Bijlage bij het advies Toekomst van het landelijk gebied

Transcriptie

1 Prinsenhof A postbus CX Arnhem pro.gelderland.nl Bijlage bij het advies Toekomst van het landelijk gebied Introductie De PRO heeft een aantal belangrijke trends en ontwikkelingen geïdentificeerd op basis van eerder verschenen verkenningen, eigen ervaring en de thema s die aan de raad zijn voorgelegd tijdens een informatieve sessie over de Agenda Vitaal Platteland op 20 mei Ten aanzien van deze trends worden de volgende vragen geadresseerd: Wat zijn de drijvende krachten achter deze trend? Wat zijn de gevolgen van deze trends voor de vitaliteit en leefbaarheid van het landelijk gebied? Wat zijn de consequenties voor het provinciaal beleid? Ten behoeve van de beantwoording van de laatste vraag is nagegaan 1) in hoeverre de provincie invloed uit kan oefenen op de geïdentificeerde trends en ontwikkelingen en 2) in hoeverre dit wenselijk is, gezien de gevolgen voor het landelijk gebied. De consequenties voor het provinciaal beleid zijn nader uitgewerkt in het advies zelf. Voortgaande schaalvergroting in de landbouw? Om voldoende perspectief voor hun bedrijf te creëren kiezen veel agrariërs er voor om de productie uit te breiden. Zo kunnen ze het bedrijfsinkomen op peil houden, of op zijn minst minder laten dalen. Bedrijven die willen groeien hebben hierdoor ruimtelijk gezien behoefte aan een groter bouwblok en betere verkaveling. Door de schaalvergroting is in de varkenshouderij de gemiddelde bedrijfsomvang in de afgelopen tien jaar verdubbeld, terwijl het aantal bedrijven bijna halveerde. In de melkveehouderij nam in diezelfde periode het aantal bedrijven met ruim 20% af, terwijl het aantal melkkoeien per bedrijf gemiddeld met bijna 40% toenam. 1 De verwachting is dat deze trend ook in de toekomst zal doorzetten. Drijvende krachten De Nederlandse landbouwsector produceert voor een belangrijk deel voor de wereld- en Europese markt. Om concurrerend te blijven kiezen de meeste bedrijven voor kostprijsverlaging als 1 LEI Wageningen. (2016). Agrimatie. 1

2 bedrijfsstrategie. Om de kostprijs laag te houden, moeten schaalvoordelen worden benut. Daarnaast heeft de landbouwsector te maken met strenge milieueisen. Het gaat dan bijvoorbeeld om eisen ten aanzien van stikstof-, ammoniak- en fosfaatemissies. Om investeringen in innovatie op dit terrein rendabel te maken moeten bedrijven vaak hun productie uitbreiden. Tegelijkertijd staan deze eisen geregeld op gespannen voet met de wens om uit breiden, bijvoorbeeld in Natura 2000 gebieden. 2 Door de nadruk op kostprijsverlaging en schaalvergroting heeft de landbouwsector zich ontwikkeld tot hoogproductieve sector met grote opbrengsten per hectare en per dier. Doordat er grotendeels voor de Europese en wereldmarkt wordt geproduceerd, waarbij op kostprijs wordt geconcurreerd, is de landbouwsector gevoelig geworden voor prijsschommelingen of het (tijdelijk) wegvallen van afzetmarkten. Dit heeft grote gevolgen voor individuele bedrijven. 3 Een ander gevolg van schaalvergroting naast automatisering en robotisering is dat de werkgelegenheid de primaire sector afneemt. Ook zal een verschuiving naar lossere werkverbanden optreden (seizoensarbeid en loonwerk). 4 Schaalvergroting heeft er niet alleen aan bijgedragen dat de productie in de landbouwsector per eenheid product goedkoper, maar ook milieuvriendelijker is geworden. Als gevolg hiervan is de milieudruk (bodem, water, lucht) door de landbouw sterk afgenomen. Deze dalende trend is de laatste 10 jaar evenwel afgezwakt, zo blijkt uit de Balans van de Leefomgeving 2016 van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL). Terwijl er in toenemende mate is ingezet op milieu-efficiëntie door middel van schaalvergroting en de daarmee gepaard gaande technologische innovaties en maatregelen zijn in deze periode de schadelijke emissies nauwelijks afgenomen. 5 Ook vanuit de EU komen kritische signalen over de uitvoering van de Europese Nitraatrichtlijn. Met de aanstaande evaluatie van het mestbeleid en de het zesde Actieplan Nitraat ligt er dus een grote opgave. Volgens het PBL speelt de omvang van de veestapel een belangrijke rol in deze negatieve ontwikkelingen. De PRO constateert evenwel dat dit ook deels te verklaren is door de huidige, met het oog op dierenwelzijn ontworpen, huisvestingssystemen en de wijze waarop de bedrijfsvoering is vormgegeven, waardoor emissies zijn toegenomen. Het is onduidelijk in hoeverre de schaalvergroting effecten heeft voor de volksgezondheid. Het onderzoek Intensieve Veehouderij en Gezondheid uit 2011 bevat aanwijzingen dat er een statistisch 2 Nieuwenhuizen, W., Gies, E., Goossen, C. M., Van Och, R. A. F., & De Rooij, L. L. (2015). Ruimte voor de toekomst van het landelijk gebied; Trendverkenning voor gemeenten met veel landelijk gebied. Wageningen: Alterra, Wageningen UR. 3 Sociaal-Economische Raad. (2016). Versnelling duurzame veehouderij. Den Haag. En zie: Planbureau voor de Leefomgeving. (2016). Balans van de Leefomgeving 2016: Richting geven Ruimte maken. Den Haag. 4 Nieuwenhuizen, W., Gies, E., Goossen, C. M., Van Och, R. A. F., & De Rooij, L. L. (2015). Ruimte voor de toekomst van het landelijk gebied; Trendverkenning voor gemeenten met veel landelijk gebied. Wageningen: Alterra, Wageningen UR. 5 Planbureau voor de Leefomgeving. (2016). Balans van de Leefomgeving 2016: Richting geven Ruimte maken. Den Haag. 2

3 verband is tussen de nabijheid van zeer grote stallen en een aantal mogelijke gezondheidseffecten bij omwonenden. 6 In het recente Veehouderij en gezondheid omwonenden is deze analyse echter niet herhaald. 7 Wel zijn in deze studie een aantal verbanden gevonden tussen het wonen in de buurt van veehouderijen en het optreden van negatieve, maar ook een aantal positieve gezondheidseffecten op omwonenden. In steeds meer gebieden lijkt de kwaliteit van de bodem achteruit te gaan. 8 Dit terwijl de bodem steeds meer als productiefactor wordt gezien. Een duurzame landbouw is immers gebaat bij een goede bodemvruchtbaarheid met een hoger organische stof gehalte. Dit omdat nutriënten dan beter worden vastgelegd (verminderen emissies) en daarmee beter beschikbaar zijn als voedingsstof voor de gewassen (economisch rendabeler). Door technologische ontwikkelingen en innovaties zijn agrariërs beter in staat met precisie-landbouw te werken aan evenwichtsbemesting en duurzamere bodemvruchtbaarheid. Deze ontwikkeling wordt gestimuleerd door zowel de retail als financiers. Stimuleer initiatieven van agrariërs gericht op diversificatie of een specifieke marktvraag; Ondersteun innovatieve duurzame concepten van agrarische ondernemers. Toenemende regionalisering en verbreding van de landbouw Er is in toenemende mate behoefte bij consumenten aan meer lokale verschillen en kleinschaligheid in de productie van voedsel. Het marktaandeel voor duurzaam voedsel stijgt al enkele jaren gestaag. 9 Zo winnen biologische producten terrein in verkoopkanalen aan consumenten: in de eerste periode van 2016 groeiden de bestedingen met 11,5% en werd circa 1,27 miljard euro besteed aan biologische producten. 10 Een deel van de agrarische ondernemers speelt in op deze voorkeur en kiest bewust voor een kleinschaliger aanpak en oriënteert zich meer op de omgeving en niet alleen primair op productieverhoging. In Nederland heeft ongeveer een vijfde van het totaal aantal landbouwbedrijven de activiteiten verbreed (diversificatie) of er voor gekozen om te produceren voor een specifieke marktvraag. Dan gaat het onder meer om de verkoop van streekproducten, zorglandbouw, kinderopvang, boerderijeducatie, agrarisch natuurbeheer en/of recreatie. 11 Deze bedrijven zijn doorgaans kleinschaliger, waarbij sprake is van kortere ketens tussen producent en consument. 6 Heederik D.J.J., & IJzermans, C. J. (2011). Mogelijke effecten van intensieve veehouderij op de gezondheid van omwonenden. Utrecth: IRAS Universiteit Utrecht, NIVEL, RIVM. 7 Rijksinstituut voor Volksgezondheiden Milieu. (2016). Veehouderij en gezondheid omwonenden. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheiden Milieu. 8 Planbureau voor de Leefomgeving. (2016). Balans van de Leefomgeving 2016: Richting geven Ruimte maken. Den Haag. 9 In 2014 lag het aandeel op 7 procent. Zie: Logatcheva, K. (2015). Monitor Duurzaam Voedsel 2014 Consumentenbestedingen. Wageningen: LEI Wageningen UR. 10 Bionext. (2016). Trendrapport 2015 juni 2016: Ontwikkeling biologische landbouw en voeding Nederland. Zeist: Bionext. 11 Van der Meulen, H., Dijkshoorn-Dekker, M., Jager, J., Schoorlemmer, H., Schoutsen, M., Veen, E.,... Op de Weegh, J. (2014). Kijk op multifunctionele landbouw: Omzet en impact : LEI Wageningen UR. 3

4 Drijvende krachten Voedsel wordt een onderdeel van de leefstijl en vormt daarmee een belangrijke focus in maatschappelijke discussies over verduurzaming van de land- en tuinbouw. Het is een voor de consument zichtbaar en herkenbaar punt en het leent zich voor het formuleren van kwaliteitswensen en -eisen met betrekking tot product en productiewijze. 12 Ondanks deze toenemende interesse voor voedsel, vinden veel producenten die op een meer duurzame wijze produceren moeilijk toegang tot de markt. Diversificatie draagt bij aan de leefbaarheid op het platteland. Er zijn meer voorzieningen en er is meer te beleven. Door de verkoop van lokale producten en het creëren van werkgelegenheid draagt de verbrede landbouw ook bij aan de regionale economie. Tenslotte kunnen de ondernemers die kiezen voor diversificatie bijdragen aan de versterking van de kwaliteiten van het landschap en de verbinding tussen stad en platteland. 13 Stimuleer initiatieven van agrariërs gericht op diversificatie of een specifieke marktvraag. Toename van vrijkomende agrarische bebouwing Alterra heeft in 2015 een prognose gemaakt van de omvang van het leegstaande agrarische vastgoed in Hieruit blijkt dat in de komende 15 jaar er in Gelderland circa 4,8 miljoen vierkante meter aan agrarische bedrijfsgebouwen (stallen en schuren) beschikbaar komt als gevolg van stoppende agrarische bedrijven. Dat is bijna 30% van de huidige voorraad aan agrarische bedrijfsgebouwen. 14 Er bestaan aanzienlijke regionale verschillen in de mate waarin er agrarische bebouwing vrij zal komen tot Zo kent FoodValley in absolute zin de grootste omvang aan vrijkomende stallen en schuren, gevolgd door de Achterhoek en Rivierenland. FoodValley kent eveneens de hoogste dichtheid aan vrijkomende agrarische bedrijfsgebouwen. Overigens ontbreken betrouwbare cijfers over het aantal agrarische gebouwen dat momenteel leegstaat. Drijvende krachten Schaalvergroting is de drijvende kracht achter de vrijkomende agrarische bebouwing. Het aantal landbouwbedrijven in Nederland is tussen 1950 en 2012 met meer dan 80% afgenomen, terwijl de 12 Raad voor de leefomgeving en infrastructuur. (2013). Ruimte voor duurzame landbouw. Den Haag: Raad voor de leefomgeving en infrastructuur. 13 Van der Meulen, H., Dijkshoorn-Dekker, M., Jager, J., Schoorlemmer, H., Schoutsen, M., Veen, E.,... Op de Weegh, J. (2014). Kijk op multifunctionele landbouw: Omzet en impact : LEI Wageningen UR. 14 Alterra Wageningen UR. (2015). Nadere analyse vrijkomende agrarische bebouwing Gelderland. Wageningen: Province of Gelderland. 4

5 grond in agrarisch gebruik slechts met 20% is afgenomen in dezelfde periode. Stoppende agrariërs verkopen of verpachten de grond aan agrariërs die hun bedrijf op grotere schaal voortzetten. Ook zijn er agrariërs die vrijkomende stallen gebruiken om op verschillende locaties dieren te huisvesten. Dit kan een dempende werking hebben op het aantal daadwerkelijk leegstaande gebouwen: een stoppend bedrijf leidt niet automatisch tot structurele leegstand. Leegstand levert vooral problemen op voor de agrariërs zelf: zij komen in financiële problemen als zij het vastgoed niet verkocht krijgen: leegstand betekent vaak het mislopen van de pensioenvoorziening en de verplichting om af te rekenen met de fiscus. 15 Leegstand vormt ook een probleem voor de overheid: als het pand slecht wordt onderhouden leidt het tot aantasting van de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving. Dit kan uiteindelijk leiden tot verrommeling en verpaupering van het landelijke gebied. Daarbij spelen omvang en locatie (zichtbaarheid) een belangrijke rol. Daarnaast zou leegstand gepaard kunnen gaan met ongewenst en/of illegaal gebruik van het gebouw. Tot slot zouden er mogelijk gezondheidseffecten kunnen optreden bij mensen die in de omgeving van leegstaande stallen wonen. Op veel agrarische bedrijfsgebouwen zijn namelijk nog steeds asbesthoudende materialen (asbestcement dak- en gevelplaten) aanwezig. 16 Dit probleem speelt echter ook bij gebouwen die nog wel in gebruik zijn. Maar juist voor leegstaande panden kan het probleem urgenter zijn door achterstallig onderhoud en het ontbreken van de financiële middelen voor de sanering van asbestdaken en gevelpanelen. Maatwerk bij de aanpak van vrijkomende agrarische bebouwing. Mismatch tussen vraag en aanbod van recreatieobjecten Er is een mismatch ontstaan tussen vraag en aanbod van recreatieobjecten. De kwaliteit van veel recreatieve voorzieningen sluit niet goed aan bij de verwachtingen en wensen die gebruikers hebben. Daardoor kunnen veel ondernemers de concurrentie met andere populaire (binnenlandse) vakantiebestemmingen moeilijk aangaan. Overigens laat de verblijfsrecreatiesector een heel divers beeld zien. Aan de ene kant zijn er verschillende goedlopende vakantieparken die een belangrijke functie vervullen binnen het toeristisch aanbod van de regio. Aan de andere kant zijn er parken die totaal geen recreatieve functie meer hebben. Uit een analyse van de situatie in de Noord-Veluwe blijkt dat circa 20-25% van de bedrijven nu al toekomstbestendig is, terwijl ongeveer 30% van de bedrijven een kwaliteit- en professionaliseringslag zal moeten maken om een duurzame, bedrijfsmatige 15 Beun, N. (2014). Vrijkomend agrarisch vastgoed zien als kans: Leegstand op het platteland. ROmagazine, Volgens Alterra ligt minder dan de helft van de asbesthoudende daken en gevels op agrarische bebouwing die op den duur vrij zal komen. Alterra Wageningen UR. (2015). Nadere analyse vrijkomende agrarische bebouwing Gelderland. Wageningen: Province of Gelderland. 5

6 exploitatie te kunnen voeren. Voor de overige recreatieparken ligt een sanerings- en transformatieopgave. 17 Drijvende krachten De markt voor recreatiewoningen functioneert niet naar behoren om verschillende redenen: 1) er is sprake van een markt die niet erg transparant is (met name voor klanten); 2) recreatieobjecten zijn moeilijk te vergelijken; 3) het aanbod kan niet snel reageren op veranderingen in de vraag; 4) er is sprake van een grote diversiteit aan aanbieders met verschillende motieven en versnipperd grondeigendom op een aantal parken. 18 Dit heeft allereerst negatieve gevolgen voor het imago dat potentiële klanten van de sector hebben (kwalitatief minder aanbod). Daarnaast heeft de slechte kwaliteit van de bestaande voorraad recreatiewoningen een negatief effect op de directe omgeving doordat de veiligheid, leefbaarheid en kwaliteit van de leefomgeving in negatieve zin beïnvloedt wordt. Faciliteer de kwaliteitsverbetering van verblijfsrecreatie in alle gebieden van Gelderland. Groeiende vraag naar recreatief medegebruik van het landelijk gebied (kleinschalige agrarische landschappen in het bijzonder) Het landelijk gebied blijft het gebied waar het overgrote merendeel van de personen in Nederland in de vrije tijd naar toe gaat. Daarbij lijkt vooral de vraag naar recreatie in kleinschalige agrarische landschappen te groeien. Het aantal mensen dat een recreatieactiviteit bezocht in het agrarisch gebied is gegroeid van circa 10% in 2006 naar bijna 14% in Nog niet eerder overtrof het percentage personen dat een bezoek bracht aan het agrarisch gebied het percentage personen dat een bezoek bracht aan bosrijke gebieden. 19 Daarnaast is er ook een groeiende behoefte naar overnachtingen in deze gebieden. Waar het aantal overnachtingen op kleinschalige, meer op natuur en de agrarische sector gerichte kampeerterreinen een stijgende lijn laat zien, staat het kamperen in Nederland over het algemeen steeds meer onder druk. Overigens is er eveneens sprake van groei in kampeersegmenten gericht op comfort en luxere Vitale Vakantieparken. (2016). Kansen voor de verblijfsrecreatie: recreatie%e2%80%99+(kansenkaart). 18 de Wolff, H. W. (2014). Kansrijke instrumenten voor vitalisering vakantieparken: Rapportage voor het programma Vitale Vakantieparken Regio Noord-Veluwe. Delft: OTB. 19 Smits, M. J. W., Van der Heide, C. M., Dagevos, H., Selnes, T., & Goossen, C. M. (2016). Natuurinclusief ondernemen: van koplopers naar mainstreaming? Wageningen: Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu. 20 Zie: NRIT Media, Centraal Bureau voor de Statistiek, NBTC Holland Marketing, & Centre of Expertise Leisure, T. H. (2015). Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd 2015 en Smits, M. J. W., Van der Heide, C. M., 6

7 Drijven krachten Een mogelijke verklaring voor het toegenomen recreatief gebruik van agrarische gebieden is de wijziging van de voorkeuren van recreatieve consumenten. Ook is de huidige en toekomstige oudere meer actief en uithuizig dan voorheen, waardoor het gebruik van natuur en agrarische gebieden zal toenemen. 21 De beleving van het agrarisch gebied zal aan moeten sluiten bij de wensen en behoeften van deze recreanten. Daarbij gaat het zowel om het aanbod aan recreatieve voorzieningen als de landschappelijke en ecologische kwaliteiten van deze gebieden. Productdiversificatie en vernieuwing bij bestaande recreatiebedrijven biedt kansen. Versterk de aantrekkelijkheid en toegankelijkheid van het landelijk gebied voor recreatief medegebruik. Klimaatverandering De gevolgen van klimaatverandering zijn overal merkbaar en hebben vergaande gevolgen voor bestaand beleid. De gevolgen van de klimaatverandering verslechtering waterkwaliteit, meer wateroverlast, afgewisseld met langere perioden van droogte en verlenging van het groeiseizoen zijn niet meer met alleen technische maatregelen op te vangen. Naast een inzet op mitigerende maatregelen, zoals het verminderen van de uitstoot van broeikassen om de klimaatverandering een halt toe te roepen is, wordt klimaatadaptie steeds belangrijker. Daarbij is er een tendens om naast het inzetten van landelijke generieke voorschriften te zoeken naar een gebiedsspecifieke aanpak en maatregelen. Drijvende krachten De gevolgen van de klimaatverandering worden door iedereen gevoeld en ervaren. Deze bewustwording maakt dat de roep om maatregelen gericht op duurzaamheid en verandering toenemen. In het buitengebied ontstaan steeds vaker samenwerkingsvormen gericht op de productie van duurzame energie en duurzame voedselproductie. Daar komt bij dat de druk vanuit Den Haag en Brussel om de doelen voor schoon water te halen meer en meer in de regio wordt neergelegd (zie het advies aan de commissie Water). Hetzelfde geldt voor de klimaatakkoorden waar de regio s aan de Dagevos, H., Selnes, T., & Goossen, C. M. (2016). Natuurinclusief ondernemen: van koplopers naar mainstreaming? Wageningen: Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu. 21 Goossen C.M., Langers, F., & de Boer, T. A. (2013). Relaties tussen recreanten, ondernemers en landschap. Wageningen: Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, Wageningen UR. 7

8 lat staan om de duurzame energiedoelen te realiseren (Gelders klimaatakkoord en Verdrag van Parijs). De noodzaak voor het nemen van mitigerende maatregelen betekent dat ondernemers, inwoners en overheden samen hun verantwoordelijkheid moeten nemen waar het gaat om investeren in maatregelen dan wel aanpassen van bedrijfsprocessen. Dat vraagt om meer in te zetten op een circulaire economie en zich meer bewust zijn van de dynamiek van het gebied. Het vraagt ook om creatieve innovatiekracht om de verdiencapaciteit in het gebied naar de toekomst vast te houden en/of terug te brengen. Dat is niet de zaak van een enkel individu of ondernemer maar vraagt om samenwerking van alle betrokkenen in het landelijk gebied. Dan kunnen de uitdagingen van bijvoorbeeld duurzame energieopwekking en duurzaam waterbeheer zorgen voor verandering en dynamiek die bijdragen aan een toekomstbestendig landelijk gebied. Stimuleer initiatieven gericht op klimaatadaptatie; Hanteer een volgordelijkheid bij ruimtelijke initiatieven die een bijdrage leveren aan de energietransitie 8