KAARTFRAGMENTEN VAN NOORD-HOLLAND

Transcriptie

1 KAARTFRAGMENTEN VAN NOORD-HOLLAND Jacob van Deventer en Christiaan Sgrooten Henk Schoorl. Ingevolge een door de Staten van Holland in 1537 gegeven opdracht vervaardigde Jacob Roelofsz van Deventer, "keizerlijk en koninklijk geograaf", onder meer een kaart van Holland, die in 1542 werd gedrukt. De kaart bestond uit negen bladen in drie rijen boven elkaar en werd van houtsneden "gheprint Thantwerpen op die Lombaertsveste... bij mij Bernaert van den Putte, figuersnijder, int jaer ons Heeren den 19 Februarii". Andere kaarten volgden in 1553,1556 en Het fragment 'Kop van Noord-Holland/TexeP, vertoont tussen Petten en Callantsoog alleen een (tijdelijke) kustopening "Zijp" en tussen Callantsoog en Huisduinen een vlak strand, waarvan een als vochtige plek aangegeven gedeelte ten zuiden van Torp erop kan wijzen, dat hiermee de binnendelta van het verzande Heersdiep wordt aangeduid. De kaart geeft het eiland Huisduinen globaal weer met de Noorderduinen, de Grafelij kheidsduinen en nog los daarvan de Oogduinen. Verder de Koogdijk en de Nieuwlanderdijk, waarmee de Huisduiner polders werden omsloten, zonder dat de namen daarvan werden weergegeven. Bij het eiland Callantsoog is te zien dat de houtsneeblokken bij de druk zijn verschoven. Wereldatlas Voor de grote wereldatlas van Abraham Ortelius, 'Theatrum Orbis Terrarum', te Antwerpen in 1570 uitgegeven, vervaardigde Jacob van Deventer een geheel andere kaart: 'Hollandiae antiqvorvm carthorvm sedis nova descripto Iacobo a Daventria'. Deze nieu kaart Jacob van Deventer, Ge Fragment Kop van Noord-Holland/Texel, west Holland,

2 Fragment Kop van Noord-Holland/Texel, kaart 'Hollandiae antiqvorvm carthorvm sedis nova descripto Iacobo a Daventria', we uitgave bevat onder andere voor zover de Kop van Noord-Holland betreft veel meer details. De in bedijkte en na een inbraak in 1555 herdijkte Zijper polder is, hoewel niet geheel juist, ingetekend, terwijl de Huisduiner Nieuwlanderpolder, in 1505 in opdracht van graaf Jan van Egmond bedijkt, wordt aangeduid met de naam "Tuselant". Aan de westkust tussen Huiduinen en Callantsoog tekent van Deventer drie kustopeningen: Heersdiep, Buysegat en Scoutegat. Het Heersdiep was volgens verklaringen uit 1526 aan de Noordzeezijde in een stadium van verlanding. Vóór 1526 was het Heersdiep de scheiding tussen de heerlijkheden Huisduinen en Callantsoog, maar de verlanding was oorzaak van grensconflicten. Een onderzoekscommissie van het Hof van Holland bevond in dat jaar dat het diep aan de zeezijde was verland, "vast an der zee, zulx dat men daer genoug droeg over mogte gaen, hoewel datter binnen in de...creeck oestwaerts op nog waeter was". Dit komt overeen met de summiere weergaven van Van Deventer in De vermelding op zijn kaart van 1570 kwam zeker niet meer met de werkelijkheid overeen. Inspectie-commissie Op 450 treden ten zuiden van het voormalig Heersdiep vond de inspectie-commissie in 1526 "een kleyn creexken... loepende uytter oesten van 't hoger sant 5.

3 "' '''< ' ' ',' ' *» l ' ', "55= :»,,. %?:-!- Fragment kaart Christiaan Sgrooten 6,

4 westwaert in der zee", welke slufter dus geen verbinding had met het achterliggend wadgebied. Dit Buysegat bestond nog niet in de 15e eeuw; het was tegen de eeuwwisseling ontstaan. Een verklaring tegenover de commissie afgelegd luidt: "35 jaren geleden... zoo en wasser geen Buysegat, daer men of wiste te spreken; dan naderhant is gekomen uyt dien dat een (haring)buys aldaer strande". Het 'Cley of Scoutegat' wordt in de verklaringen van 1526 niet genoemd en moet eerst in de loop van de 16e eeuw zijn ingebroken. In het waddengebied ten oosten van Huisduinen geeft Van Deventer een gedetailleerde weergave van met name genoemde zwinnen, evenals ten zuiden van Wieringen. JAuj&llbBirJHrptn. i \ - ~ * & Sfürtbjckj Fragment Kop van Noord-Holland/Zuid-Texel, kaart ïacharim Heyns, 1598 en

5 Christiaan Sgrooten, 'koninklijk geograaf' van Philips II, kreeg in 1568 van de hertog van Alva de opdracht, de bestaande kaarten van de Nederlanden te verbeteren en aan te vullen, uiteraard uit strategische overwegingen. De verzameling kaarten (de zojgenaamde Brusselse Atlas) werd in 1573 door Ah/a meegenomen naar Spanje en in 1859 aldaar voor het Rijksarchief te Brussel verworven. Philips II gaf vervolgens Sgrooten opdracht een groter, fraaier en completer werk te vervaardigen, welke atlas tussen 1600 en 1614 naar Spanje werd gezonden. Hoewel in groter formaat getekend, zijn de kaarten in de Madrileense atlas sterker vertekend dan in het Brusselse exemplaar. Sgrooten toont in zijn kartering een sterke afhankelijkheid van het originele werk van Van Deventer. Hij verbetert en vult aan, zoals o.a. blijkt bij vergelijking van de fragmenten "Kop van Noord-Holland". Sgrooten moet ook andere kaarten daarvoor hebben geraadpleegd. Dit betreft vooral de banken en ondiepten in de Waddenzee en rondom Wieringen: de verdronken 'Moerwaard', de Nes benoorden Wieringen, het Wieringer Vlak en 'het Vlack int zuyden van Wieringen'. Ook geeft hij in het Marsdiep ten noorden van Huisduinen een bank weer met de naam 'Vogelrandt'. Met het oog op de strategische betekenis van het Marsdiep en ten dienste van de Spaanse scheepvaart tekent hij daarin de vaarroute met diepten in vademen. Het valt op dat het Marsdiep nog niet de grote meander van Texelstroom vertoont, welke eerst in de loop van de 17e eeuw zou ontstaan. Voorbij Huisduinen verloopt de vaarroute nagenoeg west-oostelijk. Sgrooten gebruikt in de namen van de zwinnen dezelfde spelling als Van Deventer; eveneens vermeldt hij dezelfde gaten in het westelijk kustgebied. Maar hij voegt daaraan toe 'die Norder SchyndeP en 'die Suyder Schyndel'. Kennelijk niet uit eigen aanschouwing bekend met de lokale toestand, heeft hij op zijn voorbeeldkaart de Noorder en Zuiderschinkeldijken, waarmee Callantsoog aan de Zijperdijk was verheeld om te beletten dat bij storm het zeewater tussen Callantsoog en de Zijpe zou doorbreken, voor aanduidingen van slufters aangezien, en 'schynkel' als 'schyndel' gelezen. Kustvuren als bakens Ook geeft hij de bakens op de Huisduiner en Texelse oever als kustvuren weer; ook hier een onjuiste interpretatie van zijn voorbeeld(en). Sgrooten baseerde zich voornamelijk op het kaartbeeld van Van Deventer, op een oude kartering, die waarschijnlijk dateerde uit het begin van de 16e eeuw of misschien zelfs uit het eind van de 15e eeuw, met zekere aanpassingen. Maar Sgrooten maakte de Allerheiligenvloed van 1570 mee en heeft enkele gevolgen daarvan op zijn kaart genoteerd. Hoewel de Zijpe door hem als bedijkt wordt weergegeven, terwijl de polder tussen 1570 en 1596, het jaar van herdijking, verdronken lag, schrijft hij in de monding van het Oude Veer, bewesten Wieringen: "Anno 1570 ingelopen". Het in dit zwin, het oude St. Maartenszwin, opgestuwde stormvloedwater sloeg de Noorderzijpdijk (de Slikkerdijk) grotendeels weg. Hoewel sterk vertekend, suggereert hij dat aan de westzijde van Texel het duingebied aanzienlijk verlies had geleden, terwijl de noordelijke helft van Eierland was weegeslagen. Vooral bij het gebruik en de interpretatie van de kaart van Sgrooten moet de waarschuwing gelden, dat gegevens uit verschillende tijdsbestekken daarin zijn verwerkt. In 1598 gaf Zacharias Heyns, uit Antwerpen afkomstig, te Amsterdam "inde Warmoestraet in de drie Deuchden" een zakatlas 'Le Miroir du Monde' uit, waarin de Kop van Noord-Holland als 44e kaart was opgenomen, welke bijna identiek is met de kaart van Van Deventer uit In 1599 volgde zijn zakatlas 'Den Nederlandtschen Lant-Spiegel', waarin dezelfde kaart voorkomt. Literatuur Y.M. Donkersloot-De Vrij, topografische kaarten van Nederland vóór 1750; handgetekend en gedrukte kaarten, aanwezig in de Nederlandse rijksarchieven, toegelicht en beschreven (Akad. proefschrift), Groningen S.J. Fockema Andreae en B. van 't Hoff, Christiaan Sgroten's kaarten van de Nederlanden, in reproductie uitgegeven onder auspiciën van het KNAG, Leiden Zacharie Heyns, Le Miroir du Monde, Amsterdam 1598; facsimile-druk Weesp 1994, ingeleid door Jan W.H. Werner. Zacharius Heyns, Den Nederlandtschen Lant-Spiegel, in ryme gestelt door, Amsterdam 1599, facsimile-druk Alphen aan den Rijn/Weesp B. van 't Hoff, De Kaarten van de Nederlandsche Provinciën in de zestiende eeuw door Jacob van Deventer, ingeleid door, 's Gravenhage H. Schoorl, Zeshonderd jaar water en land; Bijdrage tot de historische Geo en Hydrografie van de Kop van Noord-Holland in de periode , Groningen H. Schoorl, 't Oge, Het Waddeneiland Callantsoog, etc, ca ; Hollandse Studiën, deel 11, Hillegom H. Schoorl, Het gebruik van oude kaarten bij historisch-geografisch onderzoek; Kartografisch Tijdschrift 6 nr. 4,1980, pp 39-46; opgenomen in Henk Schoorl, Kust en Kaart, Schoorl 1990 pp J. Westenberg, Oude kaarten en de geschiedenis van het voormalig eiland Huisduinen; Tijdschrift Aardrk. Gen. deel LXIII nr. 3, Leiden J. Westenberg, Oude kaarten en de geschiedenis van de Kop van Noord-Holland; Verh. Kon. Ned. Akad. v. Wetenschappen, afd. Natuurkunde, le reeks, deel XXIII nr. 2, Amsterdam,