Hoe een strategisch arbeidsmarktbeleid in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag op te zetten? Notitie van Peter van Lieshout

Transcriptie

1 Hoe een strategisch arbeidsmarktbeleid in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag op te zetten? Notitie van Peter van Lieshout 9 oktober 2016

2 Uitgangspunt Met veel energie wordt gewerkt aan een Roadmap Next Economy voor de MRDH. Daarin staat de ontwikkeling van een aantal economische speerpunten centraal. Dat leidt tot een drietal belangrijke vragen ten aanzien van het sociaal beleid dat daarbij past. Allereerst is het de vraag hoe sociaal beleid het tot stand komen van deze speerpunten kan faciliteren. Daarbij gaat het vooral om kennisbeleid dat voldoende steunend is bij de ontwikkeling van competenties op het gebied van deze speerpunten, of, maar algemeen, om kennisbeleid dat in staat is de ontwikkeling van nieuwe economische activiteiten adequaat te ondersteunen. Dit vraagstuk is in het kader van de RNE vooralsnog afgedekt met de plannen die in het kader van de onderwijsvisie gemaakt zijn. Ten tweede is het de vraag wat een nieuwe economie betekent voor een de samenleving: tot wat voor nieuwe vormen van werk leidt het, wat betekent dat weer voor de manier waarop mensen hun leven leiden en zich tot elkaar verhouden en hoe zouden overheden adequaat kunnen inspelen op die ontwikkelingen. Dat vraagstuk is geadresseerd in het positionpaper rond de Next society dat in juni in geproduceerd in het kader van de RNE. Rest de derde vraag: hoe deze ontwikkelingen te verbinden met de lopende sociale opgaven. Duidelijk is immers dat de plannen van de RNE pas op heel lange termijn grote effecten zullen hebben op werkgelegenheid. Bovendien is de kans groot dat de werkgelegenheidseffecten maar beperkt ten goede zullen komen aan de zittende bevolking. Economische groeiplannen hebben de neiging om zich te concentreren op nieuwe, veelbelovende technieken en productlijnen, en die genereren op hun beurt vaak vooral werkgelegenheid in het hogere segment, terwijl een belangrijk deel van de sociale opgave zich bevindt in het lagere en middensegment. Daar komt nog bij de komende jaren te verwachten valt dat dit segment sowieso onder druk komt te staan door voortschrijdende inzet van ict. Over dit derde vraagstuk gaat deze tekst. Hoe innovatie en sociaal beleid te verbinden? Hoe kun je lange-termijn-groeibeleid verbinden met de opgaven in het hier en nu rond sociaal beleid? Het lijkt zinvol hiervoor drie strategieën te volgen, ieder met een andere tijdshorizon. Korte termijn: participatiebanen De eerste opgave is te zorgen dat mensen met een uitkering een baan kunnen krijgen. Dat is een lastige opgave. Het arbeidsmarktbeleid dat de afgelopen decennia in Nederland is gevoerd, heeft betrekkelijk weinig resultaat opgeleverd. Een ambitieuzere aanpak lijkt dan ook geboden. Verschillende mogelijkheden dienen zich aan. Een substantieel deel van de mensen die nu een bijstandsuitkering krijgt, zal niet snel op eigen kracht een nieuwe baan vinden. Het is ook onwaarschijnlijk dat de economie zo aantrekt dat op korte termijn veel banen voor deze groep veel banen gaan ontstaan. Voor hen zal dus een zinvol alternatief gevonden moeten worden. Twee wegen staan daarbij open: of richting basisinkomen of richting participatiebanen. In het geval van een basisinkomen wordt geaccepteerd dat voor een groep mensen betaalde arbeid niet tot de mogelijkheden behoort, en wil men voorkomen dat er een stigma ontstaat. Dit idee krijgt snel meer aanhang. Zelfs in de VS lijkt er veel animo voor te bestaan. Tegelijkertijd is het een problematisch concept, omdat het idee van een geldelijke vergoeding waar geen tegenprestatie tegenover staat, op veel weerstand stuit. 2

3 Alhoewel er in Nederland inmiddels bij verschillende sociale diensten experimenten met basisinkomen in gang gezet zijn, wordt de tweede route meer gekozen: participatiebanen. In verschillende steden waaronder Amsterdam en Den Haag wordt hier inmiddels volop aan gewerkt. Op veel plekken in de Metropoolregio lijken hier nog onontgonnen mogelijkheden. Overigens is ook dit geen onproblematische stap. De vraag is of dat verstandig is, althans als we afgaan op de ervaringen uit het verleden. Bij de banenplannen uit het verleden, zoals de Jeugdwerkgarantiewet, Banenpools en Melkertbanen hebben we gezien dat wie eenmaal geplaatst werd, er moeilijk weer uitkwam. Deze groep was dan niet meer beschikbaar voor de reguliere arbeidsmarkt op het moment dat de economie aantrok. Het vergt nog de nodige denkkracht hoe dit probleem vermeden kan worden bij de inrichting van de nieuwe generatie participatiebanen. Tot slot kan veel steviger dan nu het geval is, ingezet worden op het activeren van uitkeringsmiddelen. In Nederland is men tot op heden in dit opzicht altijd erg terughoudend geweest vanuit de gedachte dat uitkeringsmiddelen vooral bedoeld zijn als vorm van inkomenssteun. In andere landen liggen plannen op tafel om een deel van de uitkeringsmiddelen ook in te mogen zetten als vorm van loonkostensubsidie in België is inmiddels geopperd om het deel van de uitkering dat gebruikt moet worden voor re-integratie, in de loop van de twee of drie jaar dat iemand een WW-uitkering krijgt, geleidelijk op te laten lopen. Serieus overwogen kan worden om op dit gebied een experimenteerstatus aan te vragen. Middellange termijn: sociaal beleid incorporeren in economisch beleid Het is fraaier als sociaal beleid gekoppeld wordt aan economisch beleid. In dat geval is het streven om bij economische activiteiten waar de overheid een actieve rol speelt, ook de sociale component voldoende zichtbaar te maken. Een bekende, en al veel toegepaste manier om geschikte banen te creëren is het verbinden van voorwaarden aan de aanbestedingen die de overheid doet: zo kan als voorwaarde worden opgenomen dat een beperkt percentage van de banen die gevuld worden dankzij de overheidsopdracht, gevuld worden door mensen uit kwetsbare groepen. Een andere mogelijkheid is de ontwikkeling van gerichte arbeidsmarktafspraken met specifieke sectoren. De mogelijkheid voor convenanten op regioniveau zijn nog maar heel beperkt uitgeprobeerd. Met name goed georganiseerde sectoren met een groot aantal werknemers komen in aanmerking voor een dergelijke aanpak, zoals de haven in Rotterdam en de groene bedrijvigheid in het Westland. Deze convenanten zouden de vorm aan kunnen nemen van afspraken tussen bedrijven, onderwijsinstellingen, sociale diensten en overheden over de ontwikkeling van werkgelegenheid in de sector. Bij wijze van experiment valt het te overwegen om hieraan ook een benadering van ondersteunde jobcarving toe te voegen. Elders (bijvoorbeeld in Groningen) is goede ervaring opgedaan met een benadering waarbij werkgevers enerzijds geattendeerd werden en anderzijds geholpen werden bij het anders inrichten van de activiteiten die in hun bedrijf verricht moeten worden ( jobcarving ). Door taken te herschikken worden hoogopgeleide medewerkers vooral die dingen te doen waar ze toegevoegde waarde hebben, en blijft er een verzameling activiteiten over die door lager opgeleiden vervuld kunnen worden. Netto kan dat tot een verhoging van zowel de productie als de werkgelegenheid leiden. Nog een mogelijkheid is de actieve uitbouw van de dienstensector. Het is te verwachten dat in de sfeer van de persoonlijke dienstverlening de komende decennia nog een grote ontwikkeling zal plaatsvinden. Daar valt actief op in te spelen. Een interessant voorbeeld van hoe dat kan is de Vlaamse dienstencheque. Het is een vorm van subsidie voor laaggeschoold werk die loopt via consumenten. Je kan als klant één uur hulp bij het schoonmaken betalen met een cheque die bruto 3

4 zo n 9 kost. De cheque komt vervolgens terecht bij een bedrijf dat huishoudelijke hulp organiseert door werknemers in dienst te hebben tegen normale marktcondities en arbeidsvoorwaarden. Dat bedrijf krijgt voor zo n cheque zo n 22 van de overheid. Huishoudelijke zorg wordt breed opgevat (inclusief boodschappen doen en met een rolstoel rondrijden), maar is afgebakend zo valt tuinonderhoud er niet onder. In 2012 werkten er in Vlaanderen ruim mensen via een cheque: 3,4% van de beroepsbevolking; omgerekend in full time eenheden ongeveer banen het meest succesvolle doelgroepgerichte werkgelegenheidsprogramma ooit. Op deze manier wordt huishoudelijke hulp dus op grote schaal wit gemaakt. Vergelijk dat met Nederland: daar valt huishoudelijk werk onder de Regeling dienstverlening aan huis, die werknemers maar heel beperkte sociale rechten geeft: zo hebben mensen wel recht op het minimumloon, maar zijn ze niet automatisch verzekerd voor de werknemersverzekeringen en bouwen ze geen pensioen op. Lange termijn: investeren in mensen Op lange termijn is werkgelegenheid alleen gegarandeerd als structureel geïnvesteerd worde in de mogelijkheden voor mensen om zich te blijven ontwikkelen. Dat is nu niet het geval. Hoopopgeleiden laten zich drie keer zo veel bij- en omscholen als lager opgeleiden. In zijn algemeenheid is in Nederland de neiging om opleidingen te volgen tijdens de carrière echter beperkt. In Denemarken en Zweden zijn er ongeveer twee keer zoveel jarigen die leren dan in Nederland (dertig procent tegen 17 procent). Het zou mooi zijn als er voor iedereen leerrechten zouden bestaan dus ook zzpers en mensen met een uitkering. Zo ver is het echter nog niet. Een regionaal fonds is echter ook denkbaar. De sectorale infrastructuur in Nederland is daarbij overigens wel een probleem: bij verandering van baan stapt zestig procent van de mensen over van de ene sector naar de andere. Ten tweede is het zaak dat mensen ook meer gaan nadenken over hun ontwikkelperspectieven. Een goed instrument daarbij een regelmatige Inzetbaarheidsscan. Iedereen in de metropoolregio die 40, 45 of 50 wordt, zou zo n scan aangeboden kunnen worden. Dat is nog nooit geprobeerd, maar er zou een duidelijk signaal van uit kunnen gaan. Van belang is evenzeer dat leren breed wordt gedefinieerd en competenties die elders zijn opgedaan bijvoorbeeld bij vrijwilligerswerk ook een rol spelen. Competenties moeten ook transparant gemaakt worden. Een instrument om dat doen is een regio-brede introductie van een eportfolio te beginnen bij alle studenten. Elders zijn daar al goede ervaringen mee opgedaan. Zo lijkt het idee van een eportfolio platform voor het onderwijs inmiddels navolging te krijgen in het Verenigd Koninkrijk, waar kortgeleden het Higher Education Achievement Report is geïntroduceerd. Een dergelijk instrument moet mensen niet alleen attenderen op waar ze zich op kunnen ontwikkelen, het is ook een efficiënt matchingsinstrument op de regionale arbeidsmarkt. Eventueel zou dit eportfolio verbonden kunnen worden met de systematiek van een terugkerende inzetbaarheidsscan. Wat verder hierbij nodig is, is een beter stelsel van aansluiting tussen beroepsonderwijs en arbeidsmarkt. In het bijzonder zou gewerkt moeten worden aan de totstandkoming van een dekkend systeem van post-mbo-opleidingen. In overleg met mbo, hbo en het bedrijfsleven wordt een dekkend stelsel van post-mbo-opleidingen tot stand gebracht dat vraaggericht tot stand komt en modulair is opgezet (dat wil zeggen dat ook losse onderdelen gevolgd kunnen worden). Met specifieke sectoren uit het bedrijfsleven worden afspraken gemaakt over een zeker volume van deelnemers, terwijl aan alle werknemers in de regio de kans wordt geboden tegen een beperk bedrag op eigen gezag hieraan deel te nemen. 4

5 Tot slot Een goede verbinding tussen economisch groeibeleid en sociaal beleid is niet eenvoudig, al was het maar omdat de tijdshorizon van de verschillende gebieden ver uiteen ligt. Door de verschillende activiteiten, zoals hierboven, in verschillende segmenten in te delen, kan een samenhangend perspectief ontstaan dat op voldoende politiek draagvlak kan rekenen. Peter van Lieshout 9 oktober