Palliatieve Zorg, van autonomie naar afhankelijkheid

Transcriptie

1 Landelijk Congres Palliatieve Zorg, van autonomie naar afhankelijkheid Zorg in de laatste levensfase voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking 10 september 2012 De Werelt in Lunteren Met speciale aandacht voor: Samenwerking thuis en intramuraal. Spiritualiteit, zingeving en ethiek. Communicatie en belevingsgericht contact. Interventies bij pijn en onbegrepen gedrag. Inschrijven:

2 Palliatieve zorg voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking is wezenlijk anders dan palliatieve zorg aan uitbehandelde oncologiepatiënten. De nadruk ligt hier op het verliezen van zelfregie en het steeds meer afhankelijk worden van de patiënt. Deze afhankelijkheid vraagt een heel andere benadering en manier van zorg verlenen. StudieArena organiseert op 10 september 2012 het Landelijk Congres Palliatieve Zorg, van autonomie naar afhankelijkheid. Dit congres vindt plaats in het congrescentrum De Werelt in Lunteren. Het programma wordt inhoudelijk ondersteund door V&VN afdeling Palliatieve Verpleegkunde, Palliactief (Nederlandse vereniging voor professionele palliatieve zorg) en Vilans (Kenniscentrum langdurende zorg). Het liefst wil je de zorg tijdens de laatste levensfase zo goed mogelijk afstemmen met de cliënt zelf. Maar wat als deze afstemming beperkt of niet (meer) mogelijk is, zoals bij mensen met dementie of een verstandelijke beperking? Hoe ga je om met ethische dilemma s rond zelfbeschikking, stoppen met voeding en euthanasie? Hoe anticipeer je op pijn en onbegrepen gedrag? Wat is de toegevoegde waarde van spirituele en complementaire zorg? Hoe kan de samenwerking in de palliatieve zorg optimaal worden afgestemd? Kortom, hoe geef je inhoud aan zorg, welzijn en zingeving in de palliatieve fase? Voorbeelden uit de dagelijkse praktijk worden gecombineerd met vernieuwende visies op palliatieve zorg en de laatste inzichten uit wetenschappelijk onderzoek. Kortom een veelzijdig programma, waarin verschillende disciplines uit de palliatieve sector, dementiezorg en verstandelijk gehandicaptenzorg elkaar ontmoeten en inspireren. Algemene informatie Informatie Datum: maandag 10 sept Locatie: De Werelt in Lunteren Deelnamekosten: 330,- p.p. Elke extra deelnemer(s): 280,- p.p. (bij gelijktijdige aanmelding) Prijzen zijn inclusief reader, lunch, netwerkborrel en het bezoek aan de kennismarkt, excl. 19% BTW. Organisatie StudieArena Zorg & Wonen i.s.m. V&VN afdeling Palliatieve Verpleegkunde, Palliactief (Nederlandse vereniging voor professionele palliatieve zorg) en Vilans (Kenniscentrum langdurende zorg). Inschrijven U kunt zich eenvoudig online aanmelden op: Na inschrijving ontvangt u per een bevestiging van uw aanmelding. Bij deze bevestiging sturen wij u tevens het programma, de factuur en de routebeschrijving. Een kopie van de factuur ontvangt u per post. Annuleringsvoorwaarden U kunt uw deelname tot 4 weken voor het congres schriftelijk annuleren bij StudieArena. Wij berekenen dan 45,- (excl. BTW) administratiekosten. Na deze datum bent u het volledige bedrag verschuldigd. Uw collega kan u uiteraard zonder bijkomende kosten vervangen. Doelgroep Het programma is bedoeld voor managers en zorgprofessionals actief in zorg en welzijn in laatste levensfase: casemanagers dementie en palliatieve zorg zorgcoördinatoren en ketenregisseurs, verpleegkundigen en verzorgenden, medewerkers uit palliatieve netwerken, (locatie-)managers en afdelingshoofden V&V, specialisten ouderengeneeskunde, (psycho)gerontologen, psychologen en psychotherapeuten, (verpleeg)huisartsen, ergotherapeuten en fysiotherapeuten, maatschappelijk werkers en ouderenadviseurs en thuiszorg- en wijkverpleegkundigen. Kennismarkt Wij bieden kennisorganisaties en het bedrijfsleven de mogelijkheid om zich op het congres te presenteren middels een informatiestand. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met StudieArena. Wij informeren u graag over de kosten en de mogelijkheden. Programmamakers Wendie Zwarst Jeroen Meeder 2

3 P r o g ra m m a Hoe geef je inhoud aan zorg, welzijn en zingeving in de palliatieve zorg voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking? Deze vraag krijgt speciale aandacht tijdens het Landelijke Congres Palliatieve Zorg, van autonomie naar afhankelijkheid op 10 september 2012 in De Werelt in Lunteren. Het congres wordt georganiserd door StudieArena. Het programma wordt ondersteund door V&VN afdeling Palliatieve Verpleegkunde, Palliactief (Nederlandse vereniging voor professionele palliatieve zorg) en Vilans (kenniscentrum langdurende zorg). Plenaire sprekers Carolien van Leussen Docent verpleegkunde en lid kenniskring Palliatieve Zorg, Ethiek en Communicatie Hogeschool Windesheim Dr. Carlo Leget Universitair hoofd-docent Zorgethiek Universiteit Humanistiek Kennismarkt Op de kennismarkt maakt u kennis met inspirerende ideeën en producten ter ondersteuning van palliatievezorg. Thema s sessies U kunt uw eigen programma samenstellen uit 35 inspirerende sessies met de volgende thema s: Organisatie Samenwerking Familie- en mantelzorg Benadering en communicatie Signalering en interventies Ethiek Spiritualiteit en zingeving Complementaire zorg Palliatieve netwerken uur Ontvangst/registratie en Kennismarkt uur Opening door de dagvoorzitter Jeroen Meeder, directeur StudieArena uur Bruggen slaan tussen cure en care in een palliatieve zorgpraktijk Carolien van Leussen, docent verpleegkunde en lid kenniskring Palliatieve Zorg, Ethiek en Communicatie Hogeschool Windesheim Ethische kwesties rondom zorg in de laatste levensfase Dr. Carlo Leget, universitair hoofddocent Zorgethiek Universiteit Humanistiek uur Koffie/theepauze en Kennismarkt uur Ronde 1 Sessies uur Wisseling sessies Ronde 2 Sessies uur Lunch en Kennismarkt uur Ronde 3 Sessies uur Koffie/theepauze en Kennismarkt uur Ronde 4 Sessies uur Plenair slotprogramma uur Netwerkborrel en Kennismarkt 3

4 Themalijnen Ronde uur Ronde 2 - Organisatie 1.1 Palliatieve zorg thuis, hoe is het mogelijk? 2.1 Advanced Care Planning Samenwerking Familie- en mantelzorg 1.2 Verbinding tussen multidisciplinaire netwerken 1.3 Mantelzorg in de laatste levensfase 2.2 Zorgconsulent Palliatieve Zorg 2.3 Vaststellen belasting mantelzorgers Benadering en communicatie Signalering en interventies Ethiek 1.4 Presentiebenadering in de palliatieve zorg 1.5 Signalering in de palliatieve fase 1.6 Zelfbeschikkingsrecht in de laatste levensfase 2.4 Anticiperen op onbegrepen gedrag 2.5 Interventies bij moeilijk hanteerbaar gedrag 2.6 Stoppen met eten en drinken? Spiritualiteit en zingeving Complementaire zorg Palliatieve netwerken en Divers 1.7 Spirituele begeleiding 1.8 Complementaire zorg: mogelijkheden en uitdagingen 1.9 Verbeteren van netwerken palliatieve zorg 2.7 Spiritualiteit in de dagelijkse zorg en de rol van de verzorgende 2.8 Muziek en geestelijke verzorging 2.9 Samenwerken met netwerken palliatieve zorg Ronde uur Ronde uur Pagina 3.1 Hospice toegankelijk maken voor mensen met dementie 4.1 Omschakelen naar een palliatieve zorgstrategie in de VGZ Casemanager Dementie i.s.m. casemanager Palliatieve Zorg 4.2 Inzet van vrijwilligers Shared decision making 4.3 Tele-zorg: familieparticipatie Belevingsgericht contact 4.4 De Keerzijde van afhankelijkheid Pijn en de STA OP!-methode 4.5 Palliatieve sedatie Moreel Beraad, een gesprek over goed(e) zorg(en) 4.6 Euthanasie en sterven op verzoek Levenverhaal en themakisten (zingeving) 4.7 Afscheid en rouw in verschillende levensbeschouwingen en culturen 3.8 Waarde van rituelen in palliatieve zorg 4.8 Invloed van geuren Rol van de notaris 9 4

5 Organisatie uur 1.1 Palliatieve zorg thuis, hoe is het mogelijk? Goede palliatieve zorg aan huis is moeilijk te organiseren. Uit onderzoek onder nabestaanden blijkt dat er nog veel winst te behalen is in kwaliteit van sterven en levenseindezorg. Hoe krijgen we verbeteringen voor elkaar? Is palliatieve zorg thuis wenselijk? Hoe kan de draagkracht van het netwerk rondom mensen met dementie worden ondersteund? Een sessie met praktijkvoorbeelden van een mobiel PG-team van Laurens. Prof.dr. Wilco Achterberg, hoogleraar Institutionele Zorg en Ouderengeneeskunde LUMC en Barina Wouters, casemanager dementie Laurens Barendrecht 2.1 Advanced Care Planning In de laatste levensfase van verpleeghuisbewoners met dementie is comfort erg belangrijk. De belangstelling voor het vroegtijdig plannen van zorg- en behandelbeleid voor de laatste levensfase (advance care planning) neem toe. In het eerste deel van deze sessie gaan we in op het hoe en waarom van het plannen van zorg- en behandelbeleid. Het tweede deel gaat in op de praktische kant: het bieden van comfort in de palliatieve fase met behoud van belevingsgerichte zorg. Mirjam van Soest-Poortvliet, onderzoeker Huisartsgeneeskunde en Ouderengeneeskunde VUmc, EMGO+ Instituut en Esther Vervat, nurse practitioner Zorggroep Charim uur 3.1 Hospice toegankelijk maken voor mensen met dementie Mensen sterven het liefst in een vertrouwde omgeving. Een hospice kan een dergelijk omgeving bieden, ook voor dementerende cliënten. Zorg voor deze doelgroep vraagt wel een toegepaste benadering. Hoe richt je een regulier hospice in om deze zorg optimaal te verlenen? Wat betekent dit voor de zorgverleners, de vrijwilligers en voor de andere cliënten en mantelzorgers? In deze sessie komen deze vragen aan de orde. Ook staan we stil bij onderwerpen als scholing, het faciliteren van kritische beslismomenten en het maken van goed beleid. Dr. Saskia Teunissen, voorzitter Palliactief, hoofd Kenniscentrum Palliatieve Zorg UMC Utrecht en directeur Academisch Hospice Demeter uur 4.1 Omschakelen naar een palliatieve zorgstrategie in de VGZ Zorgverleners in de VGZ hebben vaak weinig ervaring met palliatieve zorg. Toch komt het op hun pad. Zij komen daarbij verschillende uitdagingen tegen. Hoe schakel je om naar een andere zorgstrategie? Hoe betrek je de cliënt bij de palliatieve zorg? Aan de hand van casuïstiek nemen we deze uitdagingen onder de loep. Daarnaast laten we zien hoe de organisatie zorgverleners kan ondersteunen bij het bieden van palliatieve zorg. Nienke Bekkema, orthopedagoog en onderzoeker NIVEL en Marja Oud, verpleegkundig zorgconsulent palliatieve zorg VGZ Esdege-Reigersdaal Samenwerking uur uur uur 1.2 Verbinding tussen multidisciplinaire netwerken 2.2 Zorgconsulent Palliatieve Zorg 3.2 Casemanager Dementie i.s.m. Casemanager Palliatieve Zorg 4.2 Inzet van vrijwilligers Dementiezorg en palliatieve zorg zijn nog maar weinig met elkaar verbonden. Terwijl mensen met dementie en hun mantelzorger(s) vanaf een bepaald moment wel behoefte hebben aan een palliatieve zorgbenadering. Vilans beschrijft een goed voorbeeld van multidisciplinaire samenwerking tussen netwerken dementie en palliatieve zorg in de Zuid-Hollandse eilanden. We vragen in deze workshop ook naar uw eigen ideeën en mogelijkheden tot verbinding. Palliatieve en terminale bewoners in instellingen ontvangen niet altijd de juiste zorg op het juiste moment. Soms volgt een onnodige overplaatsing naar een ziekenhuis of verpleeghuis. De zorgconsulent palliatieve zorg zorgt ervoor dat de beschikbare kennis, methodieken en voorzieningen rondom palliatieve zorg ook daadwerkelijk en op het juiste moment worden ingezet. Deze workshop gaat hier dieper op in, mede aan de hand van praktijkvoorbeelden. Besproken wordt ook hoe u een dergelijke functie goed kan inbedden binnen de organisatie. Casemanagement is gericht op het afstemmen van vraag en aanbod. De belangen van patiënten en naasten staan daarbij voorop. In Nederland wordt in diverse regio s casemanagement in de palliatieve zorg toegepast. In de regio Waardenland zijn zowel casemanagers Dementie als casemanagers Palliatieve Zorg actief. Zij zoeken elkaar op en versterken de zorg voor mensen in de laatste levensfase vanuit beide netwerken. Op welk moment komt de casemanager Palliatieve Zorg in beeld? Hoe kunnen beide casemanagers samenwerken bij meer complexe zorg thuis? De meeste mensen sterven het liefst in hun eigen vertrouwde omgeving. Dit geldt nog sterker voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking. Vaste patronen, vertrouwde geuren en geluiden en de intensieve relatie met familie, medebewoners en ondersteuners geven houvast. Niet alleen in de thuissituatie, ook intramuraal kan het sociale netwerk overbelast raken. Vrijwilligers kunnen dan ondersteuning bieden. In deze sessie presenteren we een aantal succesvolle projecten rond de inzet van vrijwilligers binnen de terminale zorg. Margje Mahler, senior adviseur Vilans en Conny Bouwer, coördinator netwerk Palliatieve Zorg en Keten Dementie Zuid-Hollandse eilanden Rob Krol, adviseur IKNL en Gaby van Dillen, zorgconsulente palliatieve zorg Pluryn Annelies Siebers, casemanager Palliatieve Zorg en Hansje Pontier, netwerkcoördinator casemanagers Dementie regio Waardenland Jos Somsen, beleidsmedewerker diversiteit Landelijk Steunpunt VPTZ en Jolanda Mombarg, coördinerend ondersteuner, Zozijn 5

6 Familie- en mantelzorg uur 1.3 Mantelzorg in de laatste levensfase Palliatieve zorg kan in iedere fase van dementie nodig zijn. De meeste mensen met dementie overlijden voor het eindstadium van dementie is bereikt. Het is belangrijk om daarbij een palliatieve fase te markeren. Dit biedt de mogelijkheid om afscheid te nemen en aandacht te besteden aan zaken als pijn en emotionele ondersteuning. Zorgverleners kunnen hierbij gebruik maken van interventies die zijn ontwikkeld in de palliatieve zorg voor mensen met kanker. Zowel voor de organisatie van zorg als de behoeften van mensen met dementie en hun mantelzorger. Prof.dr. Myrra Vernooij-Dassen, hoofd AlzheimerCentrum Nijmegen en hoogleraar Psychosociale Aspecten van Zorg voor Kwetsbare Ouderen 2.3 Vaststellen belasting mantelzorgers Mantelzorgers lopen het risico overbelast te raken. Met tijdige ondersteuning kunnen zij voldoening blijven ervaren en met een goed gevoel voor hun naaste blijven zorgen, ook in de laatste levensfase. Hiervoor is het belangrijk om al bij het maken van het zorg(leef)plan) expliciet aandacht te besteden aan de belasting van de mantelzorger en hiermee in gesprek te gaan. In deze sessie wordt het formulier Mantelzorg gepresenteerd, waarmee de belasting van mantelzorgers kan worden vastgesteld. Ans Verdonschot, projectleider Brabantse Raad Informele Zorg uur 3.3 Shared Decision Making Bij de zorg voor mensen met dementie spelen zowel professionele zorgverleners als familieleden een belangrijke rol. Casemanagers ondersteunen hen bij het maken van beslissingen. De afstemming tussen de wensen van alle betrokkenen is niet altijd makkelijk. In deze workshop besteden we aandacht aan de manieren waarop casemanagers afstemming bereiken in de palliatieve zorg, vanaf het moment dat de persoon met dementie de regie verliest. Met praktijkvoorbeelden uit het onderzoek van Windesheim onder zorgnetwerken rond mensen met dementie. Dr. Carolien Smits, lector Innoveren in de Ouderenzorg Hogeschool Windesheim en senior onderzoeker Trimbos-instituut en Leontine Groen-van de Ven, docent en promovendus Hogeschool Windesheim uur 4.3 Tele-zorg: familieparticipatie 2.0 Voor succesvolle palliatieve zorg is de ondersteuning door mantelzorger(s) en hulp van anderen uit het sociale netwerk doorslaggevend. Het bereiken en betrekken van bijvoorbeeld familie is niet altijd eenvoudig. De sociale media bieden uitkomst. Via sociale media zijn zorginstellingen zichtbaar, vindbaar en benaderbaar. Sociale media vormen een praktisch communicatiemiddel om met familie in contact te komen. In de ouderenzorg zijn al veel goede praktijkvoorbeelden bekend. In deze sessie uitleg over digitale communicatie als extra hulpmiddel voor familieparticipatie in de palliatieve zorg. Yvonne de Jong, adviseur Expertisecentrum Mantelzorg Vilans Benadering en communicatie uur uur uur 1.4 Presentiebenadering in de palliatieve zorg 2.4 Anticiperen op onbegrepen gedrag 3.4 Belevingsgericht contact 4.4 De Keerzijde van afhankelijkheid Er zijn met de ander. Dat is het kenmerk van de presentiebenadering. Hierbij draait alles om de goede en nabije relatie, om zorg en zorgzaamheid, waardigheid, het erkennen van de ander en wederzijdsheid. Om het verhaal en de leefwereld van de ander. Om de wil de ander tot zijn of haar recht en eigen kleur te laten komen en niemand af te schrijven. Het gebruik van deze benaderingswijze in de palliatieve fase helpt de kwaliteit van de zorg te versterken. In deze sessie krijgt u basisinformatie over de presentiebenadering en doen we een aantal oefeningen. Ondersteuning bieden in de laatste levensfase is vaak al niet gemakkelijk, laat staan bij iemand met dementie. De uitdaging ligt vooral in het omgaan met de cognitieve beperkingen en het vertalen van gedrag naar gevoelens, wensen en behoeften. Hoe kom je daaraan tegemoet als mantelzorger of verzorgende? Deze workshop gaat in op de mogelijkheden tot communicatie wanneer dementie of delier dat bemoeilijkt. Creativiteit is daarbij een belangrijk onderdeel. Belevingsgericht contact is essentieel voor goede zorg voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking. In deze workshop leggen we uit hoe je contact kunt leggen en welke factoren daarbij een rol spelen, zoals omgaan met territorium, symboliek en emoties. Speciale aandacht gaat uit naar de muzikaliteit van de stem en het bewust inzetten van zang, intonatie en dynamiek. Een op de praktijk gerichte sessie. Wat gebeurt er met je wanneer je afhankelijk bent van zorg? Als je de regie niet meer in handen hebt? Als er niet mét maar óver je wordt gepraat? Wat ervaar je als je niet (meer) in staat bent om gewoon te zeggen wat je wilt? In deze ervaringssessie gaan we op zoek naar een persoonlijk antwoord. Word je boos of juist heel stil? En wat betekent dit voor jouw cliënten die in deze positie verkeren? Richarda Westervoorde, kaderlid en trainer Stichting Presentie en Paul Krewinkel, senior beleidsmedewerker Mezzo Lenie Vermeer, GZ-psycholoog Laurens Zorg Rotterdam Annemie van Neck, ergotherapeut en medewerker Expertisecentrum Dementie Meander, OCMW Dendermonde (Vlaanderen) Lieke Dubois, eigenaar en trainer De Keerzijde 6

7 Signalering en interventies uur 1.5 Signalering in de palliatieve fase Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) heeft een denk- en werkmethode ontwikkeld voor verzorgenden die betrokken zijn bij palliatieve zorg. De methode helpt bij het signaleren, interpreteren en verwoorden van de zorgproblemen die vaak bij palliatieve zorgvragers voorkomen. Denk aan pijn, klachten van de mond, misselijkheid en vermoeidheid. Deze sessie gaat in op de toepassingsmogelijkheden van de signaleringsbox en het gebruik ervan bij zorgvragers met dementie of een verstandelijke beperking. Praktijkvoorbeelden staan hierbij centraal. Jetty Zuidema, opleidingsadviseur en projectleider IKNL en Marja Oud, verpleegkundig zorgconsulent palliatieve zorg VGZ Esdege-Reigersdaal 2.5 Interventies bij moeilijk hanteerbaar gedrag Het verlies van autonomie bij mensen met dementie gaat vaak gepaard met probleemgedrag en beperking in communicatie. Er zijn diverse richtlijnen voor de aanpak van moeilijk hanteerbaar gedrag, zoals onrust, delier, angst en depressie. De richtlijnen benadrukken het belang van psychosociale interventies en multidisciplinaire samenwerking. Het zorgprogramma Grip op Probleemgedrag is gebaseerd op deze richtlijnen en is bedoeld om meer structuur te geven aan de aanpak van probleemgedrag. In deze sessie gaan we dieper in op de mogelijke aanpak. Sandra Zwijsen, onderzoeker en promovendus VUmc, EMGO+ Instituut uur 3.5 Pijn en de STA OP!- methode Pijnbestrijding is één van de belangrijkste pijlers van palliatieve zorg. Het ervaren en omgaan met pijn is voor mensen met dementie niet te vergelijken met de beleving van pijn door een oncologische patiënt. Iemand met dementie kan zijn persoonlijke wensen en behoeften niet altijd duidelijk maken. Als zorgverlener loopt u tegen een aantal vragen aan: hoe herken ik pijn en hoe kan ik iemand toch enig comfort bieden? In deze interactieve sessie laten we zien hoe u pijn kunt herkennen bij personen met verminderde communicatieve mogelijkheden. Marjoleine Pieper, psycholoog en onderzoeker verpleeghuisgeneeskunde VUmc, EMGO+ Instituut uur 4.5 Palliatieve sedatie Medische beslissingen aan het einde van het leven kunnen soms lastig zijn. Palliatieve sedatie, het toedienen van slaapmedicatie, is daar een voorbeeld van. Wat zijn de voorwaarden en indicaties en hoe pas je de KNMG-richtlijn palliatieve sedatie toe op de individuele patiënt? In deze sessie bespreken we deze richtlijn aan de hand van een casus. Marjolein van Meggelen, adviseur netwerken Integraal Kankercentrum Nederland en Marie-José Gijsberts, verpleeghuisarts verpleeghuis Groenelaan Ethiek uur uur uur 1.6 Zelfbeschikkingsrecht in de laatste levensfase 2.6 Stoppen met eten en drinken? 3.6 Moreel Beraad, een gesprek over goed(e) zorg(en) 4.6 Euthanasie en sterven op verzoek De laatste levensfase gaat gepaard met moeilijke beslissingen. Hoe gaan de patiënt/ cliënt, diens naasten en hulpverleners hiermee om? Wat betekent het zelfbeschikkingsrecht en hoever gaat dit? En wat als mensen niet meer wilsbekwaam zijn? In deze sessie gaan we in op de juridische, ethische en praktische aspecten van deze vraagstukken. Het niet starten van kunstmatige voedsel- en/of vochttoediening (KVV) is één van de meest voorkomende medische beslissingen rond het levenseinde bij mensen met dementie. Verpleegkundigen kunnen vanuit hun positie en deskundigheid een belangrijke bijdrage leveren aan dit besluit. In deze sessie gaan we in op deze beslissing en hoe zorgverleners dit beleven. Dagelijks worden hulpverleners geconfronteerd met vraagstukken waarin verschillende en soms tegengestelde belangen een rol spelen. Wat is dan goed om te doen en waarom? Moreel Beraad is een instrument om te reflecteren op het dagelijks handelen. In deze sessie leggen we uit wat Moreel Beraad is, wat het oplevert en hoe je het kan gebruiken in je eigen zorginstelling. Euthanasie, wie beslist daarover en op welk moment? Rationeel lijkt het vaak goed om aan euthanasie mee te werken, maar emotioneel gezien is het belastend. U gaat onder leiding van een SCEN-arts met elkaar in discussie over de ethische en praktische kanten van euthanasie. Speciale aandacht gaat uit naar de rol van de (verpleeghuis)huisarts en de direct betrokken zorgprofessionals. Eric van Wijlick, beleidsadviseur KNMG en Gon Uyttewaal, oncologie- en palliatief verpleegkundige Academisch Hospice Demeter Prof.dr. Chris Gastmans, hoogleraar Ethiek en hoofddocent Gezondheidsethiek Universiteit Leuven (Vlaanderen) Margreet Stolper, projectleider Moreel Beraad VUmc Amsterdam Frans van Soest, kaderhuisarts palliatieve zorg, SCEN-arts, voorzitter expertgroep PalHag (Palliatieve Huisartsgeneeskunde) en bestuurslid Palliactief 7

8 Spiritualiteit en zingeving uur 1.7 Spirituele begeleiding Spiritualiteit heeft onder andere te maken met zingeving en levensbeschouwing. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat spiritualiteit aan het levenseinde bijdraagt aan de kwaliteit van leven, het belangrijkste doel van levenseindezorg. In deze sessie komen zowel de praktische aspecten van spirituele levenseindezorg als wetenschappelijk onderzoek op dit gebied aan de orde. Marie-José Gijsberts, antroposofische verpleeghuisarts Verpleeghuis Groenelaan 2.7 Spiritualiteit in de dagelijkse zorg en de rol van de verzorgende Wat betekent spiritualiteit in de laatste levensfase van mensen met dementie en hoe kan je daarmee rekening houden in de dagelijkse zorg? Een zoektocht naar de zingeving van de bewoners blijkt lang niet altijd los te staan van de levensvragen die de verzorgenden zichzelf stellen. In deze sessie bespreken we een stappenplan waarmee je spiritualiteit onderdeel maakt van de dagelijkse zorg. Met speciale aandacht voor de verzorgende gespecialiseerd in palliatieve zorg. Monique Ekers, coördinerend hoofd en Marijke Jacobs, palliatief specialistisch verpleegkundige Verpleeghuis Bergweide uur 3.7 Levenverhaal en themakisten (zingeving) Het is niet altijd makkelijk in gesprek te gaan met een cliënt over levensbeschouwelijke vraagstukken. Dat geldt zeker als de communicatie wordt bemoeilijkt door dementie of andere beperkingen. Het is bij deze cliënten belangrijk om aan te sluiten bij hun gevoel. Tijdens deze sessie maak je kennis met verschillende hulpmiddelen die daarbij kunnen ondersteunen. Wout Huizing, stafmedewerker stichting Reliëf en Neanske Tuinman, geestelijk verzorger stichting Else uur 4.7 Afscheid en rouw in verschillende levensbeschouwingen en culturen Medewerkers in de palliatieve zorg krijgen steeds vaker te maken met mensen met andere culturele achtergronden. Deze cliënten en hun familie hebben vaak heel andere opvattingen over gezondheid en ziekte en over zelfredzaamheid, zelfregie, mondigheid en eigen verantwoordelijkheid. Aan de hand van het thema afscheid en rouw worden deze verschillen besproken en verbonden aan tips voor de praktijk. Yvonne Heygele, cultureel-antropoloog Focuscultura Complementaire zorg uur uur uur 1.8 Complementaire zorg: mogelijkheden en uitdagingen 2.8 Muziek en geestelijke verzorging 3.8 Waarde van rituelen in palliatieve zorg 4.8 Invloed van geuren Deze sessie gaat in op verschillende vormen van complementaire zorg zoals aromatherapie, aromamassage en hydrotherapie bij mensen zonder zelfregie in hun laatste levensfase. We staan ook stil bij het gebruik van bepaalde kruiden in het algemeen in de palliatieve fase. Interdisciplinair belevingsgericht werken is een bijzondere samenwerking tussen muziektherapie en geestelijke verzorging, in de vorm van ontmoetingsgroepen en individuele ondersteuning. In de ontmoetingsgroepen is aandacht voor verlies en rouw. Daardoor krijgen pijn en verdriet een plek en ontstaat weer ruimte voor levenszin en humor. Overleden bewoners worden in de groep herdacht. Zang en hun eigen verhaal helpen bewoners om in rust het leven los te kunnen laten. Onderga zelf het unieke samenspel tussen muziek en geestelijke verzorging. Sterven vraagt om innerlijke voorbereiding, maar wat betekent dat eigenlijk? De laatste levensfase kan gepaard gaan met onrust, angst en pijn. De omgeving voelt zich daarbij soms machteloos. Oog hebben voor rituelen en de wens van de patiënt: wat vraagt dat van de verzorgende en de familie? In deze workshop gaan we in op de waarden van rituelen in de palliatieve zorg voor dementerende mensen. We laten zien hoe verzorgenden en familie praktisch vorm kunnen geven aan antroposofische zorg, gericht op lichaam en geest. Er vindt steeds meer onderzoek plaats naar het gebruik van geurige aromazorg. Geuren kunnen het gevoel van welbevinden bevorderen. Goed gekozen geuren doen iets met je. Vooral wanneer sprake is van cognitieve of emotionele kwetsbaarheid kan de impact van geuren groot zijn. Voel je je goed genoeg om je ongerustheid (gedeeltelijk) van je af te schudden, dan bevordert dat je gevoel van welbevinden. Nare of niet goed gekozen geuren geven onrust of zelfs een gevoel van bedreiging. In deze sessie krijg je inzicht in de do s en don ts van het werken met aromazorg. Cathelijne Verboeket-Crul, CAMtherapeut Academisch Hospice Demeter Irene Maijer, muziektherapeute en Paula Irik, geestelijk verzorger Cordaan Rob en Ina Emous, antroposofisch verpleegkundigen Stichting Wederzijds Madeleine Knapp Hayes-Wellhüner, complementair zorgspecialist Levensboom 8

9 Palliatieve netwerken uur 1.9 Verbeteren van netwerken palliatieve zorg Het is goed om de huidige ontwikkeling binnen netwerken palliatieve zorg eens op een effectieve manier tegen het licht te houden. Resultaat is een richtinggevend kader voor professionalisering en het verder ontwikkelen en verbeteren van het palliatieve netwerk. Het Ontwikkelingsmodel voor Ketenzorg kan u daarbij helpen. In deze sessie ontdekt u wat dit gevalideerde model voor u kan betekenen. De Netwerken Palliatieve Zorg Arnhem en omstreken en het Netwerk Palliatieve Zorg Nijmegen deden hier ervaring mee op. Monique Spierenburg, senior programmamedewerker Vilans, René Nogarede, ketencoördinator Netwerk Palliatieve Zorg Zuid Gelderland en Ans Blom, netwerkcoördinator Netwerk Palliatieve Zorg Arnhem en de Liemers 2.9 Samenwerken met netwerken palliatieve zorg Er zijn veel partijen betrokken bij palliatieve zorg. Voor cliënten is het soms lastig de wegen te vinden. Zeker in een emotioneel moeilijke periode waarin de cliënt vaak steeds afhankelijker wordt. De netwerken palliatieve zorg kunnen hierin een belangrijke rol in spelen. Zij kunnen cliënten, mantelzorgers en zorgverleners ondersteunen in het vinden van de juiste zorg. Tijdens deze sessie leer je aan de hand van onder andere casuïstiek hoe je gebruik kunt maken of hoe je onderdeel kunt zijn van deze netwerken palliatieve zorg. Huub Schreuder, bestuurslid Fibula, specialistisch verpleegkundige en netwerkcoördinator Palliatieve Zorg Nieuwe Waterweg Noord Divers uur 4.9 Rol van de notaris Mensen laten steeds minder aan het toeval over en willen alles het liefst goed regelen. Maar wat als zij hun eigen belangen niet meer kunnen behartigen? Wie neemt de beslissingen over zaken als medische behandelingen, de keuze voor een zorginstelling, euthanasie en schenkingen ten laste van het vermogen? En wie mag namens de patiënt spreken? Sinds een paar jaar kan veel via de notaris worden vastgelegd. Een sessie over de juridische kant van palliatieve zorg en de gevolgen in de praktijk. Mr. Aniel Autar, notaris Kooijman Lambert Notarissen Congreslocatie Congrescentrum De Werelt Westhofflaan 2, Lunteren 9

10 Inschrijven: Contactgegevens Postbus DG Soest T F info@studiearena.nl