VLAAMSE VISHAALDERS IN HOLLANDS NOORDEN

Transcriptie

1 VLAAMSE VISHAALDERS IN HOLLANDS NOORDEN door J.T. Bremer. Deze bijdrage is een verkorte versie van een in 1982 in een Vlaams tijdschrift (Het Brugs Ommeland) geplaatst artikel. In de bijdrage "De Vuurboet van Petten" door W. Siewertsen (Zijper Historie Bladen, 7e Jaargang No. 4) is sprake van aanvoer van gedroogde schol door inwoners van Callantsoog en Petten op de markt van Antwerpen in het begin van de 16e eeuw. Uit onderstaande bijdrage blijkt dat de Vlamingen in die tijd óók al verse vis van hier aanvoerden op de Vlaamse markten. vraag naar levensmiddelen in het volkrijke Vlaanderen ontstond allereerst een visserij in stromen en zeegaten van het deltagebied, daarna een kustvisserij en tenslotte een zeevisserij (1). Jammer genoeg ontbreekt de bewijsvoering, maar een en ander klinkt alleszins waarschijnlijk. Het visverbruik in Vlaanderen was blijkbaar zo hoog dat Vlaamse (en Zeeuwse) vishaalders vis opkochten tot in het hoge noorden van Holland en omstreeks 1480 ankerden in het Heersdiep. Het Heersdiep was een iets ten zuiden van het Marsdiep gelegen zeegat dat destijds de scheiding vormde tussen het toenmalige waddeneiland Huisduinen (ten westen van de tegenwoordige marinestad Den Helder) en het zuidelijker gelegen waddeneiland Callantsoog (oog = eiland). Algemene overzichtskaart. Reconstructie van de kustlijn van Noord- Holland in de late middeleeuwen: naar H, Schoorl. Over de zeevisserij van de Noordelijke Nederlanden in de middeleeuwen is weinig bekend. In zijn bijdrage aan de sociaal economische geschiedenis over de periode schrijft Boelmans Kranenburg: "In 1490 heeft de visserij in de Noordelijke Nederlanden reeds een ontwikkeling van ruim twee eeuwen achter de rug. Zij is opgedrongen uit het zuiden en heeft zich kunnen spiegelen aan hetgeen aan de Vlaamse kust en aan de noordelijke oevers van de Honte geschiedde. Om te kunnen voldoen aan de toenemende Het eiland Huisduinen. Naar een kaart van Jan van Scorel, Het in de 12de eeuw - bij de Allerheiligenvloed van 1170? - ontstane Heersdiep was in de 14de eeuw ongeveer even groot als het Marsdiep. Als Jan van Blois'm 1358 Texel bezoekt betaalt hij voor de overtocht over het Marsdiep 28 schellingen (2). Terwijl het Marsdiep steeds meer tot ontwikkeling kwam, verlandde het Heersdiep echter in het begin van de 16de eeuw. Deze voortgaande verlanding nu was aanleiding tot conflicten tussen de he- 18.

2 ren van Brederode (Callantsoog) en van Egmond (Huisduinen). Het Heersdiep was namelijk de grens tussen beider jurisdictie. Uit een in 1526 in opdracht van het Hof van Holland gedaan onderzoek naar de situatie ter plaatse blijkt ondermeer dat de 74-jarige voormalige schout van Callantsoog, Maerten Adriaensz., verklaard heeft dat "...tusschen veertig en vijftig jaaren (geleden) zoo plag 't zelve Heersdiep te wezen drie vaem (ongeveer 5 meter) ofte daerontrent...(en dat) die schepen uyt Zeelant ende Vlaanderen komende in 't Oeg (Callantsoog) van visch te haelen plagen daarin te leggen gelijken of 't een haven geweest hadde..." (3). i)^)jiu,j Kuitverkenning 1541, naar het stuurliedenboek vanjanjacobsz. van Amstelredam; ongewijzigd overgenomen door Harmen Jansz. Muller, Over de economische situatie in het zeedorpje Callantsoog aan het eind van de 15de eeuw zijn we vrij goed geïnformeerd door de Enqueste, een belastingonderzoek uit het jaar Pastoor Jan de Veent(36 jaar) en de schepenen YsbrandAelbertsz. (71 jaar) enjanreyersz. (52 jaar) verklaren "dat zij bij tijden van den overlijden van Hertoge Karel (Karel de Stoute, gestorven 1477) hadden 180 haertsteden ende als nu (1494) haertsteden". "Angaende die neringe" zeggen zij dat zij zich "een weinich generen metter koe ende met een luttel zaylants, ende meest metten harinc varen, te weten dat zij ses schepen, geheeten pincken ende booten uytreeden, ten versschen harinck varende, ende ooc metten zelven schepen varen te schelvisschen ende cabeliau...". Zij verklaren tevens dat "huerluyden...neringhe...(wel de helft) beter was ten overlijden van wijlen Hertoge Karel dan die nu es". (4). Uit een (belasting)onderzoek van twintig jaar later (de Informactie van 1514) blijkt dat de situatie als gevolg van (duin)verstuivingen nog meer verslechterd is, zodat men geheel op de visserij is aangewezen: "dat zij hem luyden generen ter zee mit visschen alleenlick". In het iets noordelijker gelegen Huisduinen (112 haardsteden) is de toestand ongeveer hetzelfde. Men heeft er "geen zeeboeten, maar...cleyne schuytkens daer zij mede vaeren". Van de nog noordelijker (op het eiland Texel) gelegen plaatsen den Hoorn (140 haardsteden) en de Koog (140 haardsteden) wordt in 1514 gezegd dat de bewoners "al visschers" waren. "nyr WÜ5J. ( f I Scholvissers en kabeljauwvissers vóór de kust van Texel en Huisduinen. Naar een aquarel van Adriaen Coenenz., Over Petten staat vermeld dat "zij hem generen mitter zeevaert, ende hebben 7 of 8 pincken of vaerende mit cleyn ende groot, maer en behoeren tot Petten niet Huys, wantter niet één en es die machtich es een pincke te betaelen dan up huyere (huur)...". Met andere woorden: in 1514 waren er in Petten wel een aantal vissersbootjes, maar er was er niet één eigendom van een Pettemer. (Tussen haakjes: er waren toen volgens dezelfde opgave "60 a 70 haertsteden" en 200 communicanten d.w.z. gelovigen ouder dan 12 jaar (5). Het eiland Callantsoog. Naar een kaart van Jan van Scorel,

3 te aki f Atk ' " i ü4* I il *._: Vissersvaartuigen op het strand bij Petten. Details uit een tekening van Wenen, Oesterr. Nat. Bibl. koll. Laurens van der Hem; foto's: H. Schoort. Opvallend is dat de bewoners van al deze zeedorpen blijkbaar niet in loondienst visten, terwijl dit elders wel het geval was. Uit zeker vijftig plaatsen op het Noordhollandse platteland wordt gemeld dat men voer "ten hoeck (kabeljauw), ten harinck ende coopvaert, ende dat als huyrlieden". Een tweemasthoeker vissend op kabeljauw. Detail uit de tekening Zelandiae Descriptiodoor A. vanden Wijngaarde, 1H Antwerpen, Nationaal Scheepvaartmuseum. 1 *%«m WÊ--4 '" 1SM Sm^-Cl Haringbuis. Detail uit Zelandiae Descriptio. Antwerpen, ationaal Scheepvaartmuseum. De belangrijkste vissen die blijkens de mededelingen in de Enqueste gevangen werden waren (verse) haring, schelvis en kabeljauw. Uit de Kamper pondtolregisters over de jaren blijkt echter dat vissers van Callantsoog ook wijting en schol aanvoerden (6). In een charter van 23 november 1478 staat voorts dat de Callantsogers ten behoeve van hun kerk "van elcke ton scoel (schol) die ynt Oghe (Callantsoog) ancoomt een doeyt (duit) ende van elcke hondert cabbelyau een stuver (stuiver)" mogen innen (7). Uit bovengenoemde Kamper registers blijkt dat de schol "gedroogd" werd aangevoerd, de haring (bokking) gerookt. De haring die dicht langs de kust en in de zeegaten zwom, was zogenaamde slabharing, slabbering of slabbert. Waarschijnlijk was deze haring, evenals de Zuiderzeeharing, minder geschikt voor kaken, doodat zij minder enzymen (fermenten die organische stoffen kunnen wijzigen) bevatten. Gerookt was deze haring "goud-geel ende kopervervigh" eeuwenlang beroemd (8). De Callantsogers waren in 1494 in het bezit van enkele pinken. Dit type visserschip was in de 15de eeuw het meest bekende vaartuig voor de kustvisserij. Zo nodig kon men met deze pinken de Noordzee overvaren naar Engeland (9). In de Kamper pondtolregisters wordt gesproken over de "jachever" van de visser Willem Petersz. uit de Oge (Callantsoog). Een ever was niet veel meer dan een grote roeischuit waarmee bij gunstige wind werd gezeild met een riem als roer. (10). Op een kaart van Jan van Scorel van omstreeks 1550 (aanwezig in het Rijks Archief 's Gravenhage, Collectie Hingman nr. 2486) is te zien dat een deel van de visserij plaatsvond met zegens vanaf het strand (11). Tot aan de afsluiting van de Zuiderzee (Afsluitdijk, 1932) werd de zeer dicht onder de kust zwemmende haring bij de ingang van het Marsdiep overigens nog op dezelfde manier "het strand op getrokken. 20.

4 Callantsoog. Gezicht op het dorp, kerk en duinen. Naar een anonieme tekening van het einde van de 17de eeuw. Het lossen van vispinken op de oever van een stroom. Detail uit een olieverfschilderij van het tweede kwart van de 17de eeuw. Antwerpen, Nationaal Scheepvaartmuseum. Het is niet onmogelijk dat een deel van de vis vers naar het zuiden zal zijn afgevoerd in zogenaamde waterschepen. Waterschepen of kaarschepen waren voorzien van een kaar, bun of beun waarin de gevangen vis enige tijd levend kon worden gehouden. Van "enen waterschepe met levenden visschen" wordt al gesproken in 1339 (12). We lezen voor 't eerst van een vaartuig met deze naam in de handel op Engeland, dus over de Noordzee, in 1420 (13). Zo'n schip was waarschijnlijk goed zeevaardig, omdat het door zijn bun een "geballast" schip was. Het is niet onwaarschijnlijk dat de Vlaamse vishaalders zout naar het noorden vervoerden. Reeds in 1325 wordt door de heer van Brederodebedongen dat "die gebuyeren (buren, inwoners) uuten Oge...ons ende ons wijven jaerlycx ende also lange als een van ons beyde leeft, vijff hoeden souts (geven)" (14). Er is wel verondersteld dat dit zout door moernering gewonnen zou zijn op het ten oosten van Callantsoog en Huisduinen gelegen en verdronken veengebied, maar dit veengebied, dat zich uitstrekt over de tegenwoordige Anna Paulownapolder (drooggelegd in 1846) en het Balgzand (het wadgebied tussen den Helder en Wieringen) is pas aan het eind van de 12de eeuw door de zee overstroomd, zodat moernering een eeuw nadien niet erg waarschijnlijk is (15). Het ligt méér voor de hand dat het aan de heer van Brederode verschuldigde en in de visserij benodigde zout vanuit het zuiden is aangevoerd. LITERATUUR 1. H.A.H. Boelmans-Kranenburg. 'Visserij in de Noordelijke Nederlanden', in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden, deel 6, blz H. Schoorl, Zeshonderd jaar water en land ( ), Groningen 1973, blz. 123, J. Belonje, 'De toestand van Noordelijk-Holland in 1526', in: West-Frieslands Oud en Nieuw, 7 (1933), blz. 69, H. Schoorl, 't Oge (Callantsoog), Hillegom 1979 (Hollandse Studiën, nr. 11), bh. 187, R. Fruin, Enqueste, gedaen in den jaere 1494, Leiden R. Fruin, Informacie, gedaen in den jaere MDXIV, Leiden H.J. Smit, Het Kamper Pondtolregister van , Kampen 1919, blz. 209 e.v. 7. H. Schoorl, 't Oge, blz Y.N. Ypma, Geschiedenis van de Zuiderzeevisserij, Amsterdam 1962, blz. 14, J. van Beylen, Schepen van de Nederlanden, Amsterdam 1970, blz Idem, blz H. Schoorl, Ballade van Texel, Toelichting bij de reproductie van een kaartfragment, den Burg (Texel),

5 12. Y.N. Ypma, blz HJ. Smit, Bronnen tot de geschiedenis van den handel met Engeland, Schotland en Ierland, deel 1, 2, 's Gravenhage 1929, nr. 1259, par J. Westenberg, Oude kaarten en de geschiedenis van de kop van Noord-Holland, Amsterdam 1961, blz. 31 e.v. - P. Smit, 'Middeleeuwse bewoningsresten op het Balgzand' in: Westerheem, 1972, nr H. Schoorl, 't Oge, blz. 157.