Ondersteunde communicatie bij een kind met een ernstige verstandelijke beperking
|
|
- Fanny Christiaens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Ondersteunde communicatie bij een kind met een ernstige verstandelijke beperking auteurs laura feitsma LOGOPEDIST KENTALIS DE SKELP TE DRACHTEN Dit artikel beschrijft een casestudy over de implementatie van ondersteunde communicatie (OC) binnen een kinderdagcentrum voor kinderen met een verstandelijke beperking (VB). Het doel van de casestudy is in kaart te brengen welke informatie en samenwerking onontbeerlijk is bij het kiezen van een geschikt communicatiehulpmiddel voor kinderen met een VB en autismespectrumstoornis (ASS). Het artikel gaat in op de vraag hoe OC zo effectief mogelijk ingezet kan worden. De onderzoeksvraag van de casestudy was: Op welke wijze is de keuze voor OC in het geval van Hamid tot stand gekomen en in hoeverre wordt deze keuze ondersteund door de literatuur? dr. saakje da costa DOCENT EN ONDERZOEKER HANZE HOGESCHOOL GRONINGEN EN LOGOPEDIST KINDERPRAKTIJK GRONINGEN Ondersteunde communicatie Met de term ondersteunde communicatie (OC) wordt verwezen naar een verzameling technieken ontworpen om de verbale communicatie van mensen met weinig spraaken taalvaardigheden aan te vullen (Wilkinson & Hennig, 2007). Ondersteunde communicatie is sinds de jaren negentig uitgegroeid tot een nieuw vakgebied (Van Balkom & Welle Donker Gimbrère, 1994). Communicatieontwikkeling bij kinderen met een verstandelijke beperking Er wordt gesproken van een VB als er sprake is van tekortschieten op twee gebieden; het intelligentieniveau en de mate van sociale redzaamheid (Kraijer, 2006). Bij kinderen met een VB is de taalverwerving vaak vertraagd (Bates et al., 1995: in Van der Schuit et al., 2010) en zijn de inhoud en mogelijkheden tot verbaal communiceren beperkter (Helmhout, 2012). Doordat kinderen met een VB dikwijls signalen geven die door de omgeving niet als zodanig worden herkend, worden hun communicatie-initiatieven niet altijd beantwoord en raken ze vaak ontmoedigd. Daarnaast hebben ze niet altijd door dat contactinitiatief voor hen bedoeld is en hebben ze veelal een langere verwerkingstijd nodig, waardoor snel opeenvolgende vragen hen in verwarring kunnen brengen (Blokhuis & Van Kooten, 2011) en vaak niet leiden tot het nemen van communicatieve beurten (Heim, 2001). 06 In een kernteam worden de relatieve sterktes en zwaktes van het kind en mensen in zijn directe omgeving omschreven. LOGOPEDIE JAARGANG 87
2 Comorbiditeit VB en ASS Een VB komt in 75-80% van de gevallen voor in combinatie met ASS. Beide aandoeningen leiden tot problemen met socialisatie, communicatie en verbeelding. Kinderen met een VB hebben echter een algeheel en kinderen met ASS een specifiek cognitief tekort. Laatstgenoemden vertonen dus communicatieproblemen ongeacht hun niveau van functioneren (Noens en van Berckelaer- Onnes, 2002). Bij comorbiditeit van VB en ASS is er vaak sprake van een gecompliceerd beeld (Noens et al, 2002): Een VB leidt tot een tekort op alle functiegebieden (Noens & Van IJzendoorn, 2007) en de al vertraagde communicatieontwikkeling raakt daarnaast door ASS-problematiek ernstig verstoord. Focus op het bevorderen van communicatieve redzaamheid is daarom wenselijk, evenals inschakeling van een multidisciplinair team (Van den Dungen, 2006). Diagnostische fase voorafgaand aan keuze voor OC Goede diagnostiek is erg belangrijk, omdat dit kan voorkomen dat kinderen communicatiemiddelen krijgen die zij niet begrijpen, wat kan leiden tot ernstig probleemgedrag (Dijkxhoorn, 2003). Om een beeld te krijgen van de communicatieve vaardigheden van een kind zijn er diverse onderzoeksmogelijkheden, waarvan observeren in het dagelijks leven volgens Helmhout (2012) het allerbelangrijkste is. Daarnaast zou zorgvuldig diagnostisch onderzoek moeten plaatsvinden voordat men OC inzet (Perry & Condillac, 2003). Zo moet onder meer worden gekeken naar aandachtregeling, geheugenfuncties, motoriek, sociaal-emotionele ontwikkeling, taal en communicatiebehoeften (Van Balkom & Van Tartwijk, 2002). Ook moet het taalbegrip onderzocht worden wil men het kind op een correct niveau aanspreken (Light et al., 1998). IN HET KORT Dit artikel is gebaseerd op een casestudy over implementatie van ondersteunde communicatie (OC) bij een vijfjarige jongen, Hamid, met ernstige communicatieve problemen ten gevolge van een verstandelijke beperking (VB) en autismespectrum stoornis (ASS). Het artikel geeft informatie over hoe OC in de praktijk wordt ingezet binnen een kinderdagcentrum en vergelijkt dit met de literatuur. Ook wordt de rol van het multidisciplinair team en de communicatiepartners van Hamid beschreven. De belangrijkste conclusie die zowel uit de literatuur als de praktijk naar voren komt, is dat een multidisciplinaire aanpak met medewerking van alle betrokkenen een voorwaarde is voor het slagen van OC. Tot slot worden aanbevelingen gedaan ter verbetering van het inzetten van OC bij kinderen met een verstandelijke beperking. Een multidisciplinaire aanpak met medewerking van alle betrokkenen is een voorwaarde is voor het slagen van OC. Voordat OC op maat kan worden aangeboden, moeten er twee vragen worden beantwoord: Welke middelen zijn het meest geschikt om de communicatie te ondersteunen en op welk niveau van betekenisverlening moeten de middelen worden ingezet? De ComVoor is een geschikte test die op bovenstaande vragen antwoord kan geven (Noens et al., 2002). Hoewel de ComVoor primair ontwikkeld is voor mensen met autisme die niet of beperkt verbaal communiceren, is de test ook toepasbaar voor anderen met beperkte communicatieve vaardigheden (Helmhout, 2012). Personen met een VB hebben in vergelijking met normale personen een verhoogde kans op een discrepantie tussen kunnen en aankunnen (disharmonisch profiel). Vanuit emotionele kwetsbaarheid ontstaat bij veel personen psychische problematiek of moeilijk verstaanbaar gedrag (Koster 2005; in Braems, ). Daarom is kennis van de normale sociaal-emotionele ontwikkeling noodzakelijk om de afwijkende ontwikkeling te zien en te begrijpen. Došen (2008) ontwikkelde de Schaal van de Emotionele Ontwikkeling (SEO) om een schatting te kunnen maken van de emotionele ontwikkeling van mensen met een VB (Braems, ). Praktische problemen bij de diagnostiek Hoewel Light et al. (1998) adviseren gebruik te maken van de Gouden Standaard voor Taalbegrip (in Nederland is dit de Schlichting Test voor Taalbegrip (Schlichting & Lutje Spelberg, 2010)) om inzicht in de communicatieontwikkeling te verkrijgen, kan dit in de praktijk bij kinderen met complexe meervoudige problematiek voor problemen zorgen. Het gebruik van formele instrumenten is in feite niet haalbaar, omdat de testen waarmee het communicatieniveau van het kind wordt bepaald, gebaseerd zijn op de normale (gesproken) taalontwikkeling van kinderen (Kilkens et al., 2008). Verder geldt dat hoe groter de beperking, hoe moeilijker de taal en communicatie beoordeeld kunnen worden. Momenteel is er geen test beschikbaar om het taalbegrip bij mensen met een VB te meten. Veel logopedisten gebruiken de Schlichting Test voor Taalbegrip als screeningsinstrument (Helmhout, 2012). Interventie Bij de keuze van een ondersteunde communicatiehulpmiddel spelen meerdere factoren een rol. Behalve met de wensen van het kind en diens omgeving dient men rekening te houden met motorische- en sensorische mogelijkheden (Meihuizen-de Regt et al., 2009). Een communicatiesysteem moet vanzelfsprekend niet te hoog gegrepen zijn. Qua niveau is het beter om lager te starten dan te hoog (Egberts en Van der Giessen, 1996). Communicatiesystemen die met een kind mee kunnen groeien zijn daarom te ver- NUMMER 1-2, februari
3 Discipline Test Resultaten Observatiegegevens Kno-arts UMC Gehoortest (2006) Hamid was niet testbaar KL: 11 maanden Orthopedagoog UMC Kinderpsychologisch onderzoek (2006) Ernstige vorm van autisme KL: 11 maanden Orthopedagoog MKD BOS 2-30 (Van der Meulen & Smrkovsky,1983) (2007) Ontwikkelingsniveau van 0;7 jaar bij een kalenderleeftijd van 1;9 jaar Non-verbaal non-actief Geen reactie op prikkels Kinderpsychiater MKD Onbekend Autisme verwante stoornis onbekend Logopedist KDC Observatie (2009) KL: 4;6 jaar Mentor KDC Zich niet kunnen uitdrukken met gedragsproblemen en frustratie tot gevolg Hamid kon niets en sprong overal op. Er was geen spraak aanwezig. Sprake van gillen en schreeuwen Fysiotherapeut KDC Fysieke status (2009) KL: 3;11 jaar licht beperkte dorsaalflexie van de enkels Voorkeurshand is links Ziet geen gevaar, heeft geen rem Houdt van klimmen en balanceren Orthopedagoog (extern van het KDC) BSID-II-NL (B.F. van der Meulen, S.A.J. Ruiter, H.C. lutje Spelberg & M. Smrkovsky). (2010) KL: 5;1 jaar ComVoor (Roger Verpoorten, Ilse Noens & Ina van Berckelaer-Onnes) Observatie Hamid functioneert op een ontwikkelingsniveau tussen 1 en 2 jaar Hamid kan op presentatieniveau betekenis verlenen aan de communicatieve wereld om hem heen Hamid heeft kenmerken van een autismespectrumstoornis; consulenten zien tekorten in contact, communicatie en verbeelding. Ook zien ze een disharmonisch ontwikkelingsprofiel; m.n. grote verschillen in motorische en communicatieve ontwikkeling Nauwelijks sprake van gesproken taal Advies: sensomotorisch onderzoek afnemen TABEL 1. ComVoor (Verpoorten, Noens & van Berckelaer-Onnes, 2004). 08 EN DAN kiezen boven (al te) eenvoudige spraakcomputers, zodat de beperkte capaciteit van het middel en het te weinig uitbreiden van de woordenschat geen belemmering kunnen vormen (Light en Drager, 2007). De best mogelijke communicatie ontstaat wanneer men gebruik maakt van Totale Communicatie (TC); het tegelijkertijd en bewust gebruiken van alle communicatievormen (Helmhout, 2012), waar OC onderdeel van uitmaakt (Oskam & Scheres, 2003). Als OC deskundige is het belangrijk om op de hoogte te zijn van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied. Niet alleen voor logopedisten die op een KDC werken met kinderen met een verstandelijke beperking is multidisciplinaire samenwerking en evidence based werken noodzakelijk om optimale zorg te geven aan kinderen met communicatieve beperkingen. Ook elders in de (gezondheids)zorg wordt de noodzaak van op verantwoorde wijze samenwerken steeds meer gevoeld, omdat het breed dragen van evidence based werken binnen het hele team de kracht ervan versterkt. OC is alleen zinvol wanneer alle betrokkenen zich ervoor inzetten (Noens, 2004). Daarom moet iedereen op de hoogte zijn van de ontwikkelingen en achter de gekozen interventie staan. Onderlinge communicatie is daarnaast van belang omdat de aanwezige beperkingen de diagnostiek negatief kunnen beïnvloeden (Noens et al., 2007). Door elkaars observaties te delen, kan men een objectiever beeld verkrijgen van een kind. Bij twijfel over het niveau van een kind, kan men OC het beste onder zijn of haar topniveau inzetten (Noens, 2004). Frequente evaluatie is volgens Granlund en Olsson (1997) belangrijk omdat de uitingsbehoefte van iemand kan veranderen. Hierbij is betrokkenheid van het gehele team belangrijk (Welle Donker et al., 1995). Casus Inleiding Er is voor deze casus gekozen, omdat bij verschillende zorgverleners van het kinderdagcentrum vragen bestonden over het gedrag en perspectief van een jongen, Hamid (gefingeerde naam). Hamid is van Marokkaanse afkomst en geboren in Nederland. Op moment van onderzoek is hij 5;7 jaar. Voorgeschiedenis Hamid komt uit een gezin met een oudere broer en zus en een tweelingbroertje. Van LOGOPEDIE JAARGANG 87
4 9 8 7 heeft. Ook spreken de zus en broertjes van Hamid Nederlands met hem. Hij begrijpt enkele Arabische woorden. Tijdens de dagelijkse rituelen heeft hij weinig communicatieproblemen Fluit Boek Bal Puzzel Bellenblaas Piano FIGUUR 1. De keuzes van Hamid tijdens logopedie. Totaal aantal beurten: 124. Totaal aantal beurten Hamid: 62 Aanwezig Afwezig Aantal keer Opmerkingen Verbaal Vocalisaties X 33 Ritmische vocalisaties Eénwoordzinnen X 3 ja (2x) en deze Uitroepen / gillen X 1 Non verbaal Wijzen X 1 Naar de voorwerpen Reiken X 2 Naar de voorwerpen en bellen Grijpbeweging X 3 Naar de gsm en de bal Duwbeweging X 2 Tegen bal, bellenblaas Lichaamsbewegingen X 30 Gezichtsuitdrukking X 9 Glimlachen, lachen Huilen X Poging tot oogcontact X 12 Beurtwisseling Initiatief buiten onderwerp X 2 Loopt naar de speelhoek Pakt de telefoon Initiatief binnen onderwerp X 9 Pakt pictogrammen Beurtkansen X 10 Volgt L. Synchroon, asynchroon (1x) TABEL 2. Verbaal- en Non-verbaal Gedrag van Hamid tijdens Logopedie. zijn tweelingbroertje is bekend dat hij ASS heeft, of er daarnaast ook sprake is van een VB is niet opgenomen in het dossier. Hamid is geboren als tweede van de tweeling. Er was sprake van een stuitligging. Zorgen over het gehoor van Hamid begonnen toen hij 6 à 7 maanden was. Toen hij elf maanden was, kwam moeder via de huisarts bij de KNOarts terecht. Daar zijn het adenoïd en de tonsillen verwijderd en is geprobeerd het gehoor te testen; in verband met zijn beperkingen lukte dit laatste niet. Hamid heeft op tweejarige leeftijd buisjes gekregen, waarna de gehoorklachten verdwenen. Thuissituatie Thuis wordt Nederlands en Arabisch gesproken. Vader beheerst het Nederlands minder goed dan moeder; zij spreekt Nederlands met Hamid sinds ze weet dat hij ASS Beginsituatie Toen Hamid op driejarige leeftijd naar het kinderdagcentrum ging, was hij een druk jongetje dat veel chaos om zich heen creëerde. Hij kon dwangmatig zijn, zocht grenzen op en veel van zijn handelen draaide om wat hij zelf wilde. Hij communiceerde alleen non-verbaal en maakte geen gebruik van OC. Er was sprake van een weinig stimulerende omgeving binnen het gezin. Hij heeft een ernstige VB en een ernstige vorm van ASS. De BSID-II-NL is niet volgens de vastgestelde regels afgenomen waardoor het berekenen van een score niet mogelijk was. Wel is bekend dat Hamid op een ontwikkelingsniveau tussen 1 en 2 jaar functioneert. Diagnostiek Tussen 2006 en 2011 zijn er verschillende onderzoeken op diverse ontwikkelingsgebieden gedaan bij Hamid (Tabel 1). Therapieverloop Eind 2009 had Hamid (4;6 jaar) moeite zichzelf uit te drukken wat vaak resulteerde in driftbuien. Er is toen gekozen voor directe logopedie, met een frequentie van twee keer per week zolang het wenselijk is. De logopedist gebruikte Visitaal pictogrammen tijdens de behandeling van Hamid, met als doel dat hij meer begrip van en grip op de wereld zou verkrijgen door aan te kunnen geven wat hij wenst. Visitaal pictogrammen zijn vierkante afbeeldingen van een wit figuur tegen een zwarte achtergrond (Scholte, 2005). Deze vorm van OC kwam tot stand door trial and error. De logopedist heeft gekozen om met Visitaal Pictogrammen te beginnen, omdat deze op het KDC aanwezig waren. Wanneer dit te moeilijk voor hem zou blijken, was de logopedist van plan om een niveau lager gaan. Niet alle vormen van OC, zoals een spraakcomputer leken geschikt voor een druk, onbesuisd en beweeglijk jongetje als Hamid. Andere vormen die geschikt leken voor in de thuissituatie, zoals een fotoboekje, kwamen niet van de grond door het ontbreken van overeenstemming van leden uit het multidisciplinair team. Zo schatte men NUMMER 1-2, februari
5 LOGOPEDIE Zinslengte Vragen stellen Logopedist FIGUUR 2. Taalaanbod door Hamid s communicatiepartners. Sociale functies Groet Hamid? TABEL 3. Communicatieve Functies. de mogelijkheden van Hamid verschillend in en was men het dientengevolge niet eens over de vorm van OC. De logopedist heeft haar keuze voor pictogrammen ongewijzigd gelaten, omdat Hamid de bedoeling van de pictogrammen snel oppikte. De keuze voor pictogrammen is in overleg met de mentor van Hamid tot stand gekomen. Er heeft con- Onverstaanbare Uitingen Klassenbegeleider Moeilijke woorden Item Rangorde Afwezig Soms Vaak Interactie-/Regulatiefuncties Roept Hamid iemand? Vraagt Hamid om verduidelijking of herhaling, wanneer hij iets niet verstaan of begrepen heeft? Controlefuncties Geeft Hamid te kennen dat het iets wil of wenst? Vraagt Hamid gericht om voorwerpen of acties? Weigert Hamid voorwerpen of acties? Geeft Hamid aan wat hij van plan is te gaan doen? Vraagt Hamid om toestemming? Stelt Hamid iets voor om te doen? Vraagt Hamid wat een ander wil? Vraagt Hamid wat een ander is van plan te gaan doen? Vraagt Hamid om een verklaring wanneer iets niet mag? Stelt Hamid zelf regels op? Expressiefuncties Gebruikt Hamid uitroepen? Uit Hamid zijn gevoel? Vraagt Hamid naar het gevoel of de toestand van een ander? Representatiefuncties (ook controle functie ) Vestigt Hamid de aandacht op iets? Geeft Hamid commentaar op wat hij waarneemt? Geeft Hamid commentaar op wat hij zelf aan het doen is? Geeft Hamid nieuwe informatie? Geeft Hamid antwoord op een vraag? Geeft Hamid commentaar op wat een ander doet? Vraagt Hamid om informatie? Vraagt Hamid naar de naam van dingen? Voegt Hamid informatie toe aan iets dat iemand anders zei? Vraagt Hamid om uitleg? Geeft Hamid zelf verklaringen? tact met ouders en orthopedagoog plaatsgevonden waarbij de logopedie globaal besproken is. De ouders dachten dat Hamid geen baat zou hebben bij pictogrammen, omdat zij hem zonder pictogrammen begrijpen, maar vonden het anderzijds goed dat dit onderzocht zou worden. Hamid heeft in één jaar zes pictogrammen leren gebruiken. Hij kan ze linken aan de voorwerpen en doelbewust inzetten. Hamid staat meer open voor de talige boodschap. Methode Het onderzoek betrof een kwalitatief onderzoek, waarbij één kind een half jaar lang binnen de eigen context gevolgd werd. Het onderzoek heeft maatschappelijke relevantie; door de studie kunnen begeleiders van het kinderdagcentrum nieuwe inzichten krijgen over OC bij een VB en wordt de noodzaak voor logopedisten om vanuit evidentie echt te gaan samenwerken benadrukt. Er zijn verschillende informatieverzamelingsmethodes gebruikt, die hieronder worden beschreven. Dossieronderzoek Het doel van dit dossieronderzoek was het verzamelen van informatie over de voorgeschiedenis van Hamid om zo een heldere casusbeschrijving te kunnen maken. Er is gekeken naar de diagnose (zowel medisch als logopedisch), door wie eventuele onderzoeken uitgevoerd zijn en met welke reden. De periode voorafgaand het kinderdagcentrum is beschreven en de reden van aanmelding. Daarnaast werd de gehele ontwikkeling van Hamid beschreven. De informatie is zowel uit het dossier voortgekomen als uit interviews en vragenlijsten voor leden van het paramedisch team en de ouders. Verrichten van observaties De observaties hadden als doel het in kaart brengen van Hamids communicatie met verschillende communicatiepartners in verschillende situaties. Voordat de onderzoeker startte met de observaties heeft zij een tijdspad en observatielijsten gemaakt en verschillende situaties beschreven waarin ze wilde observeren. Afnemen van interviews De onderzoeker heeft, op basis van de literatuur, vragenlijsten opgesteld voor de ouders, logopedist, mentor en orthopedagoog van Hamid. De interviewvragen bestreken de periode voor en na aanmelding bij het KDC. De vragen betroffen het communicatief gedrag van Hamid en het inzetten van OC in verschillende situaties, zijn mogelijkheden en belemmeringen en het gedrag van communicatiepartners. Het doel was enerzijds de JAARGANG 87
6 Multidisciplinair team KDC Arts Orthopedagoog Logopedist Muziektherapeut Kinderfysiotherapeut TABEL 4. Het multidisciplinaire team. casusbeschrijving zo volledig mogelijk te kunnen schrijven en anderzijds verschillende meningen in kaart te brengen. Data-analyse Er is een video-opname gemaakt van de communicatie van Hamid met de logopedist en met de mentor, welke getranscribeerd is op basis van nauwkeurige transcriptievoorbeelden van de communicatie tussen kind en communicatiepartner (Heim, 2001, p ). Ethische aspecten Voorafgaand aan het onderzoek is aan de ouders van Hamid schriftelijke toestemming gevraagd om hem in het onderzoek te mogen betrekken. Voor behoud van privacy is gebruik gemaakt van een gefingeerde naam. Voor het maken van de video-opname is toestemming gevraagd aan de ouders van Hamids klasgenootjes. Daarnaast zijn de interviewuitkomsten ter inzage gegeven aan de geïnterviewden. Resultaten Observaties De logopedist startte met het koppelen van één pictogram aan de bijbehorende activiteit. Daarna werd één ander pictogram aangeboden. Wanneer Hamid individuele pictogrammen kon koppelen aan de activiteit werden er tegelijkertijd meerdere pictogrammen aangeboden. Hamid bleek een sterke voorkeur te hebben voor twee pictogrammen; bal en bellenblaas als hij kon kiezen uit zes pictogrammen die in willekeurige volgorde werden aangeboden (Figuur 1). Hamid uitte zich vooral door middel van vocalisaties en lichaamsbewegingen (Tabel 2). NUMMER 1-2, februari 2015 Rol van de communicatiepartner Er bleken verschillen in taalaanbod tussen de logopedist en de klassenbegeleider: de logopedist verlengde de beurtwisselingspauze op correcte wijze in tegenstelling tot de klassenbegeleider, die juist veel vragen stelde (Figuur 2). Communicatieve functies Hamid beheerst vier van de vijf communicatieve functies, maar laat iedere functie zeer beperkt zien. De sociale functie (5), die normaal gesproken vroeg in de ontwikkeling wordt verworven, is zelden aanwezig. De expressiefunctie is vaak aanwezig (Tabel 3). Interviews Het functioneren van het multidisciplinair team (Tabel 4) is in kaart gebracht door middel van interviews. Hieruit kwam een aantal punten naar voren: 1. Gesprekken worden in subgroepen gehouden, bijvoorbeeld tussen de mentor en de logopedist. Dit wordt als effectief gezien, hoewel het plannen vaak lastig is. Afstemming specifiek over OC rond Hamid in het volledige team heeft niet plaatsgevonden. 2. Binnen het team denkt men verschillend over het communicatieniveau van Hamid. Hierdoor wordt OC niet eenduidig ingezet waardoor verwarring ontstaat bij zowel Hamid als bij de betrokkenen. Enkele zorgverleners geven aan een persoon te missen die de leiding neemt en iedereen op de hoogte stelt van recente ontwikkelingen ten aanzien van de begeleiding van Hamid. Discussie Gedurende dit onderzoek is binnen een kinderdagcentrum (KDC) voor kinderen met een VB de implementatie van OC bij de vijfjarige Hamid onderzocht. Hierbij werd gekeken of het proces van diagnostiek tot evaluatie gebaseerd was op de best beschikbare informatie. Samenvattend zijn de belangrijkste resultaten dat de logopedist te weinig evidence-based (EBP) gewerkt heeft, dat er in de diagnostiekfase onvoldoende onderzoek heeft plaatsgevonden en dat de zorgverleners rond Hamid onvoldoende communiceren met elkaar over hun visie en opvattingen. Uit het onderzoek komt naar voren dat er onvoldoende EBP gehandeld is. Consensus over de communicatieve vaardigheden van Hamid zou de kans vergroot hebben dat het juiste communicatiehulpmiddel gekozen en succesvol geïmplementeerd werd. Het is reëel te veronderstellen dat zich daarmee minder frustratie en communicatienood bij Hamid ontwikkeld had. De volgende diagnostiek heeft niet plaatsgevonden: 1. Het afnemen van de ComVoor. Deze test had inzicht kunnen geven in de betekenis die Hamid kan toekennen aan ondersteunde communicatievormen (Verpoorten, Noens & Van Berckelaer-Onnes, 2004: in Helmhout, 2012). Tevens had deze test informatie kunnen verschaffen over het verbeteren van de communicatiemogelijkheden van Hamid (Kraijer, 2006). 2. Onderzoek naar de sensomotorische informatieverwerking. Dit had informatie kunnen geven over de prikkelverwerking van Hamid om zo oplossingen te kunnen vinden voor zijn onbesuisde gedrag (Helmhout, 2012). 3. SEO, de Schaal van de Emotionele Ontwikkeling (Došen, 2008). De SEO stelt zorgverleners in staat om een vollediger beeld van een kind te schetsen en kan als leidraad worden gebruikt voor zorgverleners en ouders (Braems, ). De SEO had een indicatie kunnen geven van de emotionele ontwikkelingsfase van Hamid, waardoor probleemgedrag verklaard had kunnen worden. Omdat zorgverleners van het kinderdagcentrum verschillen zagen in ontwikkelingsniveau zou de SEO een goede aanvulling zijn geweest op de overige diagnostiek. 4. Analyse van iedere communicatieve situatie van Hamid door middel van observatie. Dit had informatie kunnen geven over Hamids communicatiebehoefte, zijn communicatieve functies en zijn interactie met verschillende communicatiepartners. De zorgverleners van Hamid communiceren onderling onvoldoende over de verschillen die zij zien in zijn communicatieontwikkeling. Hierdoor wordt OC niet eenduidig en systematisch in alle communicatieve situaties ingezet wat haar effectiviteit verkleint (Van Balkom et al, 1994). Voldoende 11
7 12 LOGOPEDIE Een kernteam bestaat uit alle belangrijke communicatiepartners van het kind. onderlinge communicatie is noodzakelijk om een objectief beeld van een kind te verkrijgen (Noens, 2004). Lacroix, Lemmens en Beurskens (2010) beschrijven verschillende belemmerende factoren voor het gebruik van EBP waaronder tijdgebrek en gebrek aan goede vakliteratuur. De logopedist van Hamid droeg vergelijkbare redenen aan voor onvoldoende gebruik van EBP. Zo werden de Visitaal pictogrammen ingezet vanwege hun toevallige aanwezigheid op het kinderdagcentrum en niet op basis van een overwogen keuze op basis van evidentie. Om de juiste begeleiding te geven bij implementatie van OC, moet iedere logopedist werken volgens evidentie waarbij bewuste keuzes worden gemaakt. Aanbevelingen OC is een multidisciplinair en gespecialiseerd vakgebied. Op het KDC van Hamid waren niet alle specialismen vertegenwoordigd. Het multidisciplinair team had daarom een deskundige moeten inhuren die de ComVoor kon afnemen. Ook had een SIspecialist (een logopedist, ergotherapeut, fysiotherapeut of een oefentherapeut die een certificaat heeft behaald bij de Nederlandse Stichting voor Sensorische Informatieverwerking) de sensorische integratie moeten onderzoeken. Het inhuren van expertise is kostbaar en vergt enige organisatie. Een andere optie is dat professionals van het kinderdagcentrum cursussen volgen om zelf de bevoegdheid te verkrijgen dergelijke gespecialiseerde tests af te nemen. De Schaal van de Emotionele Ontwikkeling (SEO) (Došen, 2005) had daarnaast moeten worden afgenomen door een mentor of een gedragsdeskundige. Kennis en ervaring over communicatieontwikkeling en -ondersteuning ontstaan alleen in teamverband, waarbij alle relevante informatie over het communicatief functioneren wordt verzameld en verwerkt tot een integraal plan (het ICP). De orthopedagoog, logopedist en ergotherapeut zouden op zijn minst basiskennis van verschillende communicatievormen moeten hebben (Van Balkom et al., 2002). Gezien de complexe communicatieproblemen van Hamid was dit noodzakelijk. Een kernteam bestaat uit alle belangrijke communicatiepartners van het kind (Welle Donker-Gimbrère, 2010). Ouders worden vaak niet als volwaardige partners van een kernteam gezien, hoewel zij de hele dag met hun kind communiceren en belangrijke kennis bezitten over de communicatiemogelijkheden, behoeften en motivatie van hun kind (Van Balkom et al., 2002). Zij zouden daarom altijd bij de implementatie van OC moeten worden betrokken. In een kernteam worden de relatieve sterktes en zwaktes van het kind en mensen in zijn directe omgeving omschreven. Het kernteam stelt vast welke begeleidings- en ondersteuningsvormen worden ingezet en op welke manier. Een gekozen communicatiehulpmiddel moet geëvalueerd worden. Bij jonge kinderen en in de beginperiode van implementatie van OC zal dit vaker moeten gebeuren dan bij oudere kinderen, hoewel ook bij hen de communicatiemogelijkheden kunnen veranderen. Eenmaal toegewezen communicatiehulpmiddelen worden in de praktijk inhoudelijk nauwelijks aangepast aan de nieuwe mogelijkheden van de betrokkene (Van Zaalen, 2011). Ook bij Hamid werden de Visitaal pictogrammen gedurende langere periode gebruikt zonder te evalueren of dit voor hem gepast was. De logopedist, in de rol van communicatiedeskundige en coördinator, heeft onder andere als taak de manier waarop de interactie tussen Hamid en zijn verschillende communicatiepartners verloopt in allerlei situaties systematisch te evalueren (Boudewijn, 1997). Moeder gaf tijdens het onderzoek aan dat hij thuis wel verbale communicatie laat zien en dat zijzelf weinig vertrouwen had in de Visitaal pictogrammen. Hierbij had het multidisciplinair team meer moeten doorvragen en begeleiding moeten geven, omdat bekend is dat wanneer een kind en zijn omgeving positieve ervaringen opdoen met verbeteringen in de communicatie, zij eerder geneigd zijn ondersteunende vormen te accepteren en te gebruiken (van Geemert & Minderaa, 1997). Als OC deskundige is het belangrijk om op de hoogte te zijn van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied. Deskundigen kunnen de website raadplegen voor recente informatie over OC. Auteurs Laura Feitsma, werkzaam als logopedist bij Kentalis De Skelp te Drachten. Dr. Saakje da Costa, als docent en onderzoeker werkzaam op de Hanzehogeschool Groningen en als logopedist in de Kinderpraktijk Groningen. JAARGANG 87
8 LITERATUURLIJST > Bakker, J.H., Dungen van den, B.E. (2013). Ontwikkelen en onderzoeksprojecten, Koninklijke Kentalis. PDF bestand. > Balkom, H. van, Golsteijn-Kramer, D. & Luiken, H. (2012). Icon Apps, Initiatieven nemen in communicatie ondersteuning met Apps. Nijmegen: Stichting Milo. > Balkom, H. van & Tartwijk, S. van (2002). Communicatie bij mensen met een auditieve en verstandelijke beperking: meer dan de som der delen. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg, 28, (4) 244, 246, 248. > Balkom, H. van & Welle Donker Gimbrère, M. (1994, 2004). Kiezen voor communicatie. Een handboek over communicatie van mensen met een motorische of meervoudige handicap. Nijkerk: Uitgeverij Intro. > Blokhuis, A. & Kooten, N. van (2011). Je luistert wel, maar je hoort me niet. Over communicatie met mensen met een verstandelijke beperking. Apeldoorn: Garant-Uitgevers. > Bosch, N. (2006). Communicatie. niet vanzelfsprekend. Verbeteren van de communicatieve pragmatiek bij kinderen met ASS. 14, Verkregen op 20 september, 2010, via Katholieke Hogeschool Kempen (DoKS) Website: FiSe413ebf17093f9ba b836e20088/eindwerkmetvoorbladpdf.pdf;jsessionid=0640F9033BE87C17D707E34011EDE588?recordId=SKHK413ebf 17093f9ba b836e > Braems, K. (2008). De Sociaal-Emotionele Ontwikkeling in kaart. Verkregen op 28 september Thesis > Dijkxhoorn, Y.M. (2003). Unravelling challenging behaviour: A study into the factors that influence the occurrence of challenging behaviour of children with an autistic spectrum disorder. Universiteit Leiden, 152pp.(Leiden, Grafisch Bedrijf UFB) I.A., Berckelaer-Onnes. (dissertatie) > Dungen, L. van den (2006). Taaltherapie voor kinderen met taalontwikkelingsstoornissen. Bussum: Uitgeverij Coutinho. > Egberts, J. & Giessen, M. van der (1996). Communicatie niet vanzelfsprekend. Leuven: Uitgeverij Acco. > Geemert van, G.H, Minderaa, R.B. (1997). Zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Van Gorcum, Assen. p n&lr=&id=s6wsjjk89w8c&oi=fnd&pg=pa134&dq=wanneer+ondersteunde+communicatie+succesvol%3f&ots=5rlbdkpkgc&sig=9_iofhwuzwukynwg C1UAKGphoAo#v=onepage&q=wanneer%20Ondersteunde%20communicatie%20succesvol%3F&f=false > Granlund, M. & Olsson, C. (1997). Eerst observeren, dan communiceren. Utrecht: Elsevier de Tijdstroom. > Heim, M. J. M. (2001). Nauwelijks spreken, veel te zeggen. Een studie naar de effecten van het COCP-programma. Verkregen op 12 december, 2010, via Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit van Amsterdam > Website: 30, > Helmhout, S. (2012). Logopedie voor mensen met een verstandelijke beperking. Den Haag: Boom Lemma uitgevers > Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende. > Kalf, H. & De Beer, J. (2004). Evidence-based logopedie. Logopedisch handelen gebaseerd op wetenschappelijke evidentie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. > Kilkens, A., Rietveld, T. & Klatter, J. (2008). Het communicatie Assessment Interventie Systeem voor niet- of nauwelijks sprekende kinderen met meervoudige beperkingen (CAIS); de ontwikkeling van een nieuw instrument. KomCom 3 (2), > Kraijer, D. (2006). Logopedie bij kinderen met een verstandelijke beperking en autismespectrumstoornis. Maak een goede start! [Elektronische versie] Logopedie en Foniatrie, 9, > Light, J.C., Roberts, B., Dimarco, R. & Greiner, N. (1998). Augmentative and alternative communication to support receptive and expressive communication for people with autism. Journal Communication Disorders, 31, , 163, 169. > Light, J. & Drager, K. (2007). AAC Technologies for Young Children with Complex Communication Needs: State of the Science and Future Research Directions. Augmentative and Alternative Communication, 2007 VOL. 23 (3), pp > Meihuizen- de Regt, M.J., Moor de, J.M.H. & Mulders, A.H.M. (2009). Kinderrevalidatie. Assen: Koninklijke Van Gorcum. > Nederlandse Vereniging van Artsen voor Verstandelijk Gehandicapten (1997). Richtlijnen voor diagnostiek en behandeling van visuele stoornissen bij verstandelijk gehandicapten. > Noens, I. L. J. (2004). Pieces of the Puzzle. Sense-making and communication in autism spectrum disorders. Para. Klinische implicaties. Verkregen op 20 december, 2010, via Universiteit Leiden Web site: persvoorlichting.pdf. > Noens, I. L. J. & Berckelaer-Onnes van, I. A. (2002). Communicatie bij mensen met autisme en een verstandelijke beperking: van inzicht naar interventie. Nederlands Tijdschrift voor de Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten, > Noens, Il. & IJzendoorn, R. van (2007). Autisme in orthopedagogisch perspectief. Hoofddorp: Boom academic. > Oskam, E. & Scheres, W. (2003). Totale communicatie. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg. > Perry, A. & Condillac, R. (2003). Evidence-Based Practices for Children and Adolescents with Autism Spectrum Disorders: Review of the Literature and Practice Guide. Children s Mental Health Ontario, 28, 45. Verkregen op 25 oktober 2010, via > Paul, R. (1997). Facilitating transitions in language development for children using AAC. Augmentative and Alternative Communication, 13. > Pijl, D. J. van der (2007). Verslag van de lezing. The effectiveness of AAC in Autism Spectrum Disorders: A Quantitative Research Synthesis. KomCom, 2 (2), 2-3. > Rowland, C. (2011). Using the Communication Matrix to Assess Expressive Skills in Early Communicators. Communication Disorders Quarterly. sagepub.com/content/32/3/190 > Romski, M. & Sevcik, R. (2005). Augmentative Communication and Early Intervention: Myths and realities. Infants & Young Children, 18 (3), 184. > Scholte, A. (2005). Kennismakingspakket. > Schuit, M. van der; Segers, E.; Balkom, H. van; Stoep, J. & Verhoeven, L. (2010). Immersive Communication Intervention for Speaking and Non-speaking Children with Intellectual Disabilities. Augmentative and Alternative Communication 26 (3) > Stes, R. (2005). Articulatiestoornissen. Fonemen, oorzaken en behandeling. Leuven-Voorburg: Uitgeverij Acco. > Verpoorten, R., Noens, I & Berckelaer-Onnes van, I. (2004). ComVoor: Voorlopers in Communicatie. Geraadpleegd op 15 januari 2015 via test.aspx?id=187. > Welle Donker, M. & Balkom, H. van (1995). Grafische symbolen in ondersteunende communicatie. Baarn, Uitgeverij Intro. > Welle Donker-Gimbrère, M. (2010). > Wilkinson, K. M. & Hennig, S. (2007). The State of Research and Practice in Augmentative and Alternative Communication for Children with Developmental/ Intellectual Disabilities. Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews 13, 58, 65. > Zaalen van, Y. (2011). Praten kan ik niet,.. maar communiceren wil ik wel! Gewogen keuze ondersteunende communicatiemiddelen. Fontys Hogescholen, Eindhoven. NUMMER 1-2, februari
Nederlands tijdschrift voor. Ondersteunde communicatie. Alle Taal Centraal 2014. Logopedie bij Foetaal Alcohol Syndroom.
Nederlands tijdschrift voor Ondersteunde communicatie Alle Taal Centraal 2014 Logopedie bij Foetaal Alcohol Syndroom februari 2015 1/2 EBRU O FUNCTIE LOGOPEDIST WERKSETTING VRIJE VESTIGING REGIO HET GOOI
Nadere informatieEffectstudie KLINc: Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie
: Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie drs. Margje van der Schuit Interreg Benelux Middengebied 4-BMG-V-I=31 Interventie Start bij sociale en cognitieve competenties Sensomotorische, multimodale
Nadere informatieLogopedie in het cluster 2 onderwijs
Logopedie in het cluster 2 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement gaat over de logopedische
Nadere informatieLogopedie in het cluster 4 onderwijs
Logopedie in het cluster 4 onderwijs mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement richt zich op de
Nadere informatieDomeinen onderliggend aan de communicatieve ontwikkeling
ISAAC-NF congres Communicatie in een nieuw perspectief Domeinen onderliggend aan de communicatieve ontwikkeling Prof. Dr. Hans van Balkom, Radboud Nijmegen/Milo/Kentalis Dr. Yvonne van Zaalen, Fontys Paramedische
Nadere informatiegebaren bij jonge kinderen met TOS
Het gebruik van gebaren bij jonge kinderen met TOS Karin Wiefferink, Maaike Diender, Marthe Wijs, Bernadette Vermeij Vaak wordt in interactie met jonge kinderen met TOS de gesproken taal ondersteund met
Nadere informatieLongitudinale studie van de communicatieontwikkeling van jonge kinderen met een verstandelijke beperking 22/09/2011. Inleiding. Inleiding.
Longitudinale studie van de communicatieontwikkeling van jonge kinderen met een verstandelijke beperking Joke Vandereet Centrum voor Ontwikkelingsstoornissen, Leuven Expertisecentrum Autisme, UZ Leuven
Nadere informatieLogopedie in het cluster 3 onderwijs
Logopedie in het cluster 3 onderwijs mw. M. Boersma (NVLF) mw. E. Cox MA (NVLF) mw. E. Kunst-Verberne (NVLF) dhr. R. Nannes (NVLF) mw. M. Schulte (NVLF) 2 Aanleiding position statement Dit position statement
Nadere informatieIn contact door ondersteund communiceren
COCPvg: In contact door ondersteund communiceren Elise Brinkman EMB Congres 6 maart 2014 COCPvg Verbetering van de communicatie tussen niet of nauwelijks sprekende personen met een meervoudige beperking
Nadere informatieWat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep
Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr, logopedist Congres 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep Over welke kinderen praten we vandaag? Engels: Specific Language Impairment: Is SLI wel zo
Nadere informatie- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?
- Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieHet meetinstrument heeft betrekking op de volgende categorieën Lichaamsregio Hoofd / hals Overige, ongespecificeerd
Uitgebreide toelichting van het meetinstrument ComVoor Voorlopers in communicatie 31 oktober 2011 Review M. Jungen Invoer: E. van Engelen 1 Algemene gegevens Het meetinstrument heeft betrekking op de volgende
Nadere informatieAUDIOLOGISCH CENTRUM HOLLAND NOORD ALKMAAR. Het AC als centrum voor Spraaktaaldiagnostiek
AUDIOLOGISCH CENTRUM HOLLAND NOORD ALKMAAR Het AC als centrum voor Spraaktaaldiagnostiek Het spraaktaalteam van het ACHN Multidisciplinair team bestaat uit: Gedragswetenschappers (orthopedagogen/psychologen)
Nadere informatieECTS-fiche. Graduaat Orthopedagogie Module Categoriaal Werken 5
ECTS-fiche Opzet van de ECTS-fiche is om een uitgebreid overzicht te krijgen van de invulling en opbouw van de module. Er bestaat slechts één ECTS-fiche voor elke module. 1. Identificatie Opleiding Graduaat
Nadere informatieAudiologisch centrum, spraaktaalteam
TOS en Meertaligheid Onderwijsdag 25 mei 2016 Maaike Diender, klinisch linguïst Els de Jong, teamleider spraaktaalteam/logo-akoepedist Audiologisch centrum, spraaktaalteam Gehooronderzoek Logopedisch onderzoek
Nadere informatieDiagnostisch centrum
REINAERDE Diagnostisch Centrum Als uw kind zich anders ontwikkelt De ontwikkeling van kinderen verloopt niet altijd vanzelfsprekend. Bijvoorbeeld als uw kind een ontwikkelingsachterstand of beperking heeft
Nadere informatiefaculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB
Datum 22-06-2015 1 Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB Opzet en eerste resultaten Linda Visser Annette van der Putten Gertruud Schalen Bieuwe van der Meulen
Nadere informatieVan Nul tot Taal. Doelgericht stimuleren van taal en communicatie
Van Nul tot Taal Doelgericht stimuleren van taal en communicatie Even voorstellen Nanja de Rooij - Orthopedagoog-Generalist, NVO geregistreerd - Werkzaam bij Auris vanaf 2001 - Leerkracht Speciaal Onderwijs
Nadere informatieVroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA
Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA 7-12-2018 Inhoud Vroegdetectie in een relationeel perspectief Infant and Early Childhood
Nadere informatieCommunicatie: wat en waarom
TOTALE COMMUNICATIE FILOSOFIE, VISIE EN BASISHOUDING Wilma Scheres Esther Oskam Communicatie: wat en waarom Veel definities gaan over de vorm en het proces van communicatie. Wij waren met name geïnteresseerd
Nadere informatieCommunicatiestoornissen:
Communicatiestoornissen: Hoe herken je ze en hoe ga je ermee om? Dr. Marina Ruiter Docent / Onderzoeker - Radboud Universiteit Spraak- en patholoog / Logopedist Sint Maartenskliniek Inhoud (1) Overzicht
Nadere informatieDe hermeneutische cirkel
De hermeneutische cirkel Over beeldvorming en het formuleren van passende ondersteuningsvragen. Esther Keller, kennisdag D-SH/ CMB 1 december 2016 Beeldvorming 2 2 Beeldvorming is niet alleen de ontwikkelingsgebieden
Nadere informatieMH ID. Richtlijnen en principes. 29 maart Over diagnostiek en behandeling van gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking
Richtlijnen en principes MH ID Over diagnostiek en behandeling van gedragsproblemen bij mensen met een verstandelijke beperking 29 maart 2011 Barbara Pot, orthopedagoge/gz psychologe Meest voorkomende
Nadere informatieDr. Hilde Verbeek 15 april 2014. Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1
Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014 Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Doelstelling Nurses on the Move Bijdragen aan verbetering kwaliteit van zorg in verpleeg- en
Nadere informatieSpraak & Taal Ambulatorium
Spraak & Taal Ambulatorium Communicatieontwikkeling van het kind weer snel op het goede spoor Hans Kaffener, Gz-psycholoog h.kaffener@kentalis.nl Wendy Boelhouwer, klinisch linguïst w.boelhouwer@kentalis.nl
Nadere informatieBehandeling. Leven zoals jij dat wilt. Rian leerde voor zichzelf opkomen. Ondersteund door SDW
Behandeling Leven zoals jij dat wilt Rian leerde voor zichzelf opkomen Ondersteund door SDW Welke informatie vind je in deze brochure? SDW helpt je verder pagina 3 Therapie pagina 9 Onderzoek en behandelplan
Nadere informatieSamen ondersteund leren communiceren. Met communicatie aan de slag 17 maart 2011
COCPvg: Samen ondersteund leren communiceren Met communicatie aan de slag 17 maart 2011 Overzicht COCPvg-project het COCPvg-programma partnerstrategieën ervaringen uit de praktijk 17 maart 2011 Marjan
Nadere informatieAutisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016
Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Cecile Blansjaar: orthopedagoog/autisme specialist Gedragskundige Stichting de Waerden Mede oprichter De Sociale Bron Wat is Autisme? In Nederland
Nadere informatieVAN VERDICHTING NAAR VERLICHTING Leraarcompetenties voor succesvolle communicatie in het PO, SBO en SO
VAN VERDICHTING NAAR VERLICHTING Leraars voor succesvolle communicatie in het PO, SBO en SO Thematisch overzichtsartikel NRO, Gedrag en passend onderwijs (405-18-633) Judith Stoep 1,2 Joyce Gubbels 1 Stijn
Nadere informatieWereldstemdag, Uden Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? 16 april 2015. (c) Hanneke Kalf 1. Evidence-based handelen: richtlijnen of niet?
Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? Handout: downloadbaar via http://www.hannekekalf.nl/ebp @hannekekalf dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf Afdeling Revalidatie:
Nadere informatieWereldstemdag, Uden Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? 16 april 2015. (c) Hanneke Kalf 1. Evidence-based handelen: richtlijnen of niet?
Evidence-based handelen: richtlijnen of niet? Handout: downloadbaar via http://www.hannekekalf.nl/ebp @hannekekalf dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf Afdeling Revalidatie:
Nadere informatieOntwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X
Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X Hanna Swaab Sophie van Rijn Suus van Rijn Hanna, Sophie en Suus werken op de afdeling orthopedagogiek van de universiteit Leiden en op het Ambulatorium.
Nadere informatieDe Sensatie van een Goed Leven Workshop Zonder gelijkwaardigheid geen communicatie
31-01-2019 De Sensatie van een Goed Leven Workshop Zonder gelijkwaardigheid geen communicatie Disclosure slide (potentiële) belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met
Nadere informatieUMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Communiceren met kinderen die moeilijk of niet kunnen praten
UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord Communiceren met kinderen die moeilijk of niet kunnen praten Het COCP-programma voor ondersteunde communicatie UMCG Centrum voor Revalidatie Locatie Beatrixoord
Nadere informatieDiagnostiekvisie. Humanitas DMH
Diagnostiekvisie Humanitas DMH Colofon Titel Auteurs Jos Rijfers & Willemijn Leliveld Uitgave Oktober 2017 Dienstverlening aan mensen met een hulpvraag Inhoudsopgave 1. Missie en visie van Humanitas DMH
Nadere informatie1. ONDERZOEK. Voorwaarden bij onderzoek:
Charter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor zorgmedewerkers, mantelzorgers en patiënten 1. ONDERZOEK Voorwaarden bij onderzoek:
Nadere informatieLeerplaatsomschrijving
Leerplaatsomschrijving Locatie/werkplek: De Campinglaan Onderdeel van KDC de Kleine Beer Adres: Postcode en woonplaats Vastgesteld: Campinglaan 1 a 9727 KH Groningen mei-2016 De Kleine Beer Kinderen/jongeren
Nadere informatieMet welke vragen. 2 Diagnostisch Centrum
REINAERDE Diagnostisch Centrum Onderzoek, advies en behandeling Iedereen wordt in het dagelijks leven wel eens geconfronteerd met zijn eigen mogelijkheden én onmogelijkheden. Als die onmogelijkheden uw
Nadere informatieCharter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor logopedisten
Charter voor onderzoek en behandeling van spraak-, taal- en communicatieproblemen bij de ziekte van Huntington Versie voor logopedisten ONDERZOEK Voorwaarden bij onderzoek: Vroegtijdig starten Uitgebreid
Nadere informatieMeertalige ontwikkeling Adviezen voor ouders van kinderen met een auditieve / communicatieve beperking die in een meertalige omgeving wonen
Meertalige ontwikkeling Adviezen voor ouders van kinderen met een auditieve / communicatieve beperking die in een meertalige omgeving wonen Door: Mirjam Blumenthal Projectleider CLD M.Blumenthal@effathaguyot.nl
Nadere informatieDeel VI Verstandelijke beperking en autisme
Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde
Nadere informatieLogopedie en apps. Apps binnen de logopedische therapie bij kinderen. Kennis in Bedrijf 27 november 2014. Ilse Hoeben
Logopedie en apps Apps binnen de logopedische therapie bij kinderen Kennis in Bedrijf 27 november 2014 Ilse Hoeben MSc en Logopedist Docent opleiding logopedie Technologie 27 november 2014 2 Invloed digitale
Nadere informatieDe nieuwe richtlijn otitis media in de tweede lijn: een synopsys. Roger Damoiseaux
De nieuwe richtlijn otitis media in de tweede lijn: een synopsys Roger Damoiseaux Otitis Media bij kinderen in de tweede lijn INITIATIEF: Nederlandse Vereniging voor KNO-heelkunde en Heelkunde van het
Nadere informatieHet belang van (ondersteuning van) communicatie bij personen met een verstandelijke handicap
Het belang van (ondersteuning van) communicatie bij personen met een verstandelijke handicap Prof. dr. Bea Maes, Onderzoekseenheid Gezins- en Orthopedagogiek, K.U.Leuven 1. Centrale rol van taal en communicatie
Nadere informatieBeginnende communicatie
Beginnende communicatie Therapieprogramma voor communicatieve functies in de preverbale en vroegverbale fase Leen van den Dungen, Nelleke den Boon Al heel vroeg komt de communicatie tussen een kind en
Nadere informatieOnderzoek en behandeling bij kinderen met visuele problemen door stoornissen in hersenfuncties. Informatie voor verwijzers
Onderzoek en behandeling bij kinderen met visuele problemen door stoornissen in hersenfuncties Informatie voor verwijzers Zie jij wat ik zie? Kinderen met CVI Visuele problemen en beperkingen in het dagelijks
Nadere informatieDagbehandeling individueel aanvullend op dagbehandeling in groepsverband
Onderwerp: Samenvatting: Dagbehandeling individueel aanvullend op dagbehandeling in groepsverband Het onderwerp van dit geschil is of en zo ja, in welke situaties, een verzekerde aangewezen kan zijn op
Nadere informatieDe ervaringen met doen alsof van volwassenen met ASS en NT-partners
De ervaringen met doen alsof van volwassenen met ASS en NT-partners Een kwalitatief onderzoek naar Dramatherapie Rik Koot rik.koot@zuyd.nl Presentatie Introductie Methode Resultaten Discussie Introductie
Nadere informatieGoede zorg voor mensen met EMB: de visie van Middin
Goede zorg voor mensen met EMB: de visie van Middin Doelgroep EMB Mensen met een (zeer) ernstige verstandelijke beperking (EMB) vormen een bijzondere groep binnen Middin. De doelgroep mensen met een ernstige
Nadere informatieAdvies- en Behandel Centrum
Advies- en Behandel Centrum Voor wie is deze folder bedoeld? Woon je nog thuis of bij een andere zorgaanbieder dan De Twentse Zorgcentra, heb je een verstandelijke beperking én een behandelvraag? Dan is
Nadere informatieVISIE OP PROBLEEMGEDRAG
VISIE OP PROBLEEMGEDRAG INLEIDING Bij het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) kunnen zorgprofessionals en anderen terecht voor expertise over ernstig en aanhoudend probleemgedrag. Het gaat om probleemgedrag
Nadere informatie17-5-2014 GEFELICITEERD! Evidence-based logopedie. Evidence-based logopedie: 10 jaar! Taakverdeling. Wat ben jij? @hannekekalf
Evidence-based logopedie - wat is er in 10 jaar veranderd? GEFELICITEERD! Dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf 15 mei 2014 @hannekekalf Evidence-based logopedie:
Nadere informatieInleiding psycho-educatie ASS bij volwassenen
Inleiding psycho-educatie ASS bij volwassenen Dit is de inleiding van de psycho-educatie modules. Aan de hand van deze modules geven we meer informatie over hoe autismespectrumstoornissen (ASS) zich uiten
Nadere informatieFlitspresentatie afasieconferentie. De ontwikkeling van een communicatiekeuzehulp
Flitspresentatie afasieconferentie De ontwikkeling van een communicatiekeuzehulp Onderzoeksproject Steffy Stans, Promovenda Lectoraat Autonomie en Participatie voor Chronisch zieken, Docent opleiding Ergotherapie
Nadere informatieOp naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog
Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Autisme DSM IV: Stoornissen die meestal voor het eerst op zuigelingenleeftijd, kinderleeftijd of in
Nadere informatieDSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.
DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer
Nadere informatieWat is kinderfysiotherapie en wanneer is het nodig?
De Klimboom De Klimboom is een centrum voor hulp aan kinderen die problemen hebben in het bewegen, de communicatie en het gedrag en heeft als visie dat bij kinderen met complexe problematiek een multidisciplinaire
Nadere informatieOnderscheid door Kwaliteit
Onderscheid door Kwaliteit 2010 Algemeen Binnen de intensieve overeenkomst fysiotherapie 2010 verwachten wij van u 1, en de fysiotherapeuten vallend onder uw overeenkomst, een succesvol afgeronde toets
Nadere informatieAangeboren doofblindheid
Aangeboren doofblindheid Het ondersteunen van kinderen en volwassenen met beperkingen in zien en horen sinds de geboorte of vlak daarna Saskia Damen Mijkje Worm Bartiméus wil kennis en ervaring over de
Nadere informatieConsensus over definitie communicatieve redzaamheid Ingrid Singer, Inge Klatte, Ingrid Cnossen en Ellen Gerrits. Siméa congres 6 april 2017
Consensus over definitie communicatieve redzaamheid Ingrid Singer, Inge Klatte, Ingrid Cnossen en Ellen Gerrits Siméa congres 6 april 2017 Inhoud Deel I: Consensus over communicatieve redzaamheid Deel
Nadere informatieVroegbehandeling stichting Omega juni 2016
Vroegbehandeling stichting Omega juni 2016 1 Inhoudsopgave Inleiding pagina 3 Doelgroep vroegbehandeling pagina 4 Doelstelling vroegbehandeling pagina 5 Werkwijze vroegbehandeling pagina 6 Vervolg vroegbehandeling
Nadere informatieKennismaking VIB en methode CONTACT Hoe contact bevorderen tussen doofblinde personen en hun communicatiepartners?
Kennismaking VIB en methode CONTACT Hoe contact bevorderen tussen doofblinde personen en hun communicatiepartners? Ingrid Korenstra Bartiméus Expertisecentrum Doofblindheid 19-03-2015 Even voorstellen:
Nadere informatieEarly Start Denver Model Sally Rogers en Geraldine Dawson
Early Start Denver Model Sally Rogers en Geraldine Dawson Ina van Berckelaer-Onnes 13-11-2012 Universiteit Leiden Sally Rogers Geraldine Dawson ESDM Early Start Denver Model for young children with autism
Nadere informatieThe development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys
The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys Een reactie door Hilde M. Geurts Lezing Begeer, Keysar et al., 2010: Advanced ToM 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Autisme (n=34) Controle
Nadere informatieZelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen
Zelfmanagement bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden door verstandelijke beperkingen Een speciale uitdaging voor het huisartsenteam en het steunnetwerk Dr. Jany Rademakers, NIVEL Drs. Jeanny
Nadere informatieTaalstimulering voor kinderen en volwassenen. Taal en taalbeleid 3 februari 2014
Taalstimulering voor kinderen en volwassenen Taal en taalbeleid 3 februari 2014 Enkele stellingen Taalontwikkeling 1. Voortalige fase: van 0 tot 1 jaar 2. Vroegtalige fase: van 1 tot 2,5 jaar Eentalige
Nadere informatieSpieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte
NEUROLOGISCHE LEER- EN ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte Het centrum
Nadere informatieEvidence-Based Nursing. Bart Geurden, RN, MScN
Evidence-Based Nursing Bart Geurden, RN, MScN Trends in Verpleegkunde Jaren 1980: Systematisch werken Focus op proces Jaren 1990: Verpleegkundige diagnostiek Focus op taal Aandacht verschuift van proces
Nadere informatieAnne & Ondersteunde Communicatie
Anne & Ondersteunde Communicatie EMB congres 21 maart 2019 Gerrie Wenninkmeule, moeder van Anne Simone Arissen Persoonlijk begeleidster Maartje ten Hooven orthopedagoog vanuit Radboud Universiteit Normaal
Nadere informatieFloorplay. Een behandelmethode om de communicatieve en sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen te stimuleren
Floorplay Een behandelmethode om de communicatieve en sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen te stimuleren Mariska van Buuren-Bijland en Francoise Moser 10 februari 2017 Indeling workshop - Informatie
Nadere informatieBrochure voor ouders/verzorgers en begeleiders van kinderen met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS).
Brochure voor ouders/verzorgers en begeleiders van kinderen met het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). Deze brochure richt zich op kinderen met FAS tussen de 4 en 14 jaar. Hierin worden vooral de begeleidingsbehoeften
Nadere informatieHet onderzoek. Taalontwikkeling. Inhoud. Lezing Kannercyclus 10 december 2012. Autismespectrumstoornissen. Jarymke Maljaars
Autismespectrumstoornissen BEGRIP ALS STRUIKELBLOK: Taal bij kinderen met autisme en een verstandelijke beperking FENOTYPE KANNERCYCLUS 1 december 212 COGNITIE BIOLOGIE O M G E V I N G GENOTYPE Autisme
Nadere informatieSAMENVATTING Het doel van dit proefschrift is drieledig. Ten eerste wordt inzicht verschaft in het gebruik van directe-rede-constructies (bijvoorbeeld Marie zei: Kom, we gaan! ) door sprekers met afasie.
Nadere informatieCoördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD)
Wat staat er in deze folder? UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Inleiding voor ouders 1 Informatie
Nadere informatieStoornis of breder? De stoornis beschrijven De 5 aspecten in een handzaam schema! Casuïstiek Conclusie
Overzicht diagnostisch instrumentarium spraak-taalonderzoek Edith Hofsteede-Botden Rianneke Crielaard Kentalis Sint-Michielsgestel Team Spraak-Taal Overzicht diagnostisch instrumentarium spraak-taalonderzoek
Nadere informatieWat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking?
Wat betekent autisme voor een persoon met een verstandelijke beperking? (Héle korte introductie) Gerlie Willemsen, orthopedagoog-generalist Gerianne Smeets, psycholoog Eva Braune, coördinerend begeleider
Nadere informatieASS en ouder worden. praten. met een professional op het gebied van ASS.
ASS en ouder worden Inleiding Vroeger dachten we bij ASS alleen aan kinderen, de laatste tijd beseffen we dat deze kinderen volwassen worden. Pas heel recentelijk wordt ook aandacht besteed aan ASS bij
Nadere informatieWerkgeversvereniging Oost - Regio IJssel/Vecht
Werkgeversvereniging Oost - Regio IJssel/Vecht 1. Welke associaties heeft u bij het begrip Autisme? Contactgestoord, nemen geen initiatief. Beperkt in het sociaal wenselijk gedrag, grotere behoefte aan
Nadere informatieAnamnese Meertalige Kinderen
Anamnese Meertalige Kinderen Intervisiewerkgroep Meertalige kinderen Deze anamneselijst staat gratis ter beschikking op www.sig-net.be in PDF-formaat en is ook beschikbaar in het Frans, Engels, Spaans,
Nadere informatieKan een kind meer talen
Kan een kind meer talen...ook als het een auditieve of co Meertaligheid is geen oorzaak van taalstoornissen de één is er beter in dan de ander dat geldt ook voor kinderen met een zintuiglijke, communicatieve,
Nadere informatieUMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren
UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Wat staat er in deze folder? Inleiding voor ouders 1 Informatie
Nadere informatieWaarom classificeren? Wat is een classificatiesysteem? Welke classificatiesystemen? MACS GMFCS CFCS
Om u een beeld te geven van het functioneren van uw kind met cerebrale parese, gebruiken we classificatiesystemen. In deze folder leest u meer over de classificatiesystemen MACS, GMFCS en CFCS. Deze classificaties
Nadere informatieGEWOON ANDERS ASS BIJ JONGE KINDEREN. AutismeTeam Noord-Nederland, Jonx Lentis
GEWOON ANDERS ASS BIJ JONGE KINDEREN AutismeTeam Noord-Nederland, Jonx Lentis Programma Even voorstellen Wat is autisme? Vroege signalen bij autismespectrumstoornissen De eerste stap richting onderzoek
Nadere informatieKinderen met gehoor-, spraak- en/of taalproblemen
Kinderen met gehoor-, spraak- en/of taalproblemen Afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde Informatie voor verwijzers Kinderen met gehoor-, spraak- en/of taalproblemen Kinderen met problemen of vragen op
Nadere informatieDe diep verstandelijk gehandicapte medemens
De diep verstandelijk gehandicapte medemens Eerste druk, mei 2012 2012 Wilte van Houten isbn: 978-90-484-2352-1 nur: 895 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieFloorplay. Een behandelmethode om de communicatieve en sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen te stimuleren
Floorplay Een behandelmethode om de communicatieve en sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen te stimuleren Marianne Smit, Mirella Walraven en Francoise Moser 25 november 2016 Indeling workshop - Informatie
Nadere informatieLeerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel)
Leerlingen met autisme effectief ondersteunen bij sociale interactie in de klas (thematisch overzichtsartikel) Presentatie ORD Carla Geveke: c.h.geveke@pl.hanze.nl Lectoraat Curious Minds Hanzehogeschool
Nadere informatieNationaal congres Taal en Lezen. 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL
Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015 Mondelinge taalvaardigheid: Van pingpongen naar tafelvoetballen WWW.CPS.NL Wat ben ik? Wat staat bovenaan m n verlanglijst? Het programma: van pingpongen
Nadere informatieSPECIALE AANDACHT GEVRAAGD. Informatie en advies voor de praktijkbegeleider
Informatie en advies voor de praktijkbegeleider SPECIALE AANDACHT GEVRAAGD Voor een stagiaire met Ernstige Spraak- en taal Moeilijkheden (esm) in de werksituatie Inzicht, herkennen, handelen Stagiaires
Nadere informatieLate fouten in het taalbegrip van kinderen
1 Late fouten in het taalbegrip van kinderen Petra Hendriks Hoogleraar Semantiek en Cognitie Center for Language and Cognition Groningen Rijksuniversiteit Groningen 2 De misvatting Actief versus passief
Nadere informatieComparison: Kinderen zonder deze risicofactor.
Zoekstrategieën JGZ-richtlijn Taalontwikkeling oekstrategie Om de uitgangsvragen op een gestructureerde manier uit te werken tot beantwoordbare vragen zijn deze eerst omgewerkt tot PICO uitgangsvragen.
Nadere informatieTOP poli. Kindergeneeskunde
TOP poli Kindergeneeskunde Team Ontwikkelings Problematiek (TOP) TOP staat voor Team Ontwikkelings Problematiek. Dit is een speciaal team met verschillende deskundigheden. U kunt hier terecht met uw kind
Nadere informatieHet ICF schema ziet er als volgt uit. (Schema uit hoofdtekst hier opnemen)
1 International Classification of Functioning, Disability and Health Het ICF-Schema ICF staat voor; International Classification of Functioning, Disability and Health. Het ICF-schema biedt een internationaal
Nadere informatieStructuurgroep dove en slechthorende leerlingen
Structuurgroep dove en slechthorende leerlingen Ontstaan van de structuurgroep - Doelgroep De doelgroep zjin leerlingen die naast hun auditieve en communicatieve beperking in het gedrag extra ondersteuning
Nadere informatieTherapeutische peutergroepen. Algemene informatie
Therapeutische peutergroepen Algemene informatie Therapeutische peutergroep Behandeling op een therapeutische peutergroep (TPG) bestaat uit een intensief revalidatieprogramma voor kinderen van ongeveer
Nadere informatiePatient Reported Outcome Measures bij het evalueren van taaltherapie
Patient Reported Outcome Measures bij het evalueren van taaltherapie Drs. Ingrid Singer Hogeschool Utrecht Lectoraat Logopedie, Participatie door Communicatie 10 maart 2017 Inhoud 1. PROMs en ontwikkelingen
Nadere informatieRosalien Wilting Klinisch psycholoog en psychotherapeut bij GGZ Eindhoven. NVA Congres 2013
Rosalien Wilting Klinisch psycholoog en psychotherapeut bij GGZ Eindhoven NVA Congres 2013 Autismespectrumstoornissen bij ouderen Rosalien Wilting klinisch psycholoog-psychotherapeut 2 3 Inhoud van mijn
Nadere informatie