DANIEL C. DENNETT, CONSCIOUSNESS EXPLAINED, LITTLE, BROWN AND. "Wat weet ik?", vroeg Descartes en hij sloot zijn ogen. "Ik denk dat ik dingen om mij

Transcriptie

1 DANIEL C. DENNETT, CONSCIOUSNESS EXPLAINED, LITTLE, BROWN AND COMPANY, 1991, $ 27,95. "Wat weet ik?", vroeg Descartes en hij sloot zijn ogen. "Ik denk dat ik dingen om mij heen zie. Ik denk dat ik een lichaam heb. Dat lijken de onaantastbare zekerheden van mijn bestaan te zijn. Toch is het niet onmogelijk dat een geniale boosdoener mij voortdurend een rad voor ogen draait." Alle kennis kan dus in twijfel getrokken worden en ons leven is eigenlijk een onzeker tasten in een land van niet-weten. Gelukkig bleef Descartes niet steken in deze wanhopige vertwijfeling en mediteerde hij voort: "Maar zelfs als ik niets weet, weet ik nog dat ik denk. En," concludeerde Descartes," als ik denk, moet ik ook bestaan: "Cogito, sum." Het Cartesiaanse Ego is een denkend wezen, een geest. De mens onderscheidt zich, volgens Descartes, van de dieren doordat zij niet alleen bestaat als lichaam, maar in de allereerste plaats als geest. Dit Cartesiaanse dualisme van lichaam en geest heeft eeuwenlang het denken over de mens gedomineerd. In de geneeskunde bestaat de somatische gezondheidszorg naast de geestelijke. Psychische problemen zijn van een gehele andere aard, dan lichamelijke ziekten. Een depressie is geen gebroken been. Daar staat tegenover dat iedereen weet, Descartes voorop, dat de menselijke geest voortdurend beïnvloed wordt door het lichaam. Is die geest misschien ook slechts "een chemisch proces als een ander"? In 1949 publiceerde Gilbert Ryle dan ook The Concept of Mind. De geest van Descartes is volgens Ryle een mythe. Het is een "geest in de machine", die niets verklaart en alleen maar problemen oproept. Waar het om gaat is waarneembaar menselijk gedrag. Wie verder zoekt, zal niets vinden. "Ik denk, dus ik besta.", waar heeft Descartes het over? "Zelfs God, indien hij in onze geesten zou kunnen kijken, zou daar niet kunnen zien, waarover wij spreken." schrijft Wittgenstein.

2 Toch laat het Cartesiaanse dualisme zich niet zo gemakkelijk wegredeneren. Neem bijvoorbeeld kleuren. In de wereld van de wetenschap bestaan kleuren niet. Objecten reflecteren verschillende golflengten licht, maar die lichtgolven zelf zijn kleurloos. Mensen zien kleuren, doordat de kegeltjes in ons netvlies geprikkeld worden en die informatie doorsturen naar de visuele hersenschors. Voor de wetenschap is het zien van kleuren op een dergelijke causale manier te verklaren. "Maar," zo kan Descartes tegenwerpen, "waar blijven mijn kleuren dan? Mijn waarnemingen hebben nog steeds eigenschappen die de wetenschap niet verklaart: de subjectieve kwaliteiten die uitmaken hoe de dingen er voor mij persoonlijk nu op dit moment uitzien, hoe ze ruiken, voelen en smaken. Er moet dus wel zoiets zijn als een bewustzijn, een innerlijk theater dat we met ons geestesoog gadeslaan. Ofschoon tegenwoordig vrijwel iedereen ervan overtuigd is dat de geest een stoffelijk verschijnsel is, bleef het menselijk bewustzijn een raadsel. De Amerikaanse filosoof Daniël Dennett heeft nu een boek gepubliceerd met de uitdagende titel Consciousness Explained. Dennett is een leerling van de eerder genoemde Gilbert Ryle die hem begeleidde bij het schrijven van zijn proefschrift. Na zijn promotie te Oxford in 1965 ging hij terug naar de Verenigde Staten. Daar ontplooide hij een buitensporige activiteit. Zijn onderzoeksgebied is de menselijke geest en Dennett is niet een type wijsgeer die daarover lui onderuit gezakt in zijn stoffige leunstoel gaat filosoferen. Hij is een groot voorstander van interdisciplinair onderzoek en is op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de neurowetenschappen, de psychologie en de kunstmatige intelligentie. Behalve talloze artikelen heeft Dennett een vijftal boeken gepubliceerd: Content and Consciousness, Elbow Room, Brainstorms en The Intentional stance. De meeste bekendheid heeft hij echter vergaard met The Mind's I, een verzameling artikelen over de menselijke geest die hij samen met Douglas Hofstadter heeft uitgegeven.

3 Zijn zesde boek, Consciousness explained, is de kroon op zijn oeuvre. Dennett heeft net als Descartes en zijn eigen leermeester Gilbert Ryle de gave om zo boeiend over filosofie te schrijven dat iedereen, van geïnteresseerde lezer tot vakfilosoof, er genoegen aan beleeft. Zijn stijl is bijna te onderhoudend. Lezers belanden bij de conclusie van een betoog nog voor zij zich af hebben kunnen vragen of zij wel alle stappen van de redenering willen volgen. Het is een boek als een draaikolk. Toch is het niet alleen de stijl die het boek zo aantrekkelijk maakt. Het is een ware 'Fundgrube' van ideeën en ideetjes en een sprekend bewijs van hoe springlevend en boeiend de analytische filosofie momenteel is. Het boek is kortom mooi en prachtig, maar is het verschijnsel bewustzijn nu ook verklaard? Volgens Dennett is het een illusie te denken dat wij een innerlijk geestesoog hebben, waarmee wij waarnemen hoe de wereld er subjectief, voor ons persoonlijk, uit ziet. Een groot deel van Consciousness Explained is gewijd aan het bestrijden van deze mythe van het Cartesiaanse theater. Bewustzijn is geen toneelstuk dat opgevoerd wordt op een privé-theatertje in de hersenen aan het eind-station van onze zenuwbanen. Zo'n eind-station bestaat niet. De hersenen zijn volgens Dennett voortdurend op verschillende parallelle niveau's tegelijk in de weer met het interpreteren en verwerken van zintuigelijke indrukken. Er wordt niet slechts één, maar talloze toneelstukken opgevoerd. Van welk toneelstuk wij ons bewust zijn hangt volgens Dennett af van de vraag welke informatie op dat moment voor onze hersenen het dringendst geboden is. Wat hoor ik? Pas als mijn hersenen zich dit afvragen, word ik mij bewust van de hond die in de verte blaft. Wat zie ik nu? Eerst dan is de vogel op het balkon in mijn bewustzijn aanwezig. Wat voel ik? Het is niet zo dat de spin die over mijn arm kruipt tot mijn bewustzijn doordringt. De situatie is volgens Dennett precies omgekeerd. Mijn bewustzijn richt zich opeens op de informatie die zich via de zintuigen aandient en neemt dan als het ware de spin in zich op.

4 Dennett ondersteunt deze opvatting met diverse gedachten-experimenten en beschrijvingen van psychologisch onderzoek. Bovendien kan hij wijzen op het bestaan van computer-programma's die precies zo'n zelfde vraag- en antwoord-spel bij zichzelf kunnen uitvoeren. De mens onderscheidt zich slechts van de computer, doordat zij meer vragen stelt en moeilijke antwoorden geeft. Maar, zo benadrukt Dennett, in beginsel is er geen verschil tussen de manier waarop de menselijke hersenen informatie verwerken en de manier waarop computers dat doen. Dit is het meest betwistbare standpunt in zijn boek. Is er werkelijk geen verschil tussen het proeven van een glas wijn door een computer en het proeven van een glas wijn door een mens? Het antwoord van Dennett is simpelweg: "In beginsel niet!" Maar waarom kijken we dan niet gewoon op het etiket van de fles om te kijken wat de chemische samenstelling van de wijn is? Het daadwerkelijke proeven van wijn door een mens is toch iets anders? Wijn heeft toch ook een bepaalde subjectieve kwaliteit, namelijk hoe die ons smaakt op het moment dat we proeven? Voor de wetenschap is proeven misschien op deze manier verklaard. "Maar," zo kunnen we opnieuw met Descartes tegenwerpen, "waar blijven mijn eigen smaken dan? Mijn waarnemingen hebben nog steeds eigenschappen die de wetenschap niet verklaart: de subjectieve kwaliteiten die uitmaken hoe de wijn voor mij persoonlijk nu op dit moment smaakt. En als dat zo is, moet er dus toch zoiets zijn als een bewustzijn." Dennett is door deze tegenwerping niet uit het veld geslagen. Nu toont hij zich een trouwe pupil van zijn leermeester Gilbert Ryle. Op een dag kreeg Ryle te Oxford bezoek van een hooggeleerde collega. Ryle maakte plichtsgetrouw met hem een wandeling langs de colleges van Oxford. Na afloop van de rondleiding vroeg de gast aan Ryle: "Prachtig al die colleges, maar waar is de universiteit van Oxford nu?" Het was hem ontgaan dat de universiteit samengesteld is uit die colleges. De universiteit leidt niet een van die colleges onafhankelijk bestaan. De universiteit is die colleges. De gast maakte een zogenaamde categorie-fout. Net zo maken wij, volgens Ryle, een categorie-

5 fout als we denken dat er achter objectief waarneembaar menselijk gedrag nog een mysterieuze geest schuil-gaat. En net zo hebben onze waarnemingen, volgens Dennett, helemaal niet van dergelijke mysterieuze, subjectieve kwaliteiten. Het enige dat bestaat is onze fysieke gesteldheid en onze ervaring in het proeven van wijn, mits dat neuro-fysiologisch is vastgelegd. Om aan te tonen dat het aannemen van dergelijke subjectieve kwaliteiten onnodig is heeft Dennett elders al eens de treurige geschiedenis van de twee koffie-proevers verteld. Na jaren trouwe dienst schuift mijnheer Sanborn tijdens de lunchpauze in de kantine van de koffie-branderij met een somber gezicht aan bij zijn collega Chase. "Kan ik je in vertrouwen wat zeggen Chase? Die koffie hè, die smaakt me niet meer. Vroeger vond ik die heerlijk, maar nu... Ik vind het niet meer te drinken. Weet je hoe dat komt? De koffie daar is niets mis mee, die heeft nog een prima smaak. Maar mijn eigen smaak is veranderd." Chase knikt begrijpend. "Gek dat je dat nu zegt Sanborn. Want eerlijk gezegd, die koffie komt mij vandaag aan de dag ook de neus uit. Maar weet je wat het met mij is? Mijn smaak is nog hetzelfde, maar mijn smaakpapillen zijn veranderd. Ik proef anders." Wie heeft er gelijk? Zowel Chase als Sanborn zouden zelf het beste moeten weten wat die geheimzinnige, subjectieve kwaliteit van koffie is. Zij zijn immers de enigen die kunnen weten hoe de koffie hun nu smaakt. Maar noch Chase noch Sanborn kunnen ons iets over die subjectieve kwaliteit vertellen. In een wetenschappelijke verklaring van het verschijnsel proeven zijn zulke kwaliteiten bovendien volslagen overbodig, dus waarom zouden we moeten aannemen dat er dergelijke subjectieve kwaliteiten bestaan? Zijn de hersenen van de mens dan toch een soort computer? Moeten we met Dennett concluderen dat er over het menselijk bewustzijn geen feiten vaststaan onafhankelijk van de vragen die we als een soort computer aan de informatie-verwer-

6 kings-systemen van onze hersenen stellen? Zo snel moet de lezer zich echter niet door Dennett laten overtuigen. Want wie stelt die vragen eigenlijk aan de informatieverwerkings-systemen in onze hersenen? Is dat niet opnieuw het Cartesiaanse Ego, maar dan getooid in het jasje van de twintigste eeuwse cognitie-wetenschap? Als hij zichzelf deze vraag stelt wordt Dennett erg voorzichtig. Hij stelt een empirische hypothese voor: het menselijk bewustzijn is wellicht het resultaat van de werking van een denkbeeldige, seriële machine die in onze hersenstructuur verweven zit en die de belangrijke vragen stelt aan de parallel werkende primitievere informatieverwerkings-systemen. Het is deze machine die, geholpen door de taal, de illusie wekt dat er een Cartesiaans Ego, een Ik-zelf, in onze hersenen huist. Dit Cartesiaanse Ego is volgens Dennett het gevolg van onze drang tot zelfbehoud en gevormd door de evolutie. Wat bij een spin het spinnen van zijn web is, bij de bever het opwerpen van een dam in de rivier, is bij de mens het vertellen van verhalen over haar eigen innerlijk. Het Cartesiaanse Ego is niet de bron, maar het product van die verhalen. Is bewustzijn verklaard? Wie het drinken van een glaasje wijn liever niet aan de computer overlaat, ontkomt aan het slot van deze tour de force toch niet aan de indruk dat bewustzijn eerder weggeredeneerd, dan verklaard is. Dennett heeft ongetwijfeld het gelijk aan zijn zijde als hij het Cartesiaanse theater verwerpt. Ook zijn alternatieve model van de geest, waarin het bewustzijn uit talloze theater-stukken kan kiezen is aannemlijk. Maar de kern van het boek: dat het menselijk bewustzijn niet langer een mysterie is, is moeilijk te aanvaarden voor iemand die oren heeft om te horen, ogen om mee te kijken, een neus om mee te ruiken en een mond om mee te proeven.

7 D. C. DENNETT, BRAINCHILDREN. ESSAYS ON DESIGNING MINDS. PENGUIN BOOKS. De afgelopen tien jaar heeft een nieuw verschijnsel zijn intrede gedaan in wijsgerige kringen: de marketing van de filosoof. Het lijkt wel of het in de filosofie niet langer gaat om wijsgerige vragen, maar om wie het beste overkomt. Dit verschijnsel heeft tenminste twee gevolgen. Ten eerste dat de beste filosofen in de schaduw staan van hun mediagenieke, maar minder begaafde collega s. Het leidt er, ten tweede, toe dat creatieve filosofen zich afwenden van het harde denkwerk en zich aanpassen aan de smaak van het publiek. De Amerikaanse filosoof Daniël Dennett is één van die filosofen die lijden onder hun eigen verstaanbaarheid, die zo duidelijk bij de lezer overkomen, dat ze zich niet meer van die lezer kunnen losmaken en steeds maar schrijven wat die lezer graag wil en begrijpt. Zijn onlangs verschenen Brainchildren is een verzameling essays over uiteenlopende onderwerpen die gericht zijn op een publiek van niet-filosofen. Wat is een essay? vroeg Hermans, en zijn antwoord luidde dat het een opstel is waarin andermans boeken worden naverteld zonder namen te noemen. Dit is in zekere zin wat Dennett tegenwoordig ook doet, al noemt hij wel veel namen, meestal van wetenschappers. In hun kamp heeft Dennett de afgelopen jaren zijn tenten opgeslagen. Anders dan de meeste natuur-wetenschappers zoekt Dennett het echter niet in de diepte, maar in de breedte. Sommigen vinden dit een verdienste. Op de omslag staat zelfs Indien iemand van zichzelf kan zeggen dat hij de nieuwe Leonardo is, dan is het Dennett. Door de

8 voorwaardelijke structuur, wordt in deze zin niet beweerd dat Dennett de nieuwe Leonardo is, maar het wordt wel gesuggereerd. Die suggestie is potsierlijk en doet aan Dennett s reputatie eerder afbreuk dan dat zij een aanbeveling vormt. De filosofische problemen die Dennett bezighouden worden bondig samengevat in de titel van zijn eerste boek: Content and Consciousness, gedachteninhouden en bewustzijn. Over beide onderwerpen heeft Dennett ongewone standpunten ontwikkeld. Zijn opvatting over bewustzijn is na het verschijnen van zijn wervelende boek Consciousness Explained algemeen bekend. Volgens Dennett is bewustzijn niet een innerlijke waarneming, maar een voortdurend vraag- en antwoord-spel dat de hersenen met zichzelf spelen. Het antwoord dat de hersenen geven wordt een bewuste ervaring, wanneer het deel gaat uitmaken van een tijdelijk dominante hersen-activiteit. Op de vraag waar die dominante hersen-activiteit plaatsvindt geeft Dennett geen antwoord. Die vraag vooronderstelt namelijk dat er ergens in ons hoofd een Cartesiaans theater is waar onze geest de voortbrengselen van de zintuiglijke waarneming rustig zit te bekijken. In plaats daarvan spoken er talloze gedachten door ons hoofd waarvan er één op een moment verheven wordt tot bewustzijnsinhoud, zoals het tijdens het afstoffen van de vensterbank opeens tot ons doordringt dat de radio de Kindertotenlieder van Mahler uitzendt. Voor we bewust kunnen denken, moeten we kunnen denken. Voor we een theorie over bewustzijn kunnen ontwikkelen, moeten we eerst een theorie over denken hebben. Dennett heeft dan ook de eerste jaren van zijn carrière besteed aan het ontwerpen van zo n theorie. Dennett s opvatting over denken is minder bekend dan die over bewustzijn, maar even ongewoon.

9 Dennett is au fond een behaviourist; iemand die meent dat de psychologie zich alleen moet richten op uiterlijk waarneembaar gedrag en geen beroep mag doen op subjectieve, innerlijke ervaringen. Volgens Dennett kunnen we ieder object, dus ook de mens, op drie manieren bekijken. Ten eerste als natuurwetenschapper. We kijken dan uit welke elementen het chemische proces, de mens, is samengesteld. Ten tweede, als ingenieur. We kijken dan hoe de mens is ontworpen. Waarom het hart, bijvoorbeeld, uit twee kamers en twee boezems bestaat; waarom het samentrekt en bloed rondpompt. Ten derde als psycholoog. We nemen dan aan dat de mens overtuigingen, wensen en gevoelens heeft die zijn gedrag verklaren. Het ongewone aan Dennett s theorie over denken is dat hij meent dat we niet alleen mensen op deze psychologische manier kunnen bekijken, maar ook dieren en computers. Dennett wil niet alleen weten of zijn PC een metalen of een kunststoffen kast heeft, of hoe informatie van zijn diskette naar zijn harde schijf gekopieerd wordt, maar ook hoe zijn PC zich voelt en wat het weet. Zoals Prins Charles met zijn bloemen, spreekt Dennett met zijn computer. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat Dennett maar doet alsof zijn computer denkt en voelt. Beauty is in the eye of the beholder en net zo zijn de overtuigingen en bedoelingen die Dennett aan zijn computer toeschrijft slechts projecties van zijn geest. Ze bestaan niet echt. Soms lijkt Dennett dat inderdaad te beweren, maar elders spreekt hij dat tegen. De reden voor dat gedraai is duidelijk. Indien overtuigingen en gevoelens slechts bestaan in the eye of the beholder, dan schrijven we, als we op een psychologische manier naar

10 mensen kijken, aan hen ook geen echte gevoelens en overtuigingen toe, maar doen we slechts alsof ze die hebben. Deze opvatting van Dennett druist natuurlijk tegen onze dagelijkse ervaring in. Als Dennett gelijk heeft, moet hij tegen mijnheer Jansen zeggen die hem hartelijk met zijn verjaardag feliciteert. Laat maar zitten, je meent het toch niet, want je hebt helemaal niet de wens om mij te feliciteren. Ik doe alleen net alsof jij die hebt. Dennett zelf was zich natuurlijk bewust van deze vreemde consequentie van zijn theorie. Traditionele filosofen zouden zich door een dergelijk probleem gedwongen voelen om hun theorie aan te passen. Zo niet Dennett. Hij nam zitting in allerlei comités, nam deel aan diverse onderzoeksgroepen, reisde de hele wereld af om lezingen te geven, liet zich als guru fêteren in televisieprogramma s, schreef en passant niet alleen Consciousness Explained, maar ook Darwin s Dangerous Idea, een boek over de evolutietheorie, en een groot aantal artikelen, boekbesprekingen en feestredes. Het grootste deel van Brainchildren bestaat uit dergelijke, barokke essays die Dennett typeren: vrolijk, stimulerend, af en toe briljant, erudiet, maar soms ook chagrijnig en gemakzuchtig. Van sommige essays vraag je je af waarom ze zijn opgenomen, andere zijn alleen de moeite waard voor Dennett adepten. Lezers die meer in filosofie dan in Dennett geïnteresseerd zijn, zullen wellicht verzuchten: Zonde van zijn tijd, al die oppervlakkige stukken: hij moet die paradox in zijn theorie oplossen! Wellicht om deze lezers tegemoet te komen heeft Dennett zijn beste artikel van de afgelopen tien jaar in deze bundel opgenomen. Het artikel heet Real Patterns en bevat zijn huidige oplossing voor het probleem dat wij mensen waarnemen alsof zij

11 overtuigingen en wensen hebben, ofschoon die overtuigingen en wensen niet echt lijken te bestaan. Dennett s oplossing van de paradox begint met de vaststelling dat als we gedrag verklaren door overtuigingen en wensen aan mensen toe te schrijven, we in dat gedrag een bepaalde regelmaat, een patroon herkennen. We herkennen een stoel, omdat mensen er op gaan zitten. Net zo herkennen we dat iemand bang is, omdat hij vlucht. Nu zouden we kunnen zeggen dat die stoel niet echt bestaat. Wat er echt bestaat zijn de atomen waaruit die stoel is opgebouwd. Door het woord stoel te gebruiken, drukken we als het ware een patroon op die verzameling atomen. Omdat het zoveel gemakkelijker is om die verzameling atomen met het woord stoel aan te duiden, zeggen we vanzelfsprekend dat die stoel echt bestaat. Dezelfde houding moeten we aannemen ten aanzien van overtuigingen en wensen, meent Dennett. Om dat aannemelijk te maken, beschrijft hij een computerspel, Life genaamd. Dat spel is een soort patience met de computer. Het computerscherm is verdeeld in kleine vlakken die zwart of wit gekleurd zijn. Deze vlakken verspringen van kleur, al naar gelang twee of drie aangrenzende vlakken zwart of wit zijn. Zijn twee aangrenzende vlakken zwart, dan behoudt het vlak dezelfde kleur die het al had. Zijn drie aangrenzende vlakken zwart gekleurd, dan neemt het zelf ook die kleur aan. Indien geen of meer dan drie aangrenzende vlakken zwart gekleurd zijn dan wordt het vlak zelf wit. Door deze regel gehoorzaam te volgen ontstaan op het beeldscherm bepaalde patronen, waarin we figuren herkennen, zoals de slang, de amoebe die rondzwemt in een druppel water, de macrofaag die een virus verzwelgt. We kijken dan naar het scherm met een bepaald oog, namelijk dat van de natuurwetenschapper die vormen wil herkennen. We

12 kunnen echter ook naar het scherm kijken alsof we ingenieurs zijn. Dan zouden we de zwarte en witte vlakken kunnen interpreteren als symbolen waarmee een computerprogramma rekent. Stel dat dit een schaakprogramma is, dan kunnen we zelfs in die patronen een schaker zien die mogelijke zetten overweegt en met een bepaalde bedoeling die zetten ook uitvoert. Dan kijken we naar dat scherm met de blik van een psycholoog. Omdat de vlakken op het scherm nog steeds alleen de simpele regel omtrent zijn aangrenzende vlekken volgt, zal die interpretatie ook slechte zetten opleveren, net zoals bij een echte schaker. Dit moet ons volgens Dennett aan het denken zetten. Want waarin verschillen mensen met neuronen die vuren of niet-vuren van een systeem met vlakken die zwart of wit zijn? Is de toestand van onze hersenen niet vergelijkbaar met die van dat scherm, waarin wij een bepaald patroon herkennen? Dennett s antwoord op die vraag is natuurlijk bevestigend en dat brengt ons bij zijn oplossing van de paradox. Onze wensen en overtuigingen bestaan echt, omdat wij ze herkennen als patronen in bepaalde vormen van gedrag. Die patronen bestaan echt, net zoals die vlakken op het scherm. Maar tegelijkertijd hebben die patronen wel een waarnemer nodig die ze herkent. Net zo ziet iemand die niets van schaken weet slechts stukken hout op een in vierkanten verdeeld vlak. Schakers, daarentegen, zien in de stand van diezelfde stukken de Brentano verdediging op de Spaanse opening. Bestaat die Brentano-verdediging nu echt? Was Caspar Hauser bang voor hij gevonden werd? Bestaan overtuigingen en wensen nu echt? Dergelijke vragen of iets echt bestaat legt Dennett naast zich neer, want hij vindt zijn positie duidelijker dan begrippen als realisme of idealisme. Wie zulke vragen wel belangrijk vindt, filosofen zeg maar, zou wensen dat Dennett meer van zijn tijd daaraan

13 zou wijden. Wie vooral een liefhebber is van Dan the Man komt in Brainchildren ruimschoots aan zijn trekken.