Impulsiviteit Epidemiologie, Morbiditeit & Comorbiditeit

Transcriptie

1 Impulsiviteit Epidemiologie, Morbiditeit & Comorbiditeit Dr.C.C. Kan, psychiater UMC St. Radboud Nijmegen Psychiatrie in Nijmegen

2 Definitie Impulsiviteit Staat niet duidelijk in de DSM-IV! Alleen voorbeelden Komt toch veel voor als kenmerk van verschillende stoornissen in verschillende secties

3 Definitie Impulsiviteit in psychiatrische literatuur Niet in staat om een impuls, aandrang of verleiding te weerstaan Om een handeling uit te voeren die schadelijk voor zichzelf of anderen Snelle ongeplande reacties op interne en externe stimuli Zonder cognitieve afweging van de negatieve (langetermijn) consequenties voor zichzelf of anderen

4 Optioneel: Definitie Impulsiviteit Toenemende spanning/arousal voor de handeling Gratificatie (kick) of ontlading tijdens de handeling Spijt, zelfverwijten/schuldgevoelens na de handeling

5 Impulsiviteitsstoornissen Geen eigen groep binnen de DSM-IV (zoals stemmings/angststoornissen) maar verdeeld over: As I en II stoornissen met impulsiviteit als één (of meer) van de diagnostische criteria Stoornissen in de impulsbeheersing niet elders geclassificeerd

6 As I stoornissen met impulsiviteit als één (of meer) van de diagnostische criteria

7 Bipolaire Stoornis, manische episode

8 Manische episode periode met abnormale en voortdurend verhoogde, expansieve of prikkelbare stemming Drie (of meer) van de volgende symptomen : opgeblazen gevoel van eigenwaarde of grootheidsideeën afgenomen behoefte aan slaap spraakzamer dan gebruikelijk of spreekdrang gedachtevlucht of de subjectieve beleving dat de gedachten jagen verhoogde afleidbaarheid

9 Manische episode toename van doelgerichte activiteit of psychomotorische agitatie zich overmatig bezig houden met aangename activiteiten waarbij grote kans bestaat op pijnlijke gevolgen (ongeremde koopwoede, seksuele indiscreties of zakelijk onverstandige investeringen) duidelijke beperkingen in werk, normale sociale activiteiten, relaties met anderen, of opneming in een ziekenhuis noodzakelijk om schade voor zichzelf of anderen te voorkomen, of psychotische kenmerken.

10

11 ADHD - Hyperactiviteit beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn/haar stoel staat vaak op in de klas of in andere situaties waar verwacht wordt dat men op zijn plaats blijft zitten rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt blijven tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid) kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten is vaak "in de weer" of "draaft maar door" praat vaak aan een stuk door Snelle ongeplande reacties op interne en externe stimuli

12 ADHD -Impulsiviteit gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op Niet in staat om een impuls, aandrang of verleiding te weerstaan

13 Ticstoornissen (o.a. Tourette Syndrome)

14 Ticstoornissen Premonitory urges/sensations (impuls/aandrang/interne stimulus) motorische / vocale tics (niet in staat om een impuls/aandrang te weerstaan) significante beperkingen in het functioneren (negatieve consequenties)

15 Afhankelijkheid van middelen (SD)

16 Afhankelijkheid van middelen (SD) ICD-10: hunkering/verlangen (craving, aandrang, verleiding, interne stimulus). Cue (externe stimulus) Het middel wordt vaak in grotere hoeveelheden of gedurende een langere tijd gebruikt dan het plan was Er bestaat aanhoudend de wens of er zijn weinig succesvolle pogingen om het gebruik van het middel te verminderen of in de hand te houden (Niet in staat om een impuls, aandrang of verleiding te weerstaan) doorgaan met het gebruik ondanks het besef dat dit veel problemen oplevert (schadelijk voor zichzelf of anderen, negatieve consequenties)

17 Parafilieën

18 Parafilieën Exhibitionisme, Fetisjisme, Frotteurisme, Pedofilie, Sexueel Masochisme, Sexueel Sadisme, Fetisjistisch Transvestisme, Voyeurisme Perverse sexuele fantasieën/drang (interne stimulus, impuls, aandrang, verleiding) Pervers sexueel gedrag (Niet in staat om een impuls, aandrang of verleiding te weerstaan) Veroorzaken in significante mate lijden of beperkingen (schadelijk voor zichzelf of anderen, negatieve consequenties)

19 Bulimia Nervosa / Binge eating Disorder (BN / BED)

20 BN / BED Recidiverende episodes van vreetbuien (in/externe stimulus, impuls, aandrang, verleiding) gevoel de beheersing over het eten tijdens de episode kwijt te zijn niet kunnen stoppen of bepalen wat of hoeveel (Niet in staat om een impuls, aandrang of verleiding te weerstaan) inadequaat compensatoir gedrag: purgeren, laxantia, diuretica, klysma's, geneesmiddelen, vasten, overmatige lichaamsbeweging (spijt, zelfverwijten/schuldgevoelens na de handeling)

21 As II stoornissen met impulsiviteit als één van de diagnostische criteria

22 Antisociale Persoonlijkheidsstoornis (ASPD)

23 ASPD niet in staat zich te conformeren aan de maatschappelijke norm (wet), bij herhaling tot handelingen komen die een reden voor arrestatie kunnen zijn* impulsiviteit of onvermogen "vooruit te plannen" prikkelbaarheid en agressiviteit zoals blijkt uit bij herhaling komen tot vechtpartijen of geweldpleging* roekeloze onverschilligheid voor de veiligheid van zichzelf of anderen* constante onverantwoordelijkheid zoals blijkt uit het herhaaldelijk niet in staat zijn geregeld werk te behouden of financiële verplichtingen na te komen*

24 Ad *: ASPD Premeditative or impulsive? (Barratt 1997) (voorbedachte rade of zonder cognitieve afweging van de negatieve consequenties) Op vele manieren kan aan criteria voor ASPD voldaan worden zonder dat er sprake is van impulsiviteit!

25 Borderline Persoonlijkheidsstoornis (BPD)

26 BPD Een patroon van instabiele en intense relaties gekenmerkt door afwisselend idealiseren en verguizen of minachten (snelle reacties op stimuli?) Impulsief gedrag op ten minste twee gebieden, dat mogelijk schadelijk is voor de persoon zelf (geld verkwisten, middelenmisbruik, roekeloos autorijden of vreetbuien, suïcidale gedragingen, dreiging met suïcide, automutilatie) Affectlabiliteit (snelle reacties op stimuli?) Misplaatste, intense woede of moeite kwaadheid te beheersen (snelle reacties op stimuli)

27 BPD Zonder cognitieve afweging van de negatieve (langetermijn) consequenties? Dan niet manipulatief. Of wel manipulatief en onverschillig (negatief affect) t.a.v. de negatieve (langetermijn) consequenties/schade voor zichzelf/anderen?

28 Stoornissen in de impulsbeheersing niet elders geclassificeerd

29 Intermitterende Explosieve Stoornis (IED)

30 IED Episodes met onvermogen zich te verzetten tegen agressieve impulsen leidend tot ernstige gewelddaden en vernielingen Mate van agressiviteit staat niet in verhouding tot de precipiterende factor Niet toe te schrijven aan andere psychische stoornis Niet gevolg van directe fysiologische effecten van een middel of somatische aandoening

31

32 Tuesday, November 12, 2002 LOS ANGELES, California (CNN) -- Shortly after Oscar-nominated actress Winona Ryder was found guilty of shoplifting charges Wednesday, Los Angeles prosecutors said they would not press for a sentence that would include time in jail. "We will not be asking for jail time," Los Angeles County prosecutor Ann Rundle told reporters outside the courthouse. "We have never asked for jail time in this case. We simply ask Miss Ryder to accept responsibility." Ryder was found guilty of stealing more than $5,500 worth of merchandise from a Beverly Hills Saks Fifth Avenue store last December. Kleptomanie (KM) Ryder listens to the verdicts

33 Kleptomanie (KM) Een herhaald onvermogen om weerstand te bieden aan impulsen om objecten te stelen die niet nodig zijn voor persoonlijk gebruik of om de financiële waarde. Een toenemend gevoel van spanning vlak voor het plegen van een diefstal. Genoegen, bevrediging of opluchting tijdens het plegen van een diefstal. Het stelen is geen uiting van woede of wraak en is geen gevolg van een waan of hallucinatie Het stelen kan niet beter worden verklaard door het optreden van een gedragsstoornis, manische episode of ASPD

34 Pyromanie (PM)

35 PM Opzettelijk en doelbewust (?) brand stichten bij meer dan een gelegenheid Spanning en affectieve opwinding voor de brandstichting Fascinatie voor, interesse in, nieuwsgierigheid over of aantrekking tot vuur en de bijbehorende omstandigheden Genoegen, bevrediging of opluchting bij het veroorzaken van een brand of bij het getuige zijn of deelnemen aan de erop volgende gebeurtenissen niet uit financiële/ ideologische/ criminele/ wraakzuchtige overwegingen Het is geen uiting van een waan of hallucinatie en ook geen gevolg van een verminderd vermogen tot het nemen van beslissingen (?) (bijvoorbeeld bij dementie, mentale retardatie, intoxicatie door substanties)

36 Pathologisch Gokken (PG)

37 PG heeft een preoccupatie voor gokken moet telkens met meer geld gokken om de gewenste opwinding te bereiken. probeert regelmatig zonder succes het gokken in de hand te houden, minder te gokken of te stoppen is rusteloos of geprikkeld bij pogingen om te minderen of stoppen. gokt om aan problemen te ontsnappen of om de gevolgen van een ongelukkige stemming te verlichten gaat na verlies snel weer gokken om het verlies te compenseren. liegt tegen familieleden, therapeuten of anderen om het gokgedrag te verbergen. heeft illegale handelingen verricht om het gokken te kunnen betalen

38 PG heeft belangrijke relaties, werk, opleidingen of carrièremogelijkheden in gevaar gebracht of verloren als gevolg van het gokgedrag. rekent erop dat anderen financieel rampzalige situaties oplossen die door gokken zijn ontstaan. Het gokgedrag is niet beter te verklaren door een manische episode

39 Trichotillomanie (TM)

40 TM Het herhaaldelijk uittrekken van het eigen haar, waarbij het haarverlies duidelijk zichtbaar is. Toenemende spanning vlak voor het uittrekken van het haar of bij pogingen weerstand aan dit gedrag te bieden. Genoegen, bevrediging of opluchting bij het uittrekken van het haar. De stoornis kan niet beter worden verklaard door het optreden van een andere psychische aandoening en is ook niet het gevolg van een somatische aandoening (bijvoorbeeld dermatologische ziekte) De symptomen veroorzaken klinisch duidelijk lijden of problemen in de sociale omgang, op het werk of op andere belangrijke terreinen.

41 Overzicht ICDs

42 As I en II stoornissen met impulsiviteit als één van de diagnostische criteria As I: Bipolaire stoornis (BD) ADHD Ticstoornissen (TDs) Stoornissen in het gebruik van middelen (SUDs) Parafilieën Bulimia Nervosa (BN) / Binge eating Disorder (BED) As II: Antisociale Persoonlijkheidsstoornis (ASPD) Borderline Persoonlijkheidsstoornis (BPD)

43 Stoornissen in de impulsbeheersing niet elders geclassificeerd Intermitterende Explosieve Stoornis (IED) Kleptomanie (KM) Pyromanie Pathologisch gokken (PG) Trichotillomanie (TM) Stoornis in de impulsbeheersing NAO Skin Picking Compulsive Shopping / Sex Internet Addiction

44 Epidemiologie van impulsiviteitsstoornissen Hoe vaak komen ze voor?

45 Handboek Psychiatrische Epidemiologie Bipolaire stoornis Verslavingen Persoonlijkheidsstoornissen Geen andere impulsiviteitsstoornissen!

46 Lifetime prevalenties van As I stoornissen met impulsiviteit As I: Bipolaire stoornis ADHD Ticstoornissen (TDs) Stoornissen in het gebruik van middelen (SUDs) Bulimia Nervosa / Binge eating Disorder (BN / BED) %:?

47 Epidemiologische Onderzoeken Selectie: Algemene bevolking DSM zo actueel mogelijk (belangrijke veranderingen na DSM-III) Lifetime prevalenties

48 % ADHD in bevolking National Comorbidity Replication (NCS-R), n= 9282*: 8,1% ADHD in de kindertijd 4,1% ADHD in geselecteerde subgroep van 3199 respondenten jaar in de (12-maand prevalentie) 2,9% (schatting) persisterende ADHD in 9282 respondenten *Kessler et al., Arch Gen Psychiatry 2005 & Biol Psychiatry 2005

49 Comorbiditeit bij SD

50 NEMESIS onderzoek Bijl et al., Soc Psychiatry Epidemiol 1998

51 NCS; Kessler Arch Gen Psych 1994

52 NCS-R: 12-Month Prevalence and Severity of DSM-IV and WMH-CIDI Disorders in 9282 Respondents Kessler, R. C. et al. Arch Gen Psychiatry 2005;62: Copyright restrictions may apply.

53 Wells, Austr New Zeal J Psychiatry 1989

54 Lifetime prevalenties van As I stoornissen met impulsiviteit As I: Bipolaire I en II stoornis ADHD Ticstoornissen (TDs) Afhankelijkheid van middelen (SD) Alcohol Drugs Bulimia Nervosa / Binge eating Disorder (BN / BED) %: 1,6-2,5 1,1-4,6 4,2 (Jankovic, 2001) 6,8-26,6 5,5-14,1 1,8-7,5 0,6-1.0

55 Lifetime prevalenties van As II stoornissen met impulsiviteit As II: Antisociale Persoonlijkheidsstoornis (ASPD) Borderline Persoonlijkheidsstoornis (BPD) %:?

56 NCS; Kessler Arch Gen Psych 1994

57 Wells, Austr New Zeal J Psychiatry 1989

58 As II Prevalenties (DSM-IV) Samuels et al., Br J Psychiatry 2002

59 Lifetime prevalenties van As II stoornissen met impulsiviteit As II: Antisociale Persoonlijkheidsstoornis (ASPD) Borderline Persoonlijkheidsstoornis (BPD) %: 3,5-4,1 0,5

60 Stoornissen in de impulsbeheersing niet elders geclassificeerd IED KM PM PG TM %?

61 Twelve-Month Prevalence and Severity of DSM-IV and WMH-CIDI Disorders in 9282 Respondents Kessler, R. C. et al. Arch Gen Psychiatry 2005;62: Copyright restrictions may apply.

62 Wells, Austr New Zeal J Psychiatry 1989 Cunningham et al., Am J Public Health 1998: PG 0,9%

63 Stoornissen in de impulsbeheersing niet elders geclassificeerd IED KM PM PG TM % 1,0-2,5 0,6 (McElroy, 1991, Sequier 1966)? 0,4-0,9?

64 The Impulsivist: a multiimpulsive personality disorder Lacey et al., Br J Addiction 1986; 81:

65 The Impulsivist: a multiimpulsive personality disorder

66 The Impulsivist: a multiimpulsive personality disorder

67 The Impulsivist: a multiimpulsive personality disorder

68 Comorbiditeit bij stoornissen met impulsiviteit As I: Bipolaire stoornis ADHD Ticstoornissen (TS) Stoornissen in het gebruik van middelen (SUDs) Parafilieën Bulimia Nervosa / Binge eating Disorder (BN / BED) As II: Antisociale Persoonlijkheidsstoornis (ASPD) Borderline Persoonlijkheidsstoornis (BPS)

69 Comorbiditeit bij ADHD Kessler Biol Psychiatry 2005; 57:

70 Comorbiditeit bij ADHD Biederman Am J Psychiatry 1993; 150:1792-8

71 BN bij Bipolaire Stoornis McElroy J Affect Dis 2005; 86:

72 Comorbid Condition ADHD n (%) Comorbiditeit bij BD met/zonder ADHD Non-ADHD n (%) df Wald χ 2 p Value Adjusted Odds Ratio a Panic w/agoraphobia 14 (16.1) 97 (11.7) Panic w/o Agoraphobia 9 (10.3) 66 (8.0) Agoraphobia w/o Panic 13 (14.9) 49 (5.9) Social Phobia 31 (35.6) 165 (19.9) GAD 23 (26.7) 151 (18.2) OCD 12 (13.8) 79 (9.5) PTSD 25 (28.7) 125 (15.1) Alcohol Abuse/Dependence Drug Abuse/Dependence 53 (60.9) 328 (39.4) (48.3) 208 (25.0) Psychotic Disorders 3 (3.5) 16 (1.9) Bulimia 8 (9.2) 49 (5.9) Anorexia 6 (6.9) 33 (4.0) % CI of Odds Ratio a Nierenberg 2005 Biol Psychiatry Psychiatry

73 Comorbiditeit bij SD

74 As II bij SD

75 PG bij SUDs Hall, Am J Psychiatry 2000; 157: cocaine dependent pts PG in 25/313= 8% PG + opioid dependence in 18/313= 6%!

76 ICDs bij SD Lejoyeux, J Clin Psychiatry1999;60;5:302-5

77 SD bij BN Bulik J Clin Psychiatry 2004; 65;7:1000-6

78 As II Comorbiditeit bij BN Zanarini Compr Psychatry 1990; 39:20-24

79 BPD bij BN (Skodol 1993)

80 BPD bij BN (Skodol 1993)

81 ADHD bij BPD (BPD subtype categories) 25% ADHD subtype (Andrulonis J Nerv Ment Dis 1982, 170: 670-9)

82 ADHD en/of BPD ADHD alleen BPD alleen ADHD en BPD 4 BPD+; ADHD? Totaal ADHD alleen BPD alleen ADHD en BPD BPD+; ADHD? Totaal Data: van Dijk, Kan & Buitelaar

83 ADHD en/of BPD ADHDad ADHDhi ADHDcomb BPDi- BPDi+ BPDi + ADHDhi BPDi + ADHDcomb ADHDad ADHDhi ADHDcomb BPDi- BPDi+ BPDi + ADHDhi BPDi + ADHDcomb Data: van Dijk, Kan & Buitelaar

84 ADHD - Impulsiviteitscriteria gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op

85 ADHD en/of BPD Data: van Dijk, Kan & Buitelaar

86 ADHD en/of BPD Data: van Dijk, Kan & Buitelaar

87 SD bij as II stoornissen Skodol, Am J Psychiatry 1999; 156:733-8

88 Comorbiditeit bij stoornissen in de impulsbeheersing n.o.c. Intermitterende Explosieve Stoornis (IED) Kleptomanie (KM) Pyromanie (PM) Pathologisch gokken (PG) Trichotillomanie (TM) Stoornis in de impulsbeheersing NAO Skin Picking Compulsive Shopping / Sex Internet Addiction

89 Bipolaire Stoornis in ICDs McElroy Compr Psychiatry 1996; 37:

90 As I comorbiditeit in IED McElroy J Clin Psychiatry 1999; 60: suppl 15; 12-16

91 As I comorbiditeit in KM Grant & Kim Compr Psychiatry 2002; 43:

92 As I comorbiditeit in KM & PG Dannon Europ Psychiatry 2004; 19:

93 Andere ICDs in PG Grant &Kim Acta Psychiatr Scand 2003; 108: 203-7

94 Conclusies Impulsiviteit is een kenmerk van een groot aantal psychiatrische stoornissen uit verschillende categorieën; waarom geen eigen categorie? Impulsiviteitsstoornissen zijn verwaarloosd in epidemiologisch bevolkingsonderzoek De onderlinge comorbiditeit van Impulsiviteitsstoornissen is hoog; dit suggereert dat impulsiviteit een overlappende trait is Een dimensionele benadering van impulsiviteit die diagnostische categorieën overbrugt lijkt van belang, anders blijft er fragmentatie

95 Comorbiditeit bij SUDs