Samenvatting van een onderzoek binnen Kontext naar de ontwikkeling van de professie maatschappelijk werk

Transcriptie

1 1 Samenvatting van een onderzoek binnen Kontext naar de ontwikkeling van de professie maatschappelijk werk Inleiding: Het artikel gaat over de plek en positie van het maatschappelijk werk in de relatie tot andere beroepsgroepen. Het gaat over de ontwikkeling van het maatschappelijk werk. Het gaat over de plaats van een professional in zijn organisatie. Het gaat over de kunst van het wachten. Binnen Kontext, een instelling voor maatschappelijk dienstverlening heb ik onderzoek gedaan naar het vraagstuk hoe professionaliteit binnen maatschappelijk werk en het management van een organisatie zich hand in hand kunnen ontwikkelen. Ik ga hierbij uit van de gedachte van van Ewijk en het onderzoek, wat ik gedaan heb naar de veranderingen in het maatschappelijk werk. De vraag waarmee Kontext verder gegaan is: Nemen professionals het heft in handen om het vakgebied te onderhouden en/of te ontwikkelen? Kan er een samenwerking zijn tussen management en professionals op basis van gelijkwaardigheid en wederkerigheid? De professional Een professional staat voor een beroepskracht die hoofdzakelijk werkt in complexe onoverzichtelijke contexten waarin veel aankomt op eigen inschatting en handelingen. In deze zin verschilt een professional van een specialist of een uitvoerder die vooral via voorgeschreven protocollen en uitgewerkte methodieken werkt (Ewijk, 2014, p. 21). Op dit moment is er veel verwarring rond de professional in het sociaal domein. Is onze professionaliteit sociaal werker, maatschappelijk werker, wijkcoach of ouderenadviseur. Ik vind de volgende omschrijving een goede kapstok bieden voor het omschrijven van professionals binnen ons domein. Ik gebruik hiervoor de metafoor van de boom. De stam staat voor sociaal werk en de wortels worden gevormd door veel verschillende wetenschappelijke richtingen. Zelf vind ik filosofie, antropologie, sociologie, gedragswetenschappen belangrijke wortels. Sociaal werk is van zichzelf nog geen wetenschap. Dit betekent ook dat de verschillende beroepsgroepen geen eigen wetenschappelijke basis hebben. Dit heeft een voordeel en een nadeel. Het voordeel is dat we dicht bij onze ervaring blijven. En dat zorgt er juist voor dat veel sociaal werkers goed in staat zijn snel contact te maken en een verbinding aangaan met mensen die vragen of problemen hebben. Het nadeel is dat we ons moeilijk kunnen profileren en dat we ontwikkelingen in ons vak niet zelf aansturen, maar overlaten aan de onderliggende wortels. In de afgelopen decennia zijn de gedragswetenschappen leidend geweest. De takken van de boom bestaan uit de verschillende beroepsgroepen. Maatschappelijk werk is van oorsprong een zware tak. Sociaalpedagogische hulpverlening begint een steeds zwaardere tak te worden. En ook cultureel maatschappelijke vorming begint zich (weer) te ontwikkelen. Maar de vraag is hoe ontwikkelt de stam zich. En dient de stam zich niet te ontwikkelen door de beroepsgroepen zelf? Hiervoor is een intensieve samenwerking tussen de beroepsgroepen nodig. En vooralsnog zijn het niet de beroepsgroepen zelf die de ontwikkeling van de stam ter hand nemen.

2 2 Management en professionals, ieder hun eigen spoor. De samenleving is veranderd. Eén verandering is dat er niet meer automatisch verondersteld wordt dat er in de buurt of wijk sociaal werk aanwezig dient te zijn. Voor veiligheid en leefbaarheid in de buurt kan ook voor lantaarnpalen gekozen worden. Dit is een voorbeeld van hoe de samenleving verandert. Ewijk noemt dit van een plaatsgevende naar een plaatszoekende samenleving. (Ewijk, 2014). Beroepsgroepen dienen zelf hun plek aan te geven en duidelijk te maken waarom ze ertoe doen in de buurt of wijk. Daarbij dienen ze rekening te houden met de wensen van de overheid. De overheid bepaalt de kaders. Deze verandering, het zelf zoeken naar je plek betekent dat professionals zichzelf moeten gaan profileren. Zij kunnen aan de hand van hun ervaringen aangeven waarom zij nodig zijn. De professionals zullen kansen en mogelijkheden zelf moeten gaan zoeken. Dit kan alleen doordat zij slimme en creatieve verbindingen aangaan met de buurt, cliënten of collega s. In die zin zullen ze hun eigen spoorrail moeten gaan volgen. Hoe steviger zij zich neerzetten des te groter is de kans dat hun werkzaamheden zullen blijven bestaan. In die zin dienen professionals op de inhoud van hun vak minder afhankelijk te zijn van het management. Tegelijkertijd dienen professionals en management wel hand in hand te gaan. Professionals hebben het management nodig om een schakel te vormen naar de opdrachtgever. Het management heeft de professional nodig om de slimme ideeën te krijgen waarop de profilering kan plaats vinden. In de metafoor van het spoor zie ik dit als volgt. De spoorrails (De metafoor) s/ roestige_treinrails In een plaatszoekende tijd is het hebben van verbindingen het kapitaal. Maatschappelijk werkers hebben ruimte en middelen nodig om in te spelen op deze nieuwe tijd. Management heeft ruimte en middelen nodig om haar onderhandelingen met opdrachtgevers te kunnen voeren. Om hand in hand te gaan dient elk afzonderlijk stevig te zijn. Ik heb dit verbeeld met de spoorrails. Ieder zijn eigen spoorrail. De richting dient bekend te zijn en ieder werkt vanaf zijn eigen verantwoordelijkheid aan die richting in verbinding met elkaar. Onderstaand geef ik de volgende beelden aan:

3 3 Iedereen volgt zijn eigen spoor. Het is ploeteren, maar je wordt een evenwichtskunstenaar. Figguur6.1. Bij verbinding hoef je niet zo je best te doen om te blijven staan. Het is soms wachten op de ander. De rode pijlen wijzen naar de hoek die natuurkundig gezien stabiel moet zijn. De hoek staat voor professionaliteit figuur 6.2 Het is wel knus en kneuterig, zo achter elkaar en de achterste kan schuilen. Ik wil de achterste zijn. De aandacht van management en professionals dient gericht te zijn op Naast elkaar. De hoeken verstevigen. (Professionaliseren) Kunnen wachten op elkaar Verbinden Dit kan bereikt worden door openheid. Ieder neemt verantwoording over zijn eigen spoorrail. De richting dient bekend te zijn en er is ruimte voor kritische dialoog. Als je achter elkaar loopt is er geen hoek te maken die krachtig is. Figuur 6.3.

4 4 De natuurlijke houding van veel professionals in de hulpverlening. Tijdens mijn onderzoek werd ik iedere keer geconfronteerd met een terugtrekkende beweging van zowel de deelnemende maatschappelijk werkers in het onderzoek als van het management. Meestal omdat cliënten aandacht vragen. Daarnaast verbinden ze zich aan de wijkteams en andere teams die gecreëerd zijn door de gemeente. Het management vindt het moeilijk om haar zorgende rol op te geven. Zij blijven o.a. zorgen voor de ontwikkeling van de professional. Dat de professional hier niet om vraagt doet een overeenkomst vermoeden met ouders. Veel ouders willen nog lang nadat hun kind zijn eigen beslissing neemt invloed uitoefenen op hun kind. Het lijkt dat hier een taai vraagstuk ligt. Tijdens het onderzoek wil iedereen mij helpen. Tenminste zolang ik geholpen wil worden. Explorerend handelingsonderzoek is echter een onderzoeksvorm waarin de participatie van de deelnemers aan het onderzoek gevraagd wordt. Maatschappelijk werkers en het management worden medeonderzoeker en zetten het proces voort. Dit laatste kwam niet tot stand, alleen als ik een vraag stelde. Binnen de hulpverlening zien we een soortgelijk proces. Het begint met wachten, we zijn beschikbaar. Een open opstelling, zodat mensen zich welkom voelen om binnen te komen. Dit wachten en volgen zijn essentiële onderdelen in de hulpverlening van een maatschappelijk werker. als het probleem of vraag opgelost is laten we weer los. We wachten (We zijn beschikbaar) terugtrekken wachten we helpen/ adviseren/ ondersteunen/ sturen We volgen de cliënt helpen/sturen Volgen Figuur 2.5. Figuur 2.6. Een ander belangrijk onderdeel is het moment waarop je je weer terugtrekt uit het contact. Ook dat luistert nauw. Veel hulpvragers die bij maatschappelijk werkers komen voelen zich in de steek gelaten door hun omgeving en de samenleving. Het is dan ook een kunst om op een goede manier jezelf terug te trekken. Ik heb dit vastgelegd in een causaal diagram (Vermaak, 2006). Voor de hulpverlening is het van belang om te kunnen wachten, dus op je handen te gaan zitten. Dit schuurt behoorlijk met het zoeken naar een plaats in de samenleving, wat van een organisatie wel vereist wordt. Het wachten op een vraag van de omgeving is in schril contrast wat er op dit moment van de professional verwacht wordt. Het zou kunnen zijn dat het terugtrekken van de maatschappelijk werker niet zozeer terugtrekken is, maar dat elders een vraag gesteld wordt die ze gaan beantwoorden. Vaak worden de maatschappelijk werkers in de wijkteams en centra voor jeugd en gezin gewaardeerd en gevraagd. In een samenleving waarin het zoeken is naar je eigen plek, wordt het steeds belangrijker om te weten welke functie je hebt. Maatschappelijk werkers dienen zichzelf helder neer te zetten. Opdrachtgevers zijn niet meer bereid om te betalen, alleen op basis van vertrouwen.

5 5 Het professionalseringsdebat In deze paragraaf geef ik een beeld van de plaats die de professional inneemt en de verschuivingen die er plaats vinden. Figuur 2.3 geeft het traditionele beeld van de professional weer. Figuur 2.4 geeft het beeld weer van de maatschappelijk werker die aan het loskomen is van de wetenschap die hij in de afgelopen decennia als basis voor zijn werk gebruikt heeft, de gedragswetenschappen. protocollen uitvoering protocollen uitvoering expertise de professsional wetenschap Figuur 2.3. Figuur 2.4. de professsional maatschappelijk werk We leven in een samenleving waarin protocollen belangrijk zijn. Unen (2000, p. 126) definieert protocollen als Het standaardiseren van professioneel handelen bij vergelijkbare klachten of problemen. De drijfveer voor standaardiseren ligt in de verwachting dat het de praktijk van de hulpverlening beter hanteerbaar maakt. Ook maatschappelijk gezien vormt protocollering een van de belangrijkste pijlers van onze huidige samenleving Bauman (2011). Het levert een manier op om te beheersen en te sturen. Zowel bij de overheid, het recht en het bedrijfsleven. Voor hulpverleners geeft het de bescherming dat men weet dat men juist gehandeld heeft. Het geeft juridische bescherming. Het maakt helder hoe de uitvoering dient te geschieden. Ook binnen het maatschappelijk werk is er in de afgelopen decennia voortdurend gezocht naar protocollen waarlangs het werk gedaan zou kunnen worden. Ewijk (2014) geeft aan dat maatschappelijk werk geen wetenschap heeft. Veel protocollen voor professionals worden ontwikkeld door de wetenschap. Bij gebrek aan een eigen wetenschap heeft het maatschappelijk werk gekozen voor de protocollen uit met name de gedragswetenschappen en de medische wetenschappen. De overheid (subsidiegever/opdrachtgever), die zelf geen kennis heeft van wat werkt, neemt de verwachting die gewekt wordt door wetenschappelijk onderzoeken over. Zij eisen dat de methoden die overgenomen worden gebaseerd zijn op evidence based practice. Dat uit onderzoek naar voren komt dat cliënten het meest. gebaat zijn met een nabij contact met de hulpverlener raakt voortdurend in de verdrukking. Dat het contact van belang is, is te onderzoeken. (Baart, 2014) Maar contact is tegelijkertijd niet meetbaar (hoewel men pogingen doet om dit te onderzoeken). Naarmate opdrachtgever (gemeente) en uitvoerder (professional) dichter bij elkaar komen lijkt het erop dat er ook aandacht is voor wat de hulpvrager relevant vindt in zijn proces van herstel. Immers gemeenten merken meer van de invloed van de hulpgever op de hulpvrager dan een landelijke overheid. Een van de ontwikkelingen in het veld is dat ambtenaren, in mijn model uitvoerders van de protocollen,

6 6 steeds meer gedwongen worden om de vrije ruimte op te zoeken (figuur 4.1). Bijvoorbeeld door de gedachte rond maatwerk. De vrije ruimte in dit model is de ruimte waar geen protocollen meer zijn. Daarmee wordt het verschil tussen de uitvoerder en de professional maatschappelijk werker minder zichtbaar. Tegelijkertijd blijft er druk op de professionals staan die gericht is op veiligheid, controle en beheersing. Regelmatig worden hulpverleners aangeklaagd wanneer mensen zichzelf of de ander iets aangedaan hebben. Enerzijds zijn er voor professionals meer mogelijkheden en anderzijds wordt er veracht dat de professional zich meer op veiligheid en controle van burgers. De vrije ruimte. In het beeld figuur 4.1 hebben we de gedefinieerde velden protocollen, wetenschap, expert, professional en uitvoerder. We hebben echter ook het veld waarop dit alles getekend is. Het ongedefinieerde witte vel. Protocollen geven zekerheid hoe te handelen. Het geeft aanzien. Het geeft vertrouwen. Het geeft de indruk dat de hulpverlener weet wat hij doet. Het verschuiven naar de ruimte buiten het benoembare vraagt veel van iedereen. Hoe ziet deze ruimte eruit? Levinas geeft daar een aantal bruikbare gedachten voor. Levinas spreekt over de subject-subject relatie. Twee ikken die elkaar ontmoeten op basis van gelijkwaardigheid. Beiden tasten ze de ruimte af waar ze in zitten. De ruimte verandert iedere keer. Iedere ontmoeting is uniek. Het kan het gevoel zijn van een doolhof waarin we een ontmoeting hebben met de ander die ook in de doolhof rondwaart. We zijn gelijk. Tot het moment dat iemand zegt een plattegrond te hebben. Dan volgen we. Levinas is van mening dat de relatie tot de ander niet eerst berust op kracht of een stevige identiteit, maar op kwetsbaarheid. Wanneer ik mijn kwetsbaarheid voor de ander verberg, zo redeneert Levinas, kan een betekenisvolle relatie tussen twee mensen moeilijk tot stand komen (Unen, 2000, p. 83). We komen uit een tijd van het weten, van verklaren en analyseren. Deze stevigheid loslaten en daarvoor in de plaats niet weten is het spanningsveld wat in de beweging zit die de professional, professional maakt. Immers, in hoeverre onderscheidt hij zich nog van de uitvoerder en hoe moeilijk is het niet om de wetenschap die de plattegrond maakt los te laten en te vertrouwen op datgene wat er zich tussen IK en de ANDER afspeelt. Protocollen. Ewijk en Kunneman, 2013) laten zien tot welke onmogelijke mogelijkheden het denken over standaardisering in de hulpverlening kan leiden. Hij hanteert hier o.a. de metafoor van het broodroostermodel voor. Waarbij de hulpverlener de cliënt in de broodrooster legt en overeenkomstig de gestelde diagnose het apparaat instelt. Gaat alles goed dan komt de cliënt zo uit de behandeling tevoorschijn als hoe de hulpverlener zich overeenkomstig zijn expertise had voorgesteld. Een soortgelijke technisch rationele benaderingswijze van typisch lineaire aard zou ook kunnen gelden voor de ambtenaar van de gemeente. Ook de ambtenaar legt steeds meer de nadruk op contact, dienstbaarheid en aansluiting met de burger. Als we kijken naar figuur 4.1 dan zien we dat de professional maatschappelijk werk zonder wetenschappelijke basis en de uitvoerder van de regels (ambtenaar) steeds dichter tegen elkaar aan komen te liggen. Het onderscheid zit in de vrije ruimte. Dit gebied ligt voor de maatschappelijk werker niet meer in methodieken en andere protocollen, maar in tacit knowledge, creativiteit en co-creatie (Wierdsma & Swieringa, 2010). uitvoering Figuur 4.1 protocollen de professsional maatschappelijk werk

7 7 Conclusie: Maatschappelijk werk is veranderd, omdat de samenleving verandert. Maatschappelijk werk komt uit een periode van individualisme en is aangehaakt bij de positieve psychologie. (Figuur 2.3.) We gaan een tijdperk in waarin mensen en groepen op zoek zijn naar hun plek in de samenleving (figuur 2.4.). Dit vraagt om een andere werk- en zienswijze. Ambtenaren van de gemeente gaan onder invloed van de veranderende opdracht van de gemeente andere kwaliteiten ontwikkelen. Niet meer plicht en recht staan voorop, maar maatwerk en noodzaak. Dit vraagt om een ander soort medewerkers bij de gemeente. Deels worden deze medewerkers betrokken uit o.a. het maatschappelijk werk, maar ook de eigen medewerkers van de gemeente worden bijgeschoold om zich te bewegen in complexe situaties zonder terug te hoeven vallen op vaste protocollen (figuur. 4.1.). Maatschappelijk werk kan zich vasthouden aan de positieve psychologie of andere modellen uit de gedragswetenschap om daarmee een uitvoering protocollen Figuur 4.1. de professsional maatschappelijk werk expertrol vervullen. Hiermee bewegen we weer terug naar figuur 2.3. In de samenleving zijn echter veel meer tekenen dat allerlei professionals loskomen van hun oorspronkelijke wetenschap. Daarvoor in de plaats worden allerlei combinaties gemaakt. Daarnaast past een expertrol ook niet bij de eigenschappen die maatschappelijk werkers bij zichzelf zien. Aanbeveling: Ontwikkel als maatschappelijk werkers op lokaal niveau een stevige vakgroep met ruimte voor kritische dialoog en contemplatie. De kerngroep bestaat uit maatschappelijk werkers die ervaring met theorie kunnen verbinden. Uitkomsten zijn aanbevelingen voor de organisatie en verdieping van het eigen vakmanschap. Door middel van publicaties en het gebruik van het eigen netwerk kan verspreiding plaats vinden. Maak daarbij gebruik van een rizomatische structuur. Bibliografie Baart, A. (2014, januari 15). Presentie -wat is het - uitleg in 10 minuten. Opgeroepen op mei 4, 2016, van YouTube: Bauman, Z. (2011). Vloeibare tijden (2de druk). (J. d. Valk, Vert.) Zoetermeer: Klement. Boer, F. d., & Smaling, A. (2011). Benaderingen in kwalitatief onderzoek. Den Haag: Boom Lemma. Buber.M. (2003). ik-jij. Opgehaald van Fronter. Coenen, B. (2013). Coaching de oorlog verklaard. Rotterdam: 2010uitgevers. Ewijk, H. v. (2014). Omgaan met sociale complexiteit (2de druk 2015). Amsterdam: SWP. Kroesen, O. (2008). Leven in organisaties. Vught: Skandalon. Nieuwenhof, R. v. (2005). De Taal van Verandering. (2013). Amsterdam: ZENO Organisatieontwikkeling. Unen, C. v. (2000). De professionals (2de herziene druk). Delft: Eburon. Vermaak, H. (2006, mei-augustus). Interactief werken met causale diagrammen. Management en organisatie, 182 t/m 199. Wierdsma, A., & Swieringa, J. (2010). Lerend organiseren en veranderen (3de druk). Groningen: Moordhof uitgevers. Wolswijk, D. (2016, mei). Dakloosheid. Amsterdam: eigen beheer.

8 8