimte komen voor het ontwikkelen van kennis, inzicht, vaardigheden en attitudes van leerkrachten die zich specialiseren in het jonge kind. Deze missie is voor mij geslaagd als binnen het curriculum van de pabo en in de nascholing de eigenheid van de brede ontwikkeling van het jonge kind een volwaardige en betekenisvolle plek krijgt in het onderwijsaanbod. Hermien Wiechers Bestuurssecretaris Hogeschool ipabo Alle kinderen hebben recht op een goede start met een educatieve basis. Ieder kind verdient dan ook de beste leraar. Dat betekent een leerkracht die kinderen in staat stelt om alle mogelijkheden uit zichzelf te halen. Met de ontwikkeling van hun talenten versterken kinderen hun zelfbeeld, verbreden ze hun horizon en komen ze in hun kracht te staan, waardoor zij in toenemende mate maatschappelijk kunnen participeren. In de jonge jaren wordt hiertoe het fundament gelegd en daarom is het juist voor jonge kinderen essentieel dat zij kwalitatief hoogwaardige professionele leerkrachten en begeleiders hebben. Het is de uitdaging voor lerarenopleidingen om deze leerkrachten op te leiden. Het werken met jonge kinderen vereist echter heel eigen competenties. Dat betekent dat de pabo hiervoor de benodigde aandacht en ruimte moet maken in het curriculum en een inhoudelijk sterke specialisatie Jonge kind moet aanbieden. Nieuwsgierigheid is daarbij de sleutel tot kennis. Nieuwsgierigheid stimuleert ons te onderzoeken, ontdekken en groeien en is de motor van het zich ontwikkelende ik. Kinderen zijn van nature nieuwsgierig en al spelend gaan ze verbanden zien, ontdekken ze wetmatigheden en vinden ze oplossingen voor uitdagende vraagstukken. Niet alleen bij kinderen maar ook bij studenten, leerkrachten, en pabodocenten moet dan ook die nieuwsgierigheid blijvend worden geprikkeld. Dit kan door de vorming van professionele leergemeenschappen die zich actief inzetten voor onderwijsinnovatie op grond van bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek. En door actuele visies op leren en ontwikkeling die bijdragen aan een individuele en een gezamenlijke professionele ontwikkeling, die zowel de (toekomstige) leerkracht, het werkveld als het kind raakt. Wil je namelijk echt de beste leerkracht voor ieder kind, dan moeten leerkrachten zich kunnen specialiseren vanuit hun nieuwsgierigheid, hun eigen talent, en moeten zij hun leerkracht leren kennen. 4

7 Willemieke de Jong Docent pedagogiek Driestar hogeschool Kinderen verdienen het om een steengoede meester of juf te hebben. Eén die kinderen als zich ontwikkelende mensen ziet en ze op een sensitieve en responsieve manier verder helpt in hun ontwikkeling. Dat kan alleen als die leerkracht voldoende is toegerust voor zijn of haar taak. Van kinderen houden is belangrijk en voorwaardelijk, maar niet voldoende. Er is veel kennis nodig over ontwikkelingspsychologie, pedagogiek, didactiek en de vakinhouden. Bovendien moet een leerkracht al deze kennis kunnen integreren bij het ontwerpen van een rijke leeromgeving. Dat vraagt om een gedegen voorbereiding. Daarom ben ik zo blij met een specialisatie Jonge kind. Het biedt de mogelijkheid studenten maximaal voor te bereiden op de praktijk. Het jonge kind verschilt in zijn ontwikkeling en manier van leren van het oudere kind. Een student komt tekort als hij of zij alleen maar algemene kennis heeft opgedaan. Wat we voor de kinderen op de basisschool wensen, willen we ook onze studenten bieden: rijk en diepgaand leren en ontwikkelen vanuit een specifieke focus. Ik geniet als ik merk dat studenten niet slaafs een methode volgen of vooral trainen voor de vele toetsen, maar leren vertrouwen op hun eigen professionaliteit. Dat ze leren om onderbouwde keuzes te maken in het aanbod voor kinderen op grond van wat ze al handelend hebben geobserveerd. En dat ze het kind daarbij met hoge verwachtingen aanspreken om te laten zien waartoe het in staat is. Onze inspanningen zijn geslaagd als ik onze studenten geïnspireerd en gedreven zie leren en ontwikkelen; niet langer afhankelijk van de docent, maar vanuit eigen gestelde doelen en met minder geen genoegen nemend. Het Landelijk Overleg Lerarenopleidingen Basisonderwijs (LOBO) en Sardes werken in navolging van de doelstelling in het regeerakkoord (2010) samen aan een inhoudelijke schraging van de differentiatie het jonge kind op de pabo. Dit wordt uitgevoerd in het kader van het project Vversterk dat zich richt op de professionalisering van pedagogisch medewerkers en leerkrachten die werken met jongere kinderen. We maken deze brochure niet alleen om pabo s in het zonnetje te zetten. We zien het ook als een uitnodiging om het gesprek te starten, een discussie, een dialoog te voeren over de plaats van de specialisatie Jonge kind in het curriculum van de pabo. Maar allereerst wens ik u veel leesplezier. Dominique Hoozemans Voorzitter LOBO (Landelijk Overleg Lerarenopleidingen Basisonderwijs) 5

8 In gesprek met Willemieke de Jong, Driestar educatief Al meer dan elf jaar een specialisatie Het jonge kind Verschillende pabo s beginnen met een specialisatie Het jonge kind. Deze specialisatie op pabo Driestar educatief in Gouda bestaat al meer dan elf jaar. Willemieke de Jong, docente pedagogiek op Driestar, speelt hierbij een coördinerende rol. Toen zij hier elf jaar geleden kwam werken, had deze pabo al specialisaties voor het jongere en voor het oudere kind. Er is dus al heel veel ervaring opgedaan met een specialisatie voor het jonge kind. De grens tussen het jongere en het oudere kind wordt gelegd bij groep 4. Frank Studulski Een eigen visie Ontwikkelingsgericht onderwijs (OGO) is de leidraad voor het onderwijs, maar ook andere visies, zoals EGO en PGO komen duidelijk aan bod. Willemieke de Jong gelooft zelf niet in het helemaal vrij laten van kinderen en ook niet in een strak programma voor jongere kinderen. Dan kom je uit bij de middenweg: OGO, met een belangrijke rol voor de leerkracht. Driestar vindt rijk leren, betekenisvol leren en vorming heel belangrijk. Deze vormen dan ook de basis van de pedagogische keuzes in de opleiding. Tot afgelopen schooljaar stonden er twee concepten in de etalage: OGO en EXO (exemplarisch onderwijs, zie kader). Inmiddels heeft het management ervoor gekozen om conceptueel denken leidend te laten zijn en geen voorkeur uit te spreken voor een bepaald concept. Komend schooljaar wordt het curriculum daarom gereviseerd. Exemplarisch onderwijs Lector Bert Kalkman heeft gewerkt aan het concept exemplarisch onderwijs. Dit concept staat voor een manier van denken, kijken en doen, die het mogelijk maakt identiteit en vormgeving van onderwijs op een natuurlijke wijze te integreren. Centraal staat de vraag hoe je leerlingen in staat kunt stellen zin en betekenis te geven aan de wereld om hen heen en aan welke voorwaarden onderwijs moet voldoen om dit mogelijk te maken. Inhoudelijk gaat het om het realiseren van zinvolle ontmoetingen tussen leraren, leerlingen en betekenisvolle verschijnselen in de schepping; in de natuur maar ook in de cultuur. In exemplarisch onderwijs wordt gewerkt met exemples die met overtuiging en zorg zijn gekozen. Deze zijn exemplarisch voor andere gebieden. Exemplarisch onderwijs is wat anders dan thematisch onderwijs. Zie: 6

9 De concepten zijn: ervaringsgericht, ontwikkelingsgericht, programmagericht of exemplarisch onderwijs. Omdat Driestar meer wil ingaan op de weerbarstige praktijk waarin de studenten terecht komen, is het zaak om de concepten daaraan te koppelen. De opbouw van de opleiding In de eerste twee jaar van de opleiding lopen studenten al stages in alle groepen van de basisschool. In deze twee jaar worden de basisvaardigheden behandeld en werken de studenten aan een opdracht over rijk leren. Aan het einde van het tweede jaar kiezen de studenten voor de specialisatie jonge of oudere kind. Het derde leerjaar is het echte specialisatiejaar, waarin het conceptuele denken aan de orde komt. In het vierde jaar komen de specialisaties van jonge en oudere kind weer samen, zodat studenten in de minoren kunnen profiteren van elkaars specialisatie. In het vierde jaar zijn er de volgende minoren: exemplarisch onderwijs, ontwikkelingsgericht onderwijs, bewegingsonderwijs, godsdienst op openbare scholen (GVO), Nederlands, rekenen, jong management, internationale klas. In het onderwijs van Driestar is natuurlijk ook aandacht voor het christelijk onderwijs. Vanuit verschillende bronnen wordt bezien waar de christelijke overtuiging in het onderwijs kan worden uitgewerkt. Studenten kiezen voor het jonge of het oudere kind op basis van voorlichting, de ervaring in de stages en een gesprek met begeleiders. De specialisatie voor het jonge kind wordt niet ervaren als een lichtere keuze. De hogeschool biedt een degelijk programma en het is voor studenten een bewuste keuze. In beide specialisaties wordt het gebruik van Engelstalige literatuur gestimuleerd. De inhoud van de specialisatie wordt eens in de vier jaar uitgebreid tegen het licht gehouden, maar natuurlijk zijn er tussendoor ook kleinere bijstellingen. Zo geeft de overheid impulsen voor inhoudelijke accentverschuivingen, zoals opbrengstgericht werken, handelingsgericht werken, toetsen en testen, observeren en voor- en vroegschoolse educatie (vve). Driestar volgde onlangs een kort begeleidingstraject van Vversterk waarin het curriculum is geanalyseerd. Daaruit bleek onder meer dat de opleiding al veel doet aan vve, maar dit niet als zodanig benoemt. Driestar wil ook geen aparte module vve aanbieden, omdat dat volgens hen niet past in een opleiding voor het basisonderwijs. In de revisie wordt er gekeken naar wat er vóór de basisschool, bijvoorbeeld in de peuterspeelzaal, met het kind gebeurt, maar in principe leidt de opleiding haar studenten op tot leerkracht van de basisschool. Daarnaast viel op dat de zaakvakken, expressievakken en het vak pedagogiek in een geïntegreerde module aan de orde komen, terwijl Nederlands en rekenen daar nog los van staan. Dit is historisch zo gegroeid. In de revisie wil men de vakken verder integreren. 7

10 Specialisatie Jonge kind : groep 1 tot 4 Driestar heeft er bewust voor gekozen om de specialisatie Jonge kind te betrekken op de eerste vier jaar van de basisschool, vertelt Willemieke de Jong. Daarmee wordt een doorgaande ontwikkelingslijn bewerkstelligd en wordt de breuk tussen groep 2 en groep 3 geheeld. Groep 5 wordt als een overgangsjaar gezien. Ook studenten hebben het beeld dat het in groep 3 echt gaat beginnen. Maar wat in groep 1 en 2 gebeurt, is zeker zo belangrijk als het onderwijs in groep 3 en 4. Het aanbod in groep 1 en 2 is dan ook veel meer dan een voorbereiding op wat daarna komt. Het is ook niet de bedoeling om in groep 3 direct heel vakmatig aan het werk te gaan, maar te zorgen voor een afwisseling tussen werkvormen en spel. Het is een inhoudelijke opgave om dit met de studenten didactisch vorm te geven en met hen na te denken over de vraag hoe je inhoudelijke thema s kunt behandelen in de vorm van spel en speel-leren. Er is geen vast lokaal ingericht voor het jongere kind, maar er is wel een onderwijswerkplaats. Er is bij de schoolleiding gevraagd materialen aan te schaffen om rollenspellen te doen. Studenten moeten ontdekken hoe het in de praktijk gaat met werken in hoeken en spellen. De Jong is geen voorstander van toetsing van jongere kinderen. Er zitten volgens haar te veel haken en ogen aan. Ik vind dat handelingsgericht observeren meer handvatten geeft voor het (vervolg)aanbod. De discussie over toetsen zou veel meer moeten gaan over de vraag wat je doet met je toetsuitslagen. Welke consequenties verbind je eraan? Welke gevolgen heeft het voor je handelen als docent? Er zijn ongeveer 100 studenten die nu hebben gekozen voor het jongere kind. Er kiezen minder jongens dan meisjes voor deze specialisatie, maar dat wordt niet als een probleem ervaren. De specialisatie wordt verzorgd door een vaste groep docenten, die zich binnen het thema Jonge kind ook weer hebben gespecialiseerd. Er zijn wel eens wisselingen binnen dit team, maar het is een ongeschreven regel dat je in het derde jaar niet makkelijk wisselt, zeg Willemieke de Jong. Dat bevordert de continuïteit. De docenten ontwikkelen het curriculum zelf, in samenwerking met scholen uit het netwerk en soms met ondersteuning van een trainee. Naast het boek van Helma Brouwers (Kiezen voor het jonge kind, 2010) en het boek Basisontwikkeling (Janssen-Vos en Pompert, 2003) worden er allerlei bronnen bij elkaar gezocht, bijvoorbeeld uit het tijdschrift ZONE. Omdat de specialisatie Jonge kind op deze pabo al zo lang bestaat, hoeft het team zijn positie niet te bewijzen ; de verhoudingen met het MT zijn vertrouwd. Het MT onderhoudt vele externe contacten en geeft nieuwe beleidsmatige ontwikkelingen door aan het team. De hogeschool kiest bewust niet voor competentiegericht onderwijs. Er wordt in klassenverband les gegeven, omdat Driestar waarde hecht aan rijk leren en leren in relatie. Daarom zijn in contact zijn en werken in een groep hier heel belangrijk. Op die manier worden studenten gevormd en voorbereid op hun toekomstig beroep. Ze oefenen pedagogische, didactische en vakinhoudelijke vaardigheden en parallel daaraan reflecteren zij op de vraag 8

11 hoe de christelijke identiteit in het onderwijs vorm kan krijgen. Allerlei bronnen worden bestudeerd en er wordt een verbinding gemaakt met actuele onderwijsconcepten. De specialisatie, die uit vaste onderdelen bestaat (zoals spel, basisontwikkeling, thematiseren, observeren), is duidelijk beschreven in een module. Dat geeft de studenten houvast en overzicht: ze weten waar ze aan toe zijn. Trots op, maar We zijn er trots op dat we de specialisatie al zo lang hebben, zegt Willemieke de Jong. Ook zijn we tevreden over de keuze om de specialisatie tot en met groep vier van de basisschool te laten doorlopen. Dat geeft een stevige basis en overbrugt de bekende kloof tussen groep 2 en 3. Daarnaast vindt De Jong het mooi hoe collega s samen in teamverband aan de specialisatie werken, hoewel iedereen natuurlijk wel zijn eigen beelden en perspectieven heeft. Er is sprake van een goede samenwerking en dat versterkt ook het beeld naar de studenten. Natuurlijk zijn er altijd nieuwe inzichten en uitdagingen. Zo is duidelijk geworden dat studenten er soms moeite mee hebben om het geleerde toe te passen in de specifieke context van de basisschool. Als je werkt vanuit theorie en idealen, dan bestaat het risico dat je wat meer rigide wordt. Driestar wil de studenten handvatten bieden om hiermee om te gaan. Het netwerk van basisscholen is een belangrijke bron van informatie voor Driestar. De scholen geven bijvoorbeeld feedback op het functioneren van de studenten. Zo gaven basisscholen aan dat het belangrijk is om studenten iets beter voor te bereiden op de hectische praktijk en de idealen iets minder te benadrukken. Ook wordt er met de basisscholen gesproken over nieuwe thema s, zoals opbrengstgericht werken. Dit alles gebeurt in netwerkbijeenkomsten, waar men samen nadenkt over wijzigingen in het curriculum. Soms wordt voor een bepaald onderwerp een werkgroep gevormd. De Jong: Het is belangrijk dat we deze contacten onderhouden, want ze leveren ons directe feedback. Literatuur Brouwers, H. (2010). Kiezen voor het jonge kind. Bussum: Coutinho. Janssen-Vos, F., Pompert, B. (2003). Startblokken van Basisontwikkeling. Een goed begin voor peuters en jongste kleuters. Assen: Van Gorcum. 9

12 Een gesprek met studenten van Driestar Wij zijn allemaal fan van ontwikkelingsgericht onderwijs! Karin Hoogeveen Als ik binnenkom in de ruime lichte hal van het gebouw waarin Driestar is gehuisvest, zie ik dat de vijf studentes met wie ik een afspraak heb, er al zijn. Zij zijn zo aardig na hun lessen tijd voor me vrij te maken om te vertellen wat hen heeft bewogen om voor het jonge kind te kiezen en hoe ze het onderwijs daarover ervaren. Het verslag van een gesprek met Corianne, Janneke, Mariëlle, Lisanne en nog een Mariëlle, vijf studenten in het vierde leerjaar van Driestar educatief in Gouda, die gekozen hebben voor de specialisatie Het jonge kind. Opbouw van het programma Voordat we ingaan op de voorbereiding op het werken met jonge kinderen, doen de studentes uit de doeken hoe hun opleiding in elkaar zit. Er zijn drie leerlijnen in de opleiding, verspreid over vier jaren. De eerste leerlijn gaat over persoonlijke vorming: Daar krijgen wij ruggengraat van en Leer je je cultuur spiegelen aan jezelf. Daar hoort ook het godsdienstonderwijs bij. Het begint bij de Germanen en gaat door tot het heden. In het derde en vierde leerjaar zijn er keuzevakken in deze leerlijn. Je kunt bijvoorbeeld kiezen uit sociale wetenschappen, filosofie en natuurwetenschappen. Er is in deze leerlijn uiteraard geen onderscheid in vakken voor het jonge en het oudere kind. Leerlijn twee gaat over pedagogische en onderwijskundige thema s. In deze leerlijn worden bijvoorbeeld ontwikkelingsgericht onderwijs (OGO) en exemplarisch onderwijs (EXO) behandeld. Studenten die kiezen voor het jonge kind krijgen drie periodes OGO en een periode EXO. In deze leerlijn is er een duidelijk onderscheid in verdieping die is gericht op het jonge kind en verdieping gericht op het oudere kind. Leerlijn 3 is de vakdidactiek, die door alle leerjaren heen loopt. In deze leerlijn komen alle vakken aan de orde die kinderen op de basisschool krijgen. In de eerste twee jaren - als er nog geen keuze voor het jonge of oudere kind is gemaakt volgen alle studenten deze leerlijn gezamenlijk. Vanaf het derde jaar is er een scheiding aangebracht tussen het onderwijs aan jonge en aan oudere kinderen. Elke student kiest twee vakken: één zaakvak (geschiedenis, aardrijkskunde of natuuronderwijs) en één creatief vak (tekenen, beeldende vorming of muziek). Deze vakken worden verschillend ingevuld voor het jonge en het oudere kind. Alle studenten die voor het jonge kind en bijvoorbeeld voor tekenen hebben gekozen, volgen dit vak gezamenlijk. Studenten die tekenen hebben gekozen, maar die zich specialiseren in het oudere kind, zitten bij elkaar in een andere groep. In deze fase vindt de verdieping plaats. In het vierde leerjaar komen alle studenten weer bij elkaar en zijn de vakken niet meer gescheiden in het jonge en het oudere kind. Studenten kiezen in dat jaar een minor, bijvoorbeeld taal, rekenen, leidinggeven, zorg, godsdienstige vorming, exemplarisch onderwijs, OGO of internationaal. 10

13 Wat was jullie motivatie om voor het jonge kind te kiezen? De studentes zijn het er unaniem over eens dat het lesgeven aan jonge kinderen veel creatiever en vrijer is. Het spreekt ze aan dat je niet zo gebonden bent aan een methode. Je kunt zelf bedenken met welke werkjes je de kinderen bezig laat zijn en je kunt bijvoorbeeld door middel van prentenboeken aan taalactiviteiten werken. De afwisseling in het programma vinden ze leuk: Elke dag is weer een verrassing. Ook vinden ze het aantrekkelijk dat je het lokaal zelf kunt inrichten, bijvoorbeeld met hoeken. Verder vinden ze jonge kinderen leuk: Ze zijn nog heel onbevangen, Ze hebben van die heldere inzichten en mooie opwellingen en Ze zijn zo schattig. Wat de studentes ook heel belangrijk vinden, is dat je bij deze kinderen, die voor het eerst op school komen, de basis legt voor het latere leren. Dat geldt ook voor kinderen in groep 3 en 4, die leren lezen en schrijven. Je bent één van hun eerste juffen. Hoe worden de vakken ingevuld voor het jonge kind? Zoals gezegd, worden de vakken in leerlijn 3 verschillend ingevuld voor het jonge en het oudere kind. De studentes leggen uit hoe deze vakken bij hen werden ingevuld. Tekenen In eerste instantie gingen ze zelf aan de slag met vaardigheden. Zo ervaar je wat je ermee kunt bij jonge kinderen. Er hoort ook theorie bij; de studenten leren onder meer wat je aan kindertekeningen kunt aflezen over de ontwikkeling van het kind, bijvoorbeeld tot wanneer kinderen kopvoeters tekenen. De nadruk lag op de toepassing, maar er was ook veel aandacht voor de eigen vaardigheden. Studenten hielden voor dit vak een portfolio bij. Geschiedenis Bij geschiedenis stond het thema grootmoeders tijd centraal. Elke student verdiepte zich in een bepaald onderwerp, bedacht daar een les bij en presenteerde deze les aan de medestudenten. De vraag stond centraal hoe je in de onderbouw geschiedenis kunt geven. Doordat de lessen van alle studenten zijn gebundeld, hebben ze nu allemaal een ruime keuze aan onderwerpen en voorbeeldlessen. Er zijn veel praktische ideeën uit voortgekomen. Een onderdeel van dit vak was een museumbezoek. De studenten moesten bedenken op welke manier het door hen gekozen museum aantrekkelijker gemaakt zou kunnen worden voor kinderen in de leeftijd van 4 tot 8 jaar. Om daarvoor ideeën op te doen, gingen ze met kinderen naar een museum om te kijken hoe zij daarop reageerden. Ook interviewden ze een opa of oma. Natuuronderwijs Rode draad in dit vak was: Zo geef ik natuuronderwijs aan jonge kinderen. De studenten hielden in een persoonlijk verslag lesideeën bij en probeerden lessuggesties uit in de klas. Zo kwam de halve kinderboerderij langs in de klas: een konijn, kippen, enzovoort. Dat wat studenten in de klas bedachten, werd vervolgens uitgevoerd op de stageschool. De ervaringen die zij daar opdeden, noteerden ze in een verslag. Muziek Bij dit vak leerden de studenten hoe ze jonge kinderen liedjes kunnen aanleren. Dat 11

14 was ook al in eerdere leerjaren aan de orde geweest, maar daar werd nu verder op voortgebouwd. Voor leerkrachten die met kleuters werken, is muziek van groot belang. Je leert het door veel te doen en door elkaar liedjes aan te leren. Ook hebben de studentes zelf liedjes gecomponeerd. Beeldende vorming De studenten leerden een les op te zetten door goed te kijken naar kinderen. Er was aandacht voor beeld en betekenis. De studenten leerden ook zelf te experimenteren met materialen: Als je zelf ontdekt dat je iets kunt, kun je dat ook veel gemakkelijker overbrengen op kinderen. Daardoor durf je dat. Er zijn veel verschillende materialen aan bod gekomen. Sommigen experimenteerden bijvoorbeeld met gips, anderen met klei. Daar werden zij vrij in gelaten. Ook kwam er een gastspreker die inging op beeldende vorming in het kader van ontwikkelingsgericht onderwijs en zijn er methodes voor beeldende vorming kritisch tegen het licht gehouden. Aardrijkskunde Ook bij dit vak werkten de studenten aan de eigen kennis en vaardigheden en ontwierpen zij een les. Zij moesten een miniscriptie schrijven over de ervaringen die zij opdeden met het uitvoeren van de les op de stageschool. Er ontstonden veel lesideeën over wat je met aardrijkskunde kunt doen met jonge kinderen, bijvoorbeeld rond thema s zoals warm en koud, de seizoenen, de eigen omgeving. Ook is er in de vorm van hoorcolleges gewerkt aan het thema Marokko. Bij de afsluiting kwamen Marokkaanse vrouwen vertellen over hun land, bijvoorbeeld over bruiloften in Marokko. De studentes waarderen het dat de vakken heel praktijkgericht zijn ingevuld. Zij hebben er veel van geleerd en zijn heel blij met de lesontwerpen en verslagen die ze eraan hebben overgehouden. Het onderwijs in de vakken - met name tekenen en beeldende vorming - geeft hen meer zekerheid in het lesgeven, doordat zij hun eigen vaardigheden in de vakgebieden hebben geoefend en vergroot. Hoe zijn de vakken verbonden met wat daarvoor aan de orde is geweest? Mijn gesprekspartners hoeven hierover niet lang na te denken: Het was allemaal wat dieper, echt gespecialiseerd. Bij OGO in het derde jaar komen de vakken, zoals tekenen en gymnastiek, ook aan de orde, maar dat is heel globaal. In leerlijn 3 volgt echt de verdieping. In leerlijn 2 is de ontwikkeling van jonge kinderen aan de orde geweest en daar bouwen de vakken op voort. De docenten gaan ervan uit dat de studenten kennis hebben van de ontwikkeling van kinderen, van OGO en van EXO. De link met de eerste twee leerjaren is er eveneens, omdat in die jaren de basis is gelegd. Het gaat daarbij om onderwerpen zoals: relatie en gezag, verantwoordelijkheid en organisatie. In het derde leerjaar is er een aparte module over pedagogische verantwoordelijkheid. Daarin komen thema s aan de orde, zoals communicatie met ouders, zorgleerlingen, pesten, adhd, incest, echtscheiding en rouw. Dat zijn dezelfde lessen als voor het oudere kind, maar de praktijkvoorbeelden hebben betrekking op het jonge kind. Als we nog wat verder praten over OGO, dat zij vorig jaar hebben gevolgd, vliegen de 12

15 voorbeelden over tafel. Zo heeft een groepje over een bepaald thema een activiteitenboek opgesteld en uitgevoerd en daarover vervolgens een scriptie geschreven: Dat was veel werk en daar zijn we echt wel driekwart jaar mee bezig geweest. Vol enthousiasme vertellen de studentes over een jaarplanner die ze hebben gemaakt en die ze kunnen meenemen als ze straks zijn afgestudeerd. Op de smartphones laten ze zien wat ze hebben gemaakt en als we later door de school lopen, zien we verschillende voorbeelden van deze jaarplanners (met de seizoenen, de dagen van de week, de maanden, het weer et cetera). Het is te zien dat er met veel plezier aan is gewerkt. De studentes leggen uit dat het niet alleen ging om de ontwikkeling van een creatief product, maar dat ze ook de onderliggende gedachtegang moesten verantwoorden. Is dit een echte OGO-school? Ze krijgen natuurlijk ook wel programmagestuurd onderwijs, vertellen de studentes, maar in de specialisatie Het jonge kind ligt de nadruk op ontwikkelingsgericht onderwijs, meer dan in de specialisatie voor het oudere kind. Dat is logisch, vinden de studentes, omdat veel scholen met name met de jonge kinderen ontwikkelingsgericht werken. Als je stage loopt op een programmagerichte school of in groep 4, is het wel eens moeilijk om ontwikkelingsgerichte opdrachten uit te voeren, maar over het algemeen gaat dat wel goed, omdat veel elementen van ontwikkelingsgericht onderwijs ook aan bod komen in programmagestuurd onderwijs. De vijf studentes zijn warme voorstanders van OGO en ze kunnen er veel van gebruiken: Je leert bij OGO beredeneren waarom je iets doet. Dat krijg je in leerlijn 1 al mee. Je zet samen met de kinderen een thema op. Ze vinden het belangrijk dat kinderen in staat worden gesteld zich in hun eigen tempo te ontwikkelen en ze zijn daarom blij dat zij hebben geleerd hoe je daar als leerkracht op in kunt spelen. Ook hebben de studentes exemplarisch onderwijs gehad, iets dat sommigen wat moeilijker vinden. Bij exemplarisch onderwijs gaat het om het gesprek en dat is met kleuters lastig. In groep 4 is het wel goed te doen. Toch moeten ze er niet aan denken dat ze altijd op die manier zouden moeten werken, omdat ze vinden dat de leerkracht teveel aan het woord is. Exemplarisch werken kan overigens wel worden toegepast binnen OGO, voor een of enkele keren. Positief aan de werkwijze is dat waarnemen heel centraal staat. Studenten van Driestar leren nadrukkelijk dat verschillende soorten onderwijs naast elkaar kunnen bestaan: Als je maar weet wat goed onderwijs is en waar jij het voor doet. 13

16 Er zijn studenten die het lastig vinden om volgens de principes van ontwikkelingsgericht onderwijs te werken. Dat komt misschien, doordat zij een verkeerd beeld hebben van OGO. Veel studenten hebben het idee dat OGO veel werk met zich meebrengt, dat je geen leiding mag geven aan kinderen, omdat je de meerwetende partner bent en dat je met kinderen moet werken die precies doen wat ze willen. Allemaal beelden die totaal niet kloppen, zo geven de studentes aan. De meeste studenten hebben zelf op een programmagestuurde school gezeten, dus ze hebben dat als voorbeeld. Bovendien krijgen ze in de bovenbouw best complexe opdrachten in het kader van OGO of exemplarisch onderwijs. Hoe sluit OGO aan op de stages? De antwoorden op deze vraag lopen uiteen. Wie stage loopt op een OGO-school kan alles één op één gebruiken, maar voor anderen is dat wat lastiger. De pabo houdt daarmee rekening bij de beoordeling van opdrachten. Vrijwel alle stagescholen werken thematisch, dus dan is OGO zeker te gebruiken, zij het soms in een wat aangepaste vorm. Zijn jullie goed voorbereid op het werken met jonge kinderen? Er wordt even nagedacht voordat ik antwoord krijg. Ze vinden dat ze heel goed zijn voorbereid op het werken met kleuters, maar misschien iets minder op het werken met kinderen in groep 3 en 4. Er is wellicht wat weinig aandacht geweest voor de wijze waarop je het leren lezen en rekenen kunt aanpakken. Het is wel aan de orde geweest, maar daar wordt minder diep op ingegaan dan op het lesgeven aan kleuters. De studentes waarderen het dat er veel kinderen op de pabo komen. Daardoor leer je veel. Ook gaat de hele klas in het eerste en tweede leerjaar naar een school toe om een les te geven. De vijf studentes zijn niet bang voor de praktijk: Als we straks de LIO ingaan, dan lukt dat heus wel. Ik heb niet het idee dat ik te kleine vleugels heb gekregen. 14

17 Een gesprek met Jozef Kok Een goede basis voor het jonge kind We spreken met Jozef Kok, gepensioneerd, maar nog zeer actief. Hij werkte mee aan de commissie Kennisbasis (commissie Meijerink, 2012) en was voorzitter van het ontwikkelteam Kennisbasis generiek pabo (2010). Frank Studulski & Henk Verheijde In iedere sector wordt er wel eens gezucht en gesteund over de vernieuwingen van het curriculum, maar volgens Jozef Kok hoort dit bij het onderwijs. De maatschappij verandert en dus zal ook het onderwijs zich moeten aanpassen. Het zou beter zijn er een soort cyclisch proces van te maken, waarbij je om de vier of zes jaar nieuwe afspraken maakt. In de tussentijd kunnen er dan onderwerpen worden verzameld, bijvoorbeeld door de SLO. Als je dat accepteert als systeem, hoef je je er ook niet tegen te verzetten en kun je je concentreren op de inhoudelijke vernieuwingen. Een goede basis Op het rapport Een goede basis van de commissie Meijerink volgden uit het veld twee duidelijke reacties: ten eerste wordt opgemerkt dat cultuureducatie ontbreekt (de leraar als drager van cultuur, als cultureel kapitaal) en ten tweede mist men de aandacht voor het jonge kind in het curriculum. Kok: We moeten eigenlijk proberen om voorbij de defensieve reacties te gaan. De pabo s kunnen er namelijk zelf werk van maken. De brochure Georganiseerd afkijken had ik liever Methodisch afkijken genoemd. Methodisch werken is namelijk heel belangrijk. Dat hebben we geleerd van de oude Klos-opleiding. Ook met jonge kinderen zullen we meer methodisch moeten gaan werken. Echter in het rapport Een goede basis is bewust niet gekozen voor een specialisatie jonge en oudere kind, noch bij vakken noch bij de generieke kennisbasis. Kok: Het is aan pabo s zelf om uit de vakken en de generieke kennisbasis onderdelen te halen die meer van belang zijn voor het jonge kind. Ook gelden er voor het jonge kind specifieke kennisonderwerpen, maar de relevantie daarvan blijkt pas als die kennis wordt gebruikt in de praktijk. Daarom is de stage in de laatste jaren van de opleiding bij uitstek het onderdeel van de opleiding waar specialisatie voor het jonge of het oude kind moet plaatsvinden. Nieuwe inzichten voor jonge kinderen We zouden kritisch moeten kijken naar de kennisontwikkeling over de ontwikkeling van jonge kinderen. Kok verwijst naar de neurowetenschappen, die de intuïtieve benaderingen van de oude traditionele vernieuwers nu op basis van onderzoek min of meer bevestigen: Hechting en veiligheid blijken belangrijke processen te zijn voor jonge kinderen en dat wordt bevestigd in neurowetenschappelijk onderzoek. Als het gaat om jonge kinderen, denk ik dat we het fase-denken voorbij zijn. Wat belangrijk blijkt te zijn is de context, de interactie met de omgeving en de leidsters, kortom, meer een constructivistische benadering. Ook het nurture versus nature debat 15

18 zouden we achter ons moeten laten: het is namelijk een combinatie: nurture èn nature. Professionals die werken met jonge kinderen spreken veel over het begrip spelen. Ook hier moeten we kijken wat het onderzoek ons zegt, vindt Kok. Evidence based blijkt dat play-based learning, zoals dat internationaal in onderzoek heet, het beste werkt, maar daar zou je ook methodisch mee kunnen omgaan. In die zin kun je best opbrengstgericht werken met jonge kinderen. Je gebruikt spel dan om zelf ook doelen te stellen met de kinderen. In die zin is plan-do-review niet zo vreemd; kinderen accepteren dat en gaan er op een speelse manier mee om. Wat volgens Jozef Kok ook belangrijk is, is een onderzoekende houding van de student, of later: van de leerkracht. Het is heel belangrijk dat studenten vanuit een onderzoekende en nieuwsgierige houding, methodisch, op zoek gaan naar wat werkt in hun eigen praktijk. De onderzoekende houding moet worden omgezet in handelingsgerichte onderzoeksplanning, in de bekende cyclus van plan, do, check en act. Natuurlijk zijn er nog veel meer belangrijke aspecten voor het jonge kind te noemen, zoals het ontdekkend leren dat in Talentenkracht wordt uitgewerkt, de inbedding van voorschoolse educatie en ouderbetrokkenheid. Je kunt ouders ook methodischer inzetten, door hen meer uit te leggen over het doel van de inspanningen van onderwijs en educatie. Geen specialisatie het jonge kind in het advies De specialisatie het jonge kind is uitdrukkelijk uit het advies gelaten, omdat men vindt dat iedere afgestudeerde van de pabo kennis moet hebben van het lerende kind van vier tot twaalf jaar. Er is in het advies nadrukkelijk accent gelegd op kennis ; de beroepscomponent komt vooral aan bod in de stage. Het idee is dat de student na één of twee jaar expliciet een keuze maakt voor onder- of bovenbouw. In feite heeft men de specialisaties jonge en oudere kind in het advies impliciet gelaten. Eigenlijk zit alle kennis in de vakken en er was geen aanleiding om dat apart te benoemen voor het jonge kind of het oudere kind. Kok geeft wel toe dat er voor het jonge kind een aantal specifieke benaderingen zijn die aandacht verdienen, zoals spel en thematisch werken. Er waren wel tien knoppen waar we aan konden draaien om de overladenheid van het programma en daarmee de kwaliteit van de opleidingen te bevorderen. Mogelijkheden zijn bijvoorbeeld: alleen toegang tot de pabo met een vwo-diploma, het instellen van een extra jaar of een voorbereidend jaar of zelfs twee aparte opleidingen voor het jonge en oudere kind. Maar daar is allemaal niet voor gekozen. Het is de bedoeling dat de afgestudeerde aspirant-registerleraar wordt. Na vier jaar bewezen beroepspraktijk en de nodige aanvullende post-initiële opleidingen, kan de leerkracht zich inschrijven in het register. Aan de andere kant zou er een toelatingsexamen moeten komen voor de pabo. Ook hier wordt weer benadrukt dat kennis een belangrijk 16

19 criterium is. In de praktijk zijn veel pabo s in de eerste twee jaar bezig met kennisreparatie van de studenten. Als er een toelatingsexamen is, kan de pabo zich in de eerste twee jaar meer richten op de pedagogische aspecten en de kenniscomponent van vakken. Soms zal dat leiden tot enige verschoolsing van het onderwijs. In leerjaar 3 en 4 zou meer kunnen worden ingegaan op de vakdidactische aspecten. Het rapport beveelt aan om studenten met name in leerjaar 3 en 4 stage te laten lopen. Kok: Het is belangrijk dat de kenniscomponent meer wordt aangezet vanuit het generieke deel. Er moet meer worden ingezet op bijvoorbeeld ontwikkelingspsychologie. We moeten voorbij het vooroordeel dat leerkrachten in groep 1 en 2 leuk met de kinderen aan het freubelen zijn. Allerlei zaken op het gebied van kennis komen daarbij kijken: leerpsychologie, signaleren van gedragsstoornissen en ideeën van Gardner, zoals meervoudige intelligentie. Eigenlijk zou je studenten meer via de inhoud moeten verleiden in plaats van het keuzemoment te benadrukken. De kenniscomponent zou ook moeten worden opgehoogd: de academische literatuur moet niet buiten beeld worden gehouden. Ook dat betekent een verzwaring van de kenniscomponent. Post-hbo Eigenlijk ontbreekt er nog iets in het advies, namelijk de route post-hbo. In post-hbo komen de zaken aan bod, waar je in de reguliere opleiding niet aan toe komt. Volgens Kok is post-hbo belangrijk, omdat het ook staat voor het belang van een lerende houding en een leven lang leren. Je zou in post-hbo extra aandacht voor het jonge kind of het oudere kind kunnen onderbrengen. Wie bijvoorbeeld in de initiële opleiding voor het oudere kind heeft gekozen en op de school waar hij werkt wordt gevraagd om ook in de onderbouw te gaan werken, zou zich hierin via een posthbo opleiding kunnen bijscholen. Dat is nu nog niet uitgekristalliseerd. De post-initiële opleidingen (oudere en jongere kind) worden nog niet aangeboden. Aan het netwerk Het jonge kind zou bijvoorbeeld kunnen worden gevraagd om een post-initiële opleiding Jonge kind van een jaar op te zetten. Dit is realistisch, want in krimpsituaties zijn leerkrachten soms gedwongen in een andere groep les te geven. Het is verstandig om daarvoor dan scholing te bieden. Dilemma Natuurlijk stuitte de commissie op verschillende dilemma s bij het formuleren van het advies. Een dilemma dat er volgens Kok uitsprong, was het dilemma van de keuzeopdrachten. Studenten kunnen zich profileren in een vak, maar zij kunnen ook combinaties maken, bijvoorbeeld muziek en cultuureducatie. Het is de keuzevrijheid van de student, maar eigenlijk heeft het niet de voorkeur dat een student heel algemeen wordt opgeleid. Het zou beter zijn als er binnen een team van leerkrachten op een school specialisaties ontstaan. Dat hangt ook samen met de vraag of het personeel van een basisschool zich zal ontwikkelen in de richting van taak- en functiespecialisatie. Er bestaat vaak een neiging om dit te laten afhangen van de vragen in de markt. In feite heeft de commissie dit opengelaten en de keuze aan de pabo s gela- 17

20 ten. De praktijk is dat er niet gekozen wordt. Scholen zullen waarschijnlijk generieke mensen willen en het overleg met het afnemende veld gaat wat moeizaam. Beroepsidentiteit Kok staat helemaal achter een betere profilering van de beroepsidentiteit van de leerkracht van het jonge kind. Leerkrachten in de onderbouw moeten gezag krijgen bij ouders, maar ook binnen hun eigen team. Het gaat om zelfbewustzijn, prestige en aanzien, maar deze kunnen alleen maar groeien door expertise. Dat hangt volgens Kok ook sterk samen met de presentatie: Geen Calimeroverhalen, maar weten waar je het over hebt. Dat is belangrijk. Daarom wijst hij naar de effecten van het register. Door structureel aandacht te vragen voor register en kwalificatie, kun je het levenslang leren van de leerkracht sterker aanzetten. Dit kan zelfs een effect hebben op de leerlingen: als zij zien dat hun eigen meester of juf zelf ook leert, dan is dat een positieve boodschap, dan komt het met het leren van de leerlingen ook goed. Zij zien leren dan als een positieve gebeurtenis. Literatuur HBO-raad (2012). Een goede basis. Advies van de Commissie Kennisbasis Pabo (commissie Meijerink). Den Haag: HBO-raad. Ontwikkelteam kennisbasis generiek pabo (2010). Kerndocument generieke kennisbasis leraar basisonderwijs. Janssen-Vos, F. (2012). Baanbrekers en boekhouders. Herinneringen aan 50 jaar kleuters. Assen: Van Gorcum. 18

21 Frea Janssen-Vos kijkt terug op vijftig jaar beleid en praktijk voor kleuters Baanbrekers en boekhouders Frea Janssen-Vos is een zeer bekende naam in de wereld van het jonge kind. Onlangs verscheen haar boek Baanbrekers en boekhouders, waarin zij terugblikt op vijftig jaar werken voor kleuters. We geven een samenvatting van dit boek. Frank Studulski Frea Janssen-Vos werkte in de jaren zestig negen jaar in het kleuteronderwijs en werd daarna leider van het Kiosk-project bij het Kohnstamm Instituut, waar zij onder meer een werkplan ontwikkelde voor kleuteronderwijs (Werken met kinderen). Van 1977 tot 2011 werkte ze bij het APS, waar zij zich inzette voor alles dat de ontwikkeling van kleuters betreft. Haar denk- en ontwikkelingswerk resulteerde uiteindelijk in 1990 in de brede aanpak Basisontwikkeling, een spelcurriculum voor de onderbouw van de basisschool. Op basis hiervan is later het vve-programma Startblokken voor basisontwikkeling gemaakt. In Baanbrekers en boekhouders (2012) geeft Janssen-Vos een overzicht van vijftig jaar inspanningen voor kleuteronderwijs en gaat zij in op de ontwikkeling van kleuteronderwijs binnen de basisschool. Historisch perspectief De titel Baanbrekers en boekhouders verwijst naar de aard van de adviezen, plannen en maatregelen die op het onderwijs afkomen. Boekhouders leveren modellen en papieren onderwijs ; baanbrekers zetten zich in voor kinderen en hun leerkrachten. Het boek geeft een geduldige en gedetailleerde beschrijving van het kleuteronderwijs van de afgelopen vijftig jaar, waaruit blijkt dat er een niet aflatende zorg en veel aandacht is geweest voor het kleuteronderwijs. Tussen de regels door lees je dat het onderwijsbeleid eigenlijk niet goed overweg kan met de specifieke benadering die de kleuter vraagt. De samenvoeging van kleuteronderwijs en lagere school heeft dat niet opgelost. Het is eerder zo dat de kleuter minder aandacht heeft gekregen, zowel in de school als in de opleidingen. Janssen-Vos geeft een gedegen beschrijving van de fundamenten van het kleuteronderwijs, die voert langs namen als Fröbel, Decroly, Snijders-Oomen, Philippi-Siewertsz en Nijkamp. Duidelijk wordt dat het kleuteronderwijs waarin zij in de jaren zestig zelf werkzaam was als leidster, een onbezorgde, redelijk geïsoleerde omgeving was met veel vrijheden waarin men weinig verantwoording hoefde af te leggen. Vanaf de jaren zeventig ontstaat er steeds meer belangstelling voor het kleuteronderwijs ofwel voor het onderwijs aan het jonge kind. Er waren hiervoor verschillende redenen. In de Verenigde Staten en Israël ontstaat er meer wetenschappelijke en maatschappelijke belangstelling onder meer als gevolg van de integratie van nieuwkomers die in beide landen een rol speelt. Daarnaast is men in de Verenigde Staten geschrokken van de prestaties van de Russen in de ruimte (Spoetnik effect), waardoor men meer ging investeren in onderwijs. Waar het eerst ging om de sociale en emotionele ontwikkeling van kinderen, ontstaat steeds meer belangstelling voor de leermogelijkheden van kinderen. 19

22 Een andere aanleiding is het veranderende gezinsleven. Zo gaan er meer moeders werken en is er voor kinderen in en om huis minder speelruimte. En ten derde ontstaan er nieuwe inzichten in de vroege taalverwerving en in de rol die de school daarin kan vervullen. Door de komst van gastarbeiders verandert de populatie kinderen in Nederland. Er ontstaan nieuwe en verschillende benaderingen, die als gemeenschappelijk kenmerk hebben dat ze meer structuur en systematiek bieden (dat ontbrak in het kleuteronderwijs). Sommige methodieken bieden teveel structuur en worden daarom ook bekritiseerd. Maar het effect is wel dat het kleuteronderwijs wordt opengebroken. De meest bekende projecten zijn het Innovatieproject Amsterdam (IPA, ), het Rotterdamse project Onderwijs en Sociaal Milieu (OSM, ) en het project Gedifferentieerd Onderwijs (GEON) in Utrecht en andere grote steden ( ). De jaren zeventig worden ook gekenmerkt door de voorbereiding op de samenvoeging van kleuteronderwijs en lager onderwijs in de basisschool (1985). Daarbij wordt ook kritiek geleverd op de kleuterschool, waarbij zelfs gesproken wordt van kleuterschoolverheerlijking (Mentink, 1969). Maar Mentink maakt wel duidelijk dat er op een meer wetenschappelijke, objectieve basis een discussie moet worden gevoerd over de waarde van een theorie over de ontwikkeling van het jonge kind. In de jaren zeventig worden de verschillende opvattingen over de ontwikkeling van jongere kinderen duidelijker. Naast de stroming die nadruk legt op de natuurlijke ontwikkeling, ontstaat nu ook aandacht voor ontwikkelingstraining, vooral voor kinderen waarvan de ontwikkeling niet gemakkelijk verloopt. Even later wordt het verschil aangeduid als kindgerichte versus leerstofgerichte benadering. Met de komst van de basisschool in 1985 worden de positie van en de aandacht voor de kleuter ondergesneeuwd. Leerkrachten van groep 1 en 2 verliezen het binnen de politiekculturele verhoudingen in de school. De inhoud van het onderwijs is meer gedefinieerd in termen van vakken dan in termen van spel of thema s. Bovendien wordt als bezuiniging de vierjarigenmaatregel ingevoerd: vierjarige kleuters worden pas aan het begin van het volgende schooljaar tot de basisschool toegelaten. Op de nieuwe pabo s blijkt de specialisatie voor het jonge kind niet te voldoen en de aandacht hiervoor sneeuwt langzaam onder. De SLO benoemt in die tijd de volgende verworvenheden van het kleuteronderwijs: 1. Het kleuteronderwijs sluit aan bij de ervaringen en de belangstelling van het kind; het is kindgericht. 2. Kleuterleidsters hebben aandacht voor het individuele kind in zijn totaliteit. 3. Leren is op de kleuterschool meer dan leren met je hoofd. 4. De kleuterschool brengt kinderen zelfstandigheid bij. 5. De leersituaties zijn open. 6. Spel om het spel is van grote waarde voor zich ontwikkelende kinderen. 7. De ouders zijn meer bij de kleuterschool betrokken dan bij de lagere school. 8. Een flexibele organisatie kenmerkt de kleuterschool. In de jaren tachtig kristalliseren zich voor het werken met jongere kinderen langzamerhand drie benaderingen / visies: de ervaringsgerichte benadering, waarvan Ferre Laevers 20