Veilig overstappen met eigenaarschap

Transcriptie

1 Vroeg of laat verlaten kinderen de basisschool. Natuurlijk bij de overstap naar het voortgezet onderwijs, maar soms ook tussentijds. Bijvoorbeeld bij een verhuizing of bij de overstap van speciaal onderwijs naar regulier onderwijs. Het is belangrijk om kinderen op deze overstap voor te bereiden. Dit doet u door kinderen steeds meer eigenaar te maken van hun eigen leerproces. Via scaffolding naar leerlingsturing Op een gemiddelde lesdag geeft u als leerkracht op verschillende momenten sturing aan leerlingen. Dit gebeurt direct, zoals tijdens een klassikale instructie waarbij u uitleg geeft over nieuwe lesstof. Maar ook indirect, bijvoorbeeld door de inrichting van het leslokaal en uw klassenmanagement. Praxisbulletin 1 september 2017 Het is maandagochtend en de bel gaat. Juf Karin van groep 7 gaat bij de ingang van haar leslokaal staan. Op de gang ziet ze hoe haar leerlingen hun jas en tas bij hun eigen haakje hangen, de tussendoortjes in de blauwe bak leggen en de brooddozen voor de overblijf in de koelkast op de plank van groep 7 stapelen. Bij binnenkomst geven alle leerlingen haar een hand en Karin verwelkomt ze persoonlijk. Wat loopt deze groep als een geoliede machine zo s ochtends, denkt ze tevreden. Esther van Efferen-Wiersma Esther van Efferen-Wiersma is orthopedagoog-generalist en werkzaam als ontwikkelaar en onderzoeker bij de CED-Groep te Rotterdam. 23

2 Aanvankelijk stuurt de leerkracht het onderwijsleerproces van een leerling aan. Vervolgens vindt via gedeelde sturing de ontwikkeling plaats naar leerlingsturing. U stimuleert leerlingsturing door samen met kinderen doelen te stellen voor verschillende vaardigheden en hen hiermee te laten oefenen Leerkrachtsturing veilige pedagogische basis kennisoverdracht Een lesomgeving kan zo voorgestructureerd zijn, dat het voor kinderen heel duidelijk is wat er van hen wordt verwacht. Denk aan het gebruik van een wc-ketting, of een klaar-bakje voor afgemaakt werk. Deze leerkrachtsturing helpt kinderen om verder te komen in hun onderwijsleerproces. Vooral voor kinderen bij wie het leren niet vanzelfsprekend verloopt, is het belangrijk dat een leerkracht sturing en houvast biedt. Maar om kinderen steeds een stapje verder te kunnen brengen in hun leerontwikkeling, zullen ze op een gegeven moment moeten leren hoe ze hier zelf sturing aan kunnen geven. Er zal immers niet altijd een juf of meester in de buurt zijn en een leer- of werkomgeving heeft niet overal een duidelijke structuur. Naarmate kinderen ouder worden, bouwt u de leerkrachtsturing daarom langzaam af en stimuleert u leerlingsturing. Stapsgewijs krijgt een kind zo steeds meer verantwoordelijkheid voor zijn eigen leerproces. Dit afbouwen wordt ook wel scaffolding genoemd. Vierende teugels Dat klinkt logisch, kinderen zelf steeds meer sturing geven, maar in de praktijk blijkt dat best lastig. Voor u als leerkracht betekent dit namelijk ook: loslaten. Af en toe de teugels wat laten vieren. En dat gaat uiteraard met vallen en opstaan. Door samen met kinderen doelen te stellen voor verschillende vaardigheden en hen hiermee te laten oefenen, stimuleert u leerlingsturing. Om ze voor te bereiden op de wereld buiten de eigen school, kiest u voor leergebiedoverstijgende vaardigheden, zoals Gedeelde sturing scaffolding: intensiteit van begeleiding afbouwen Leerlingsturing zelfstandig werken eigen gedrag (werkhouding) reguleren samenwerken, zelfstandig werken, opkomen voor jezelf en aardig doen. Veel van deze vaardigheden zijn nog belangrijker binnen een nieuwe schoolsituatie denk aan de brugklas. Oefenen geeft kinderen een voorsprong. En met het oefenen van leergebiedoverstijgende vaardigheden kunt u al starten in groep 1. Leerlijnen, zoals de leerlijnen leren leren en sociaal gedrag, en doelen uit methoden voor sociale competentie en burgerschap kunnen een kader bieden voor deze vaardigheden. Kies per periode steeds enkele doelen uit waarmee u gericht gaat oefenen in uw groep en betrek de kinderen bij het kiezen en formuleren van de doelen. Bedenk daarnaast samen oefensituaties voor op school, maar ook voor thuis. Deze periode staat in groep 7 de vaardigheid Opkomen voor jezelf centraal met als doelen: Ik vraag hulp over hoe ik iets kan aanpakken. Ik vraag dit aan de juiste persoon. Tijdens de les oefenen de kinderen dit bij het spelen van een bordspel, waarbij ze veel moeten samenwerken. Voor thuis krijgen alle kinderen de opdracht om een keer mee te gaan met boodschappen doen en in de supermarkt op zoek te gaan naar een product dat ze nog niet kennen. Eigenaarschap? Doordat kinderen zowel op school als thuis werken met concrete doelen, zijn ze meer geneigd om gericht te gaan oefenen. Zeker als zij hiervoor ook de ruimte krijgen (scaffolding). U stimuleert zo op een directe manier leerlingsturing. Maar een kind kan pas van de gegeven ruimte gebruikmaken, als het ervaart dat het zelf de eigenaar is van zijn leerproces. Hoe kunt u eigenaarschap bij kinderen beïnvloeden? Er zijn drie leerlinggebonden 24

3 factoren die van invloed zijn op het eigenaarschap: zelfbeeld, motivatie en zelfregulatie. Door hier in alle groepen al van jongs af aan gericht aandacht aan te besteden, bouwt u met elkaar een stevige basis voor alle kinderen van waaruit zij een overstap in de toekomst aankunnen. U stimuleert op een indirecte manier leerlingsturing. Hoe zit dat precies en hoe ziet dit er in de groep uit? Growth mindset Op het gebied van zelfbeeld weten we vanuit wetenschappelijk onderzoek dat een onderdeel hiervan twee tegengestelde beelden zijn die kinderen kunnen hebben over zichzelf en over hun persoonlijke eigenschappen (Dweck, 2000), namelijk: 1 Fixed mindset: een kind met een nagenoeg stabiel, vaststaand en onveranderlijk beeld beschouwt het leveren van een prestatie als een doel op zich. 2 Growth mindset: een kind met een ontwikkelbaar of lerend beeld heeft een groeiperspectief ; niet de toets, maar het leerproces ernaartoe is zijn doel. Een ontwikkelbaar, lerend zelfbeeld is gunstiger voor het leerproces van kinderen. Kinderen met een dergelijk zelfbeeld zijn immers overtuigd van het idee dat zij zelf grip hebben op hun eigen leerproces, zij voelen zich eigenaar. Dit zorgt ervoor dat deze kinderen in staat zijn zichzelf te sturen. U kunt een growth mindset bij kinderen stimuleren door vooral feedback te geven op het (leer)proces in plaats van op het product (resultaat). Jason is tijdens handvaardigheid druk bezig met het uitknippen van vrij kleine figuren. Het kost hem duidelijk veel energie. Meerdere malen verzucht hij: Ik ben ook zo onhandig! Juf Karin ziet het een tijdje aan en loopt dan langs: Jeetje Jason, wat doe jij toch je best om die figuren zo nauwkeurig mogelijk uit te knippen. Er verschijnt een glimlach op zijn gezicht en Jason knipt rustig verder. Het geeft ieder kind een fijn gevoel als iets is gelukt, als een doel is behaald. Dit vergroot het zelfvertrouwen. Voor het bevorderen van een growth mindset is het daarom belangrijk om regel- Praxisbulletin 1 september

4 Het verstevigen van de relatie met kinderen draait om aandacht, acceptatie, respect en waardering van en naar anderen matig doelen met de kinderen te evalueren. Laat hen bijvoorbeeld reflecteren op de kwaliteit van het oefenen: Wat deed ik precies? Hoelang heb ik geoefend? Wat zou ik een volgende keer anders kunnen doen? Hierdoor vergroot eveneens de motivatie om te (blijven) oefenen. Competentie, autonomie en relatie Naar motivatie is veel onderzoek gedaan en er zijn dan ook verschillende invalshoeken. Een daarvan is de zelfdeterminatietheorie van Ryan en Deci. Volgens deze theorie is ieder mens van nature gemotiveerd om te leren (Ryan & Deci, 2000). Dat heeft te maken met het voldoen aan drie universele psychologische basisbehoeften: Relatie: Ik doe ertoe. Competentie: Ik kan het. Autonomie: Ik kan het zelf. Door zo veel mogelijk tegemoet te komen aan deze psychologische basisbehoeften kunt u de motivatie van kinderen beïnvloeden. Iedere leerkracht doet dit al, deels bewust, deels onbewust. Kom planmatig aan deze basisbehoeften tegemoet en stimuleer eigenaarschap van de kinderen. Hoe pakt u dat aan? Het verstevigen van de relatie met kinderen draait om aandacht, acceptatie, respect en waardering van en naar anderen. Het klinkt misschien vanzelfsprekend om dagelijks te investeren in de relatie met uw leerlingen, maar met een grote groep gaat de aandacht al snel naar kinderen die daarom vragen en raken sommige kinderen wat buiten beeld. Probeer daarom iedere week voor uzelf na te gaan of u met alle leerlingen een kort persoonlijk moment hebt gehad. Laat een kind merken dat het gezien is. Naast persoonlijke aandacht is het van belang om regelmatig stil te staan bij de omgangsafspraken die gelden in de groep. Draag deze als leerkracht ook duidelijk uit: u bent het voorbeeld voor de groep. Bij competentie is het van belang dat kinderen leren adequaat en efficiënt met de omgeving om te gaan. Op school gaat het hierbij om het tonen van onder andere kennis en vaardigheden. Stimuleer competentie bij de kinderen door uitdagende taken te bieden met concrete doelen. Geef gerichte feedback op het proces, waardoor het kind stap voor stap wordt uitgedaagd verder te komen. Wanneer u werkt aan competentie, investeert u ook in de ontwikkeling van een growth mindset. 26

5 Autonomie houdt in dat kinderen zelf invloed uitoefenen op de eigen ontwikkeling. Dit stimuleert u door de kinderen de mogelijkheid te geven om zelf uit taken te kiezen of een plan van aanpak op te stellen. Een goed voorbeeld hiervan is het werken met een dag- of weektaak waarbij kinderen zelf moeten plannen. Op die manier krijgen ze verantwoordelijkheid voor hun activiteiten of handelen. Oefenen, oefenen en nog eens oefenen De factor zelfregulatie houdt in dat een kind in staat is om binnen een bepaalde situatie passende keuzes te maken uit de eigen gedragsmogelijkheden. En dat het dit gedrag zelf of samen met anderen kan realiseren, evalueren en verbeteren. Zelfregulatie is een pittige vaardigheid voor kinderen. Het is daarom prettig om dit samen met hen te oefenen. Dit kan door aan de slag te gaan met verschillende vaardigheden die het zelfregulerend vermogen ondersteunen (Van Noort, 2004). U kunt bijvoorbeeld oefenen met: Het reguleren van gedachten, gevoelens en gedrag. Het afstemmen op anderen en op de situatie. Het omgaan met feedback van anderen en het reflecteren op het eigen gedrag. Een voor de hand liggende vorm is het oefenen binnen rollenspellen, maar ook dagelijkse situaties in de groep lenen zich vaak goed voor het oefenen van zelfregulatie. Denk aan samenwerken of het oplossen van een ruzie. Voor veel kinderen is het helpend om bij (ingewikkelde) sociale situaties gebruik te maken van sociale verhalen en stappenplannen. Bespreek met elkaar welk gedrag van kinderen wordt verwacht in een bepaalde situatie (sociaal verhaal) en werk samen hiervoor een praktisch stappenplan uit. Praxisbulletin 1 september 2017 Deze week gaat groep 7 op excursie naar Den Haag. Daar hoort ook een bezoek aan de Tweede Kamer bij. Veel kinderen vinden dit best spannend en juf Karin besluit om het uitje wat uitgebreider voor te bereiden. Samen met de kinderen maakt zij een verhaal met de titel: Een bezoek aan de Tweede Kamer. De groep zoekt hier afbeeldingen van internet bij. Daarna maken ze vanuit het verhaal samen een kort stappenplan waarin stap voor stap staat welk gedrag er van de kinderen verwacht wordt. Na afloop van de les zegt Imra opgelucht: Een kwartier stil zitten lukt mij wel die dag. Ik was al bang dat we een uur ons mond moesten houden... De ontwikkeling van verschillende functies die aan zelfregulatie ten grondslag liggen begint al van jongs af aan en loopt door totdat jongeren 20 tot 25 jaar oud zijn. Houd er dus rekening mee dat zelfregulatie gedurende de gehele basisschoolleftijd nog in ontwikkeling is. Hiermee is zelfregulatie dus geen einddoel, maar een kwestie van oefenen, oefenen en nog eens oefenen. Klaar voor de start? Uit het voorgaande blijkt: als kinderen zich eigenaar voelen van hun eigen leerproces, zijn ze beter voorbereid op de wereld buiten de eigen school en op de overstap naar bijvoorbeeld de brugklas. Naast het stapsgewijs afbouwen van uw sturing als leerkracht en het doelgericht werken aan verschillende leergebiedoverstijgende vaardigheden met de kinderen (direct stimuleren), kunt u ook leerlinggebonden factoren beïnvloeden om zo het eigenaarschap te vergroten (indirect stimuleren). Kinderen met een ontwikkelbaar, lerend zelfbeeld, een gemotiveerde werkhouding en grip op de eigen gedragsmogelijkheden kunnen een overstap immers beter aan. Blijf goed kijken en luisteren naar kinderen, houd uw eigen aanpak steeds kritisch voor ogen en pas deze regelmatig aan. Zo zet u samen met uw leerlingen iedere dag een volgende stap in de wereld. Tip Meer informatie en inspiratie over eigenaarschap en andere sociaal-emotionele ontwikkelgebieden vindt u op cedgroep.nl/gedrag. Literatuur Dweck, C., Self-theories: their role in motivation, personality, and development. Psychology Press, Philadelphia, Machielsen, A. e.a., Gedrag is een vak. CED-Groep, Rotterdam, Noort, R. van, Zelfsturing en zelfregulatie. Op zoek naar kenmerkende competenties van de nieuwe professional. In: HRD Thema De nieuwe professional, nr , Kluwer, Deventer, pp Ryan, R.M., & Deci, E.L. Intrinsic and Extrinsic Motivations: Classic Definitions and New Directions. In: Contemporary Educational Psychology 25, pp