Collegereeks Tien Componisten

Transcriptie

1 syllabus Collegereeks Tien Componisten 1

2 Collegereeks Tien Componisten Van Renaissance tot nu Samengesteld door drs. Jurgen van den Hout Geredigeerd door Cora Hildering Joseph Stieler, Ludwig van Beethoven, 1820, Beethoven-Haus, Bonn

3 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Claudio Monteverdi (Cremona 1567-Venetië 1643) p. 4 Hoofdstuk 2: Antonio Vivaldi (Venetië Wenen 1741) p. 8 Hoofdstuk 3: Johann Sebastian Bach (Eisenach, Leipzig, 1750) p. 11 Hoofdstuk 4: Wolfgang Amadeus Mozart (1756 Salzburg Wenen) p. 16 Hoofdstuk 5: Ludwig van Beethoven (Bonn 1770-Wenen 1827) p. 19 Hoofdstuk 6: Verdi (Le Roncole 1813 Milaan 1901) p. 23 Hoofdstuk 7: Johannes Brahms (Hamburg 1833 Wenen 1897) p. 27 Hoofdstuk 8: Gabriel Fauré (Pamiers 1845-Parijs 1924) p. 30 Hoofdstuk 9: Dmitri Sjostakovitsj (Sint-Petersburg 1906-Moskou 1975) p. 34 Hoofdstuk 10: Arvo Pärt (Paide ) p. 38 Bijlagen: Literatuurlijst p. 43 COLOFON Uitgave: Vrije Academie Kunst & Cultuur copyright Juni 2011 Samengesteld door drs. Jurgen van den Hout Geredigeerd door Cora Hildering Disclaimer: informatie en afbeeldingen uit deze uitgave mogen niet zonder toestemming van de Vrije Academie gebruikt of verspreid worden. 3

4 Claudio Monteverdi, kopie van origineel door Bernardo Strozzi, 1640, Gallerie dall Accademia, Venetië Hoofdstuk 1: Claudio Monteverdi (Cremona 1567-Venetië 1643) Leven Wat is de wereld toch klein!, roepen we wel eens uit. Dit geldt zeker voor het feit dat Claudio Monteverdi en Antonio Stradivari beiden in Cremona geboren zijn. Antonio Stradivari kennen wij nu nog van de Stradivariusviolen, die soms voor miljoenen geveild worden. Cremona is nu nog steeds dé vioolbouwerstad en is dat al sinds de 16e eeuw, toen de familie Amati daar is begonnen met het vervaardigen van violen en vervolgens voortgezet is door Antonio Stradivari. Monteverdi en Stradivari hebben elkaar nooit ontmoet. Stradivari werd één jaar na de dood van Monteverdi geboren. Claudio Giovanni Monteverdi, de eerste grote componist die we in de muziekgeschiedenis tegenkomen is zijn muzikale carrière begonnen als violist (vedelaar) aan het hof van de familie Gonzaga in Mantua rond In de twaalf jaar dat Monteverdi hier werkzaam was bekleedde hij tevens de functie van zanger en van hulpdirigent. In 1602 wordt hij Maestro di Capella, oftewel kapelmeester; een toonaangevende, respectabele baan. Een kapelmeester was in die tijd de componist die muziek mocht componeren voor in de kapel. Tevens verkrijgt Monteverdi de burgerrechten van de stad Mantua. Na het schrijven van zijn beroemdste werk de opera l Orfeo in 1607, sterft zijn jonge echtgenote. Een dramatische gebeurtenis, temeer daar in het verhaal van de opera de vrouw van Orpheus het ook met de dood moet bekopen. Dit is een van de eerste opera s ooit geschreven. Na eerst in Rome gesolliciteerd te hebben, krijgt Monteverdi in 1613 een baan in Venetië aangeboden. Hij komt daar in dienst van de Basiliek van de San Marco. Zijn baas is dus nu geen hertog meer, maar de Kerk. Monteverdi gaat nu geestelijke muziek componeren behorende bij het kerkelijk jaar en voorziet tevens de staatsbanketten van een muzikale omlijsting. Voor zijn wereldlijke muziek kan hij echter te weinig fondsen werven in Venetië en veel opdrachten van dien aard komen in deze tijd dan ook nog uit Mantua. Ondanks dat Claudio Monteverdi rond 1632 als geestelijke wordt gewijd, blijft hij ook wereldlijke werken componeren. Er verschijnen in een tijdsbestek van drie jaar zelfs drie opera s van zijn hand, waaronder l Incoronazione di Poppea, de eerste opera die geen mythologisch thema heeft, maar over historische personen zoals Nero en Seneca handelen. Hoewel de muziek niet rechtstreeks is overgeleverd (waarschijnlijk bevat het passages die niet van Monteverdi zijn), wordt deze opera gezien als het hoogtepunt van Monteverdi s scheppingen. Na een kort verblijf in zijn geboortestad overlijdt Monteverdi op 29 november 1643 in Venetië. Na een dubbele rouwdienst in de San Marco én in de Santa Maria dei Frari wordt hij in laatstgenoemde kerk begraven. Werk Monteverdi werd dus geboren in dé vioolstad van Italië, maar heeft vreemd genoeg nooit muziek voor strijkers of andere instrumentale muziek geschreven. Hij is bekend geworden met zijn vocale composities; zijn complete oeuvre bestaat uit niets anders dan dat. 4

5 Anoniem, Claudio Monteverdi ca. 30 jaar oud Het Madrigaal De eerste driestemmige motetten heeft Monteverdi al op vijftienjarige leeftijd geschreven, dus nog voordat hij in 1590 in dienst kwam bij de hertog van Mantua. Ook waren er toen al vijf boeken voltooid, waarvan de laatste twee zelfs vijfstemmige madrigalen bevatten. De composities zijn nog vrij traditioneel, maar dat zal gauw veranderen. Het madrigaal was de populairste muziekvorm in de Italiaanse Renaissance. Het is een muziekstuk voor minstens drie zangstemmen, vaak zonder instrumentale begeleiding. In deze madrigalen zien we al typische voorbeelden van woordschildering, die ook in de andere muziek van Monteverdi duidelijk terug te vinden is. Bij woordschildering wordt de tekst muzikaal geïllustreerd. Wordt bijvoorbeeld het woord langzaam in de tekst gebruikt, dan schrijdt de muziek ook langzaam voort. De ontwikkeling van Monteverdi s compositorische stijl ziet men terug in zijn madrigalen. Aangezien hij zijn hele leven madrigalen is blijven schrijven, komen ze in veel verschillende vormen voor. De eerste uit Cremona zijn wat eenvoudiger van aard en worden canzonettes genoemd; als het ware een lichtere versie van een madrigaal, behorend bij een jonge man met een potentieel publiek van welwillende amateurmusici die in een privéomgeving willen musiceren. De canzonettes zijn driestemmige gezangen. Zijn eerste boek met vijfstemmige madrigalen verschijnt drie jaar later. De term madrigaal geeft dit boek al een zwaardere lading. De stap van driestemmig naar vijfstemmig maakt de taak voor de componist ook lastiger, maar het klinkende resultaat bevat nog dezelfde luchtigheid als zijn voorgaande canzonettes. Zijn tweede madrigaalboek komt uit in Hoewel beide boeken lauw ontvangen worden en allebei pas na de l Orfeo een herdruk krijgen, heeft dit tweede boek meer gewicht. Het is volwassen en persoonlijker geworden. In het derde madrigaalboek (1593) komen Monteverdi s mogelijkheden op het gebied van tekstuitdrukking en emotionele lading tot volledige wasdom. In korte tijd laat Monteverdi diverse emoties passeren en brengt ze ook met elkaar in contact. Dit derde boek heeft ook veel meer succes dan de voorgaande boeken en wordt direct in herdruk genomen. Dan blijft het elf jaar stil. Achteraf blijkt dat Monteverdi in die jaren wel madrigalen is blijven componeren, maar het komt pas in 1603 tot een vierde boek, waar tot dan toe het meest lovend over geschreven is. In de tussentijd heeft zich een grote verandering afgespeeld in de compositorische ontwikkeling: de toevoeging van dissonanten en chromatische passages. Deze wringende klanken gebruikt Monteverdi om de negatieve emoties nog sterker te doen overkomen. Het vijfde boek lijkt voor een groot deel in dezelfde tijd geschreven te zijn als het vierde boek en volgt dan ook relatief snel (1605). Toch wordt hier ook weer een grote stap gezet. Monteverdi componeert nu namelijk bij ieder madrigaal een basso continuo. Deze instrumentale toevoeging is een grote stap in de ontwikkeling van de madrigalen. Wellicht werden voorheen ook al instrumenten gebruikt om op gepaste plekken de stemmen te begeleiden, maar voor het eerst zien we nu een schematische notatie van deze instrumentale muziek terug. Verder neemt Monteverdi definitief afscheid van het luchtigere Canzonet en krijgt elk madrigaal een droevig karakter. Monteverdi stond er om bekend dat hij uitermate bedreven was in alle, toentertijd gangbare, 5

6 compositorische technieken. Daarbij moet opgemerkt worden dat er in Italië in die tijd vrijwel uitsluitend vocale muziek werd geschreven en uitgevoerd. Van Monteverdi is slechts één instrumentaal werk bekend, en zelfs dat ene werk is een ballet, dus meer een theatrale compositie te noemen. De vocale werken zijn zowel religieus als wereldlijk. Er is zelfs een compositie bekend met een Nederlandse titel: Kind tjen soet uytvercoren. Maar dit betreft een nieuwe Nederlandse tekst op reeds bestaande muziek. De Opera ( l Orfeo: Wat moet ik zonder mijn geliefde Euridice!). Dat is een belangrijke vraag in deze opera. Ondanks dat men de madrigalen makkelijk in huiselijke kring kon zingen, en er voor opera toch wat meer ruimte en mensen nodig waren, won de opera het van het madrigaal als het om populariteit ging. Opera betekent letterlijk werken. Het is het meervoud van opus (werk). Componisten gebruikten deze term om hun composities te nummeren. Een opera is dus letterlijk een verzameling composities, maar dan wel een verzameling met een doorlopend verhaal. Het ontstaan van de opera is een logisch gevolg van het gedachtegoed van de Italiaanse Renaissance. Enerzijds is de tekst heel belangrijk en omvangrijk; dit is vooral in de recitatieven goed waar te nemen. Anderzijds blijft de tekst op emotioneel belangrijke momenten even stil staan, zodat er meer aandacht aan de muziek besteed kan worden. De componist kiest op zo n moment voor de aria. Aria is Italiaans voor melodie. Het is dus letterlijk het moment waarop de melodie zegeviert. Monteverdi, l Orfeo. Daarnaast is de opera een verwijzing naar de klassieke oudheid. Men probeerde d.m.v. de opera de tradities van de van Griekse tragedie in ere te herstellen. Vespro della Beata Vergine Vroeger was een componist óf in dienst van de kerk, óf in dienst van een heel erg rijk persoon. Zoals gezegd werkte Monteverdi in Mantua voor de familie Gonzaga. De familie betaalde echter niet zo regelmatig en dat is één van de redenen geweest dat Monteverdi na twintig jaar trouwe dienst uit is gaan uitkijken naar ander werk. Een componist stuurde dan niet zijn Curriculum Vitae op, maar componeerde muziek, speciaal voor de persoon bij wie hij probeerde in dienst te komen. Dit is de reden dat Monteverdi de Mariavespers componeerde voor Paus Paulus V. Met deze vespers op zak, reisde hij af naar Rome en presenteerde ze aan de Paus, maar helaas had zijn actie niet het gewenste effect. De Mariavespers bestaan vooral uit psalmen en motetten. Vespers zijn oorspronkelijk gezangen 6

7 die behoren tot de acht getijden van de katholieke kerk. De Vespers worden in de vooravond rond vijf uur gezongen. Vespera is het Latijn voor avond. Het vesperboek is geïnspireerd op deze gezangen, maar niet bedoeld als een vervanging daarvan. Zelfs in de motetten, die rondom de psalmen heen zijn gecomponeerd, zitten hele opera-achtige technieken. Het is daarmee ook meer een staalkaart van Monteverdi s kunnen, dan een praktisch te gebruiken werk. De operaachtige invloeden horen we in het begin van de Mariavespers het sterkst: de opening is vrijwel geheel hetzelfde als de opening van zijn eerste opera l Orfeo. Kennelijk was hij zo tevreden met dit begin, dat hij die ook weer voor zijn open sollicitatie wilde gebruiken. Nalatenschap Muzikaal gezien neemt Monteverdi duidelijk stelling voor vernieuwing. In de nieuwe muziek krijgt de tekst meer aandacht en speelt een belangrijke rol bij het compositieproces. Door de nadruk op de tekst vervielen in de muziek op veel plekken de tekstuele herhalingen. (Er is dan sprake van een recitatief). Ook schreef Monteverdi de meerstemmigheid niet helemaal uit. Hij gebruikte een componeermethode waarbij één zangstem vergezeld werd door instrumentalisten die konden improviseren op een beknopte notatie van hun partij (basso continuo). Hiermee verviel het belang van de meerstemmige vocale componeerstijl die gebaseerd was op harmonieën (polyfonie). Monteverdi noemde deze twee methoden de primaen seconda prattica. In de eerste vorm is muziek de meesteres over het woord. In de tweede is het woord de meesteres van de muziek. [ music as mistress of the oration / oration as mistress of the music]. Het klinkt tegennatuurlijk om als componist juist de tweede praktijk aan te hangen, maar het past in het licht van het Italiaanse humanisme ten tijde van de Renaissance. Net zoals zijn l Orfeo in dit kader ook een stereotype verwijzing is naar de Klassieke Oudheid. Hoewel zijn vooruitstrevende muziek de nodige discussie opriep vergaarde hij alom respect voor zijn muzikale kwaliteiten. Uiteindelijk laat Monteverdi acht madrigaalboeken, een aantal opera s en twee verzamelboeken met Mariavespers na. Helaas is er ook veel muziek van Monteverdi verloren gegaan. Zo weten we uit bewaarde correspondentie, dat hij in zijn Mantovaanse tijd ook veel componeerde voor het hof van Parma. Van deze muziek is niets bewaard gebleven. Ook de opdrachten uit Mantua die niet gepubliceerd zijn, zijn verloren gegaan bij een plundering door de Oostenrijkers in Monteverdi was een beroemdheid in zijn tijd. De Nederlandse dichter, diplomaat en componist Constantijn Huygens schrijft over een concert te Venetië in 1620 dat dit onder leiding stond van de zeer beroemde Monteverdi. Die roem heeft hij hoofdzakelijk te danken aan zijn opera l Orfeo. Sinds die tijd zien we dat het aantal beschrijvingen van zijn muziek en herdrukken van zijn madrigaalboeken aanzienlijk toeneemt. Hoewel de opera een enorme vlucht neemt in de tweede helft van de 17e eeuw, raakt de muziek van Monteverdi op de achtergrond. De stijl van Monteverdi kan gezien worden als een uitloper van de Renaissance, terwijl de nieuwe compositorische technieken van de barok door hem deels voorbereid zijn. De aandacht gaat echter uit naar de nieuwe muziek, zodat de opera en ook Monteverdi vrijwel geheel vergeten worden, totdat er een herwaardering van zijn muziek op gang komt in de 19e eeuw. Dit leidt in de 20e eeuw tot een uitgave van Monteverdi s complete oeuvre, voor zover de muziek bewaard is gebleven. Zo zijn bijvoorbeeld veel vroege opera s uit de Venetiaanse tijd verloren gegaan. Vooral de opera s van Monteverdi worden tot op de dag van vandaag veel uitgevoerd. Monteverdi wordt door de kenners wel eens de schepper van de moderne muziek genoemd. Het gaat het wat ver om een enkele componist zoveel eer toe te kennen, zeker in de wetenschap dat na hem het tijdperk van Johann Sebastian Bach aanbreekt (met daaropvolgend Mozart en Beethoven). Er zit echter wel een kern van waarheid in. Dit heeft te maken met de gehele Europese ontwikkeling van de klassieke muziek van dat moment. Het is niet alleen de overgang van Renaissance naar Barok, maar ook van de vocale naar de instrumentale muziek. 7

8 Vivaldi, François Morellon de La Cave, 1723, Museo internazionale e biblioteca della musica, Bologna Hoofdstuk 2: Antonio Vivaldi (Venetië Wenen 1741) Leven Antonio Vivaldi is geboren en getogen in Venetië. Een plaats die we ook al bij Monteverdi tegenkwamen. Vivaldi s vader was de eerste uit een arbeidersfamilie die met de traditie brak en voor de muziek koos. Antonio was de oudste uit een gezin van negen kinderen en heeft als enige een muzikale carrière vervuld. Vader Giovanni Battista was violist en gaf de jonge Antonio les op dit instrument, maar omdat hij voor zijn zoon een financieel betere toekomst wilde, stuurde hij aan op een baan binnen de kerk. Aanvankelijk werd Vivaldi priester in 1703, maar kon dit ambt niet goed met zijn muzikale aspiraties combineren. Een jaar later hoefde hij al niet meer deel te nemen aan de heilige mis. Of dat nu door zijn astma kwam, of vanwege het feit dat hij tijdens de mis nog al eens wegliep vanwege een muzikale ingeving, is onduidelijk. In ieder geval liep hij daardoor wel een deel van zijn inkomen mis. Dankzij zijn rode haar krijgt hij ook al snel de bijnaam Il prete rosso (de rode priester). In 1703 werd hij niet alleen priester, maar ook vioolleraar van het meisjesweeshuis Pio Ospedale della Pietà, waardoor hij een hele groep muzikanten onder zijn hoede kreeg. Dankzij het onderwijs van Vivaldi steeg de roem van het weeshuis snel en werd het in grote delen van Europa bekend. Vele componisten en andere muziekliefhebbers kwamen speciaal naar Venetië om naar muziek van De Rode Priester en zijn weeskinderen te luisteren. Eigenlijk was het voor vrouwen toentertijd ongehoord om een (muzikale) carrière te hebben. Jonge meisjes mochten wel musiceren voor publiek, maar al ras moesten ze dat opgeven om zich op het huishouden te concentreren. Voor de weesmeisjes van Vivaldi werd een uitzondering gemaakt; als ze wat ouder werden, mochten ze wel voor publiek spelen, maar dan vanachter een doek, zodat ze niet zichtbaar waren. Het ontging de eigenaren van het weeshuis niet dat de populariteit van Vivaldi zeer groot was en zodoende was hij in 1713 leider van alle muzikale projecten. In 1740 werd zijn meisjeskoor door een reiziger als volgt beschreven: Ze zijn opgevoed op kosten van de gemeenschap en alleen opgeleid om uit te blinken in muziek. En dus zingen ze als engelen... Charles de Brosses De relatie met het bestuur van het weeshuis was niet zonder strubbelingen. De bestuursleden beslisten jaarlijks over de verlenging van de contracten van de docenten. Als het over Vivaldi ging, waren de meningen over een verlenging regelmatig sterk verdeeld. In 1709 werd hij zelfs een keer weggestemd. Of dat een inhoudelijke of financiële reden had, is niet helemaal duidelijk. Echter, twee jaar later was hij alweer terug op zijn post. Uiteindelijk ging Vivaldi veelvuldig reizen en was hij steeds minder in Venetië te vinden. Zo reisde hij tussen 1717 en 1725 naar Mantua, Rome en Milaan. In een tijdsbestek van drie jaar schreef hij enkele opera s voor de gouverneur van Mantua. Daarna trok hij naar Milaan en in Rome speelde hij zelfs voor paus Benedictus XIII. Tijdens deze reizen schreef Vivaldi De Vier Jaargetijden. Voor een priester had Vivaldi een redelijk wild leven. Er zijn vaak vraagtekens gezet bij zijn omgang met vrouwen. Een jongedame die hij in Mantua ontmoette vergezelde hem lange 8

9 tijd. Het was de zangeres Anna Tessieri Giro die hij zowel op persoonlijk vlak als muzikaal erg waardeerde. Uit niets blijkt dat hun relatie verder ging dan vriendschap en werk. Vivaldi schreef veel werken in opdracht van diverse notabelen. Zo schreef hij opdrachten voor het huwelijk van Louis de XV en Charles VI. Veel van deze hooggeplaatste heren waren erg te spreken over zijn muziek; vooral Charles was er helemaal weg van. Ruim tien jaar na de kennismaking met Charles VI verhuisde Vivaldi naar Wenen om, naar verluidt, een aanstelling te bemachtigen in zijn gevolg. Venetië had hem in die tijd ook niet zo veel meer te bieden. De muzikale smaak was snel aan het veranderen en de ooit zo geroemde Vivaldi werd inmiddels als een beetje ouderwets ervaren. Daardoor kwamen er minder opdrachten binnen en werd zijn financiële situatie zorgelijk. Het noodlot sloeg toe. Al snel na Vivaldi s aankomst in Wenen stierf Charles VI en bleef Vivaldi berooid en werkeloos achter en al snel daarna, in het jaar 1741 overleed de rode priester ook zelf. Pier Leone Ghezzi, Karikatuur van Vivaldi, 1723, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticaan Stad Werk Vivaldi is de tweede componist uit de Barok die besproken wordt. Zijn muziek heeft dan ook veel overeenkomsten met die van Johann Sebastian Bach. Omdat de opvattingen van componisten uit een bepaalde stijlperiode veel gelijkenissen hebben, heeft hun muziek vanzelfsprekend gemeenschappelijke kenmerken op het gebied van klank en vorm. Het meest opvallende barokke stijlkenmerk dat zowel Bach als Vivaldi in hun muziek verwerkt hebben, zijn de versieringen van de melodie. Zij doen dat door middel van allerlei kleine muzikale omspelingen. Naast de overeenkomsten zijn er ook grote verschillen tussen de muziek van Johann Sebastian Bach en Antonio Vivaldi. Het grootste verschil is wel dat Vivaldi grotendeels in de galante stijl componeerde. Deze stijl kenmerkt zich door een duidelijke melodische partij die ondersteund wordt door een harmonische begeleiding. Je kunt in deze stijl altijd waarnemen welk instrument de belangrijkste melodie speelt, en welke instrumenten slechts als ondersteuning fungeren. De galante stijl is grofweg als de Italiaanse stijl te bestempelen. Zo is bijvoorbeeld de componist Georg Friedrich Händel in Italië geschoold en al snel vanwege zijn galante stijl gevraagd om in Engeland te komen werken, om vervolgens in die stijl te onderwijs te geven. In het weeshuis had Vivaldi waarschijnlijk de beschikking over zo n vijfentwintig strijkers en een klavecimbel of orgel als continuo instrument. Daarnaast gebruikte hij in verschillende samenstellingen nog een aantal fluiten, hobo s, fagotten en hoorns. Waarschijnlijk koos hij deze blazers op basis van beschikbaarheid en niet uit artistieke aspiratie. Het merendeel van zijn concerten hebben drie delen: een allegro, een langzaam deel in een verwante toonsoort en een korter slotallegro. Zijn eerste werken publiceert Vivaldi in 1705: een verzameling van twaalf sonates voor twee violen en basso continuo, welke hij Opus 1 noemt. Opus 2 uit 1709 is wederom een verzameling van twaalf sonates, deze keer voor soloviool en basso continuo. De voorkeur voor de viool is dus vanaf het begin duidelijk. Met Opus 3 is het begin van zijn beroemde vioolconcerten aangevangen. In deze bundel staan twaalf concerten voor één, twee en vier violen begeleid door strijkers. Het merendeel van zijn werken laat Vivaldi in Amsterdam publiceren door de uitgever Etienne Roger. 9

10 In februari 1711 reist Vivaldi samen met zijn vader naar Brescia waar zijn Stabat Mater (RV 621) wordt uitgevoerd. Men gaat er vaak vanuit dat hij dat werk in grote haast geschreven heeft. De partijen voor de strijkers zijn relatief eenvoudig, het muzikale materiaal uit de eerste drie delen wordt herhaald in de volgende drie delen. Ook is niet alle tekst is op muziek gezet. Desalniettemin is het Stabat Mater het bekendste werk uit zijn vroege periode en een heus meesterwerk te noemen, wellicht doordat de muziek tot haar essentie is beperkt. Aangezien Vivaldi zo n duizend composities heeft geschreven in zijn leven, is het haastige werken bij hem relatief: Vivaldi schreef erg snel en veel. Er was nog geen standaardrepertoire en iedere keer verlangde men voor elke (kerkelijke) gelegenheid een nieuw werk. Een van de snelst geschreven Gabriele Bella, La cantata delle putte delli Ospitali, 1720, Palazzo Querini Stampalia, Venetië werken uit de geschiedenis is zijn opera Tito Manlio, die in vijf dagen geschreven zou zijn. Vivaldi maakte er zelf grappen over. Hij zei dat hij sneller een concert kon componeren dan een kopiist de partijen kon kopiëren. De Vier Jaargetijden Van de 500 concerten die Vivaldi heeft geschreven is bijna de helft voor soloviool. Le Quattro Stagioni bestaat uit vier van deze losse concerto s voor viool en orkest. Elk concert staat daarbij voor één van de jaargetijden. Net als bij Monteverdi en Bach, zien we ook bij Vivaldi duidelijke voorbeelden van woordschilderingen. Alleen ontbreken in dit geval de woorden. Het is een programmatisch verhaal, een fenomeen dat we pas veel later in de romantiek weer gaan tegenkomen. De Lente bevat bijvoorbeeld vogelgeluiden en typische onrustige weersomstandigheden zoals een krachtige bui met onweer, maar ook de rust van een slapende geitenhoeder met zijn hond (geblaf). Opera Opera was in Italië big business. Venetië kwam vrij laat op gang en opende pas in 1637 haar eerste operahuis. Daarna groeide de populariteit van de opera razendsnel in Venetië en tijdens Vivaldi s leven waren er vier operahuizen en maarliefst zeven tot twaalf operagezelschappen 10

11 in die stad. Venetië werd dan ook een trekpleister voor operaliefhebbers. Op elk willekeurig moment van de dag waren er diverse opera s om naar toe te gaan. Er was zelfs sprake van een echte toeristenindustrie in de muziek. Ook de wezen werden hier handig ingezet om ontroering te veroorzaken en geld in te zamelen voor de weeshuizen. Nalatenschap Over Vivaldi s muziek is altijd wisselend gedacht. De erkenning voor zijn repertoire bleef in Frankrijk stabiel, alwaar men zijn opgewekte stijl erg kon waarderen. Hij had grote invloed op een aantal Duitse componisten waaronder Johann Sebastian Bach. Bach maakte arrangementen van minstens tien van Vivaldi s concerten en ook in Bachs eigen werken zie je de structuren van Vivaldi terug. In andere landen werd zijn muziek snel vergeten. Daar bleef de herinnering aan de musicus Vivaldi wel levend en niet zozeer zijn status als als componist. In de negentiende eeuw is er dankzij een herwaardering van Johann Sebastiaan Bach ook weer belangstelling voor Vivaldi, mede dankzij de bewerkingen die Bach van Vivaldi s werk maakte. Daardoor werd ook met grotere belangstelling naar de originele werken van Vivaldi gekeken. De grote comeback van zijn werk is eigenlijk pas in het begin van de twintigste eeuw. Er zijn in de loop der tijd veel kenners geweest die de muziek van Vivaldi niet wisten te waarderen. Zo zou Vivaldi niet honderden composities geschreven hebben, maar slechts honderden variaties op een en dezelfde compositie gemaakt hebben, zo menen deze kenners. Mede dankzij de gigantische populariteit van De Vier Jaargetijden, groeide ook de belangstelling voor zijn andere muziek. De Vier Jaargetijden is van een relatief onbekend werk voor de oorlog, uitgegroeid tot een van de meest favoriete muziekstukken. Het staat hoog in elke klassieke lijst aller tijden en ieder jaar is er weer een nieuw leger van musici die deze klassieker laat vastleggen op de gevoelige plaat. Zoals gezegd raakte Vivaldi s muziek tijdens zijn leven al enigszins in verval, maar toen al was het de Lente die wel geliefd bleef. Zijn opera s worden vandaag de dag nauwelijks uitgevoerd, terwijl hij er toch zo n vijftig gecomponeerd heeft. In zijn algemeenheid zijn er maar weinig barokopera s die op een regelmatige uitvoering kunnen rekenen. Vivaldi s soloconcerten zijn verreweg de meest gespeelde en geliefde werken. Ieder jaar wordt er nog wel een fragment of een compleet werk van een grote componist teruggevonden, ergens weggestopt in een archief of op zolder bij een ver familielid. In 1926 was er wat Vivaldi betreft een grote klapper: bijna tweehonderd werken kwamen er tevoorschijn bij de verkoop van de inventaris van een Italiaanse muziekbibliotheek. Hieronder bevonden zich 140 instrumentale werken en twaalf opera s. Vivaldi heeft expres een beperkt deel van zijn oeuvre laten uitgeven. Daarmee behield hij het exclusieve uitvoeringsrecht op de ongepubliceerde werken. Feitelijk zien we hier een handige marktkoopman aan het werk. Omdát Vivaldi bij leven maar zo weinig muziek heeft uitgegeven met een opusnummer, wordt er tegenwoordig vaak een RV- nummer aan zijn werken toegevoegd. Deze komen uit de catalogus die de Deense musicoloog Peter Ryom in 1937 gemaakt heeft. RV staat dan ook voor Ryom Verzeichnis. Vivaldi liet zo n vijfhonderd concerten, honderd orkestwerken, veertig koorwerken en vijftig opera s na. Hoofdstuk 3: Johann Sebastian Bach (Eisenach, Leipzig, 1750) Leven De familie Bach is wellicht de muzikaalste familie die West Europa ooit gekend heeft. Bij Johann Sebastian Bach stroomde de muziek als het ware door zijn bloed. De familie had al generaties lang muzikale telgen afgeleverd. Al op jonge leeftijd kreeg Johann Sebastian vioolles van zijn vader, waarbij zijn muzikale talent al duidelijk hoorbaar was. In tegenstelling tot Wolfgang Amadeus Mozart, werd de kleine Bach niet gedrild tot een beroemd wonderkind. Hij vervolmaakte zijn gave in alle rust. Toen hij negen jaar oud was, sloeg het noodlot toe: hij werd 11

12 Anoniem, Bach met drie van zijn zonen, ca wees. Zijn oudste broer Johann Christoph Bach III nam hem in zijn gezin op. Johann Christoph werkte als kerkorganist in Ohrdruf. Hij erkende het talent van zijn broertje en gaf hem intensieve orgel- en klavecimbellessen. In deze periode begon Bach ook met componeren. Er zijn enkele koraalvoorspelen van hem bewaard gebleven. Vanaf 1700 bezocht Bach als interne leerling het Michaelis gymnasium in Lüneburg. In Georg Böhm, organist van de Sankt Johanneskirche, vond hij een goede leermeester. Zijn eerste echte baan vervulde de jonge Bach als organist van de Neue Kirche in Arnstadt. Bach bleek zo zijn eigen ideeën te hebben voor wat betreft de verplichtingen die bij deze functie hoorden. Hij gruwelde van de kwaliteit van het amateurschoolkoor van de kerk, en weigerde daarom veelvuldig met ze te repeteren. Het conflict liep zo hoog op, dat het uitmondde in een vechtpartij. Een van de koorleden voelde zich zó beledigd door Bachs denigrerende opmerkingen over zijn muzikale kwaliteiten,dat hij hem in het gezicht sloeg. Bach reageerde door zijn degen te trekken. Iedereen overleefde het, maar het leek Bach beter om even op studiereis te gaan. Het werd een bezoek van vier maanden aan Lübeck, waar hij studeerde bij organist/componist Dietrich Buxtehude. Ondanks de vele conflicten met zijn werkgever, werden in Arnstadt toch de eerste cantates en orgelwerken geschapen. Van 1708 tot en met 1717 werkte Bach als hoforganist in Weimar. In deze periode brak Bach echt door. Hier componeerde hij een groot deel van de orgelwerken waar hij later beroemd mee werd. Bach maakte naam als orgel- en klavecimbelvirtuoos, componist en kamermusicus. Hij werd gepromoveerd van hoforganist tot concertmeester van het hoforkest. Ook had hij intussen een gezin gesticht, en kon zijn vrouw en zes kinderen met zijn riante salaris goed onderhouden. Desalniettemin keek hij toch weer uit naar een andere baan, omdat de omstandigheden op zijn werk verslechterden. Het hofleven leed namelijk erg onder de familieconflicten van de hertog. Ook wilde hij liever gepromoveerd worden tot hofkapelmeester. Toen hij zijn ontslag indiende bij hertog Willem-Ernst, was deze zo beledigd dat hij Bach een maand liet opsluiten in de gevangenis. Pas daarna kon Bach beginnen als kapelmeester aan het hof van vorst Leopold van Anhalt-Köthen. 12

13 Elias Gottlieb Haussman, Johann Sebastian Bach, 1748, Altes Rathaus, Leipzig In Köthen maakte Bach een carrièreswitch. Tot dan toe had hij voornamelijk kerkmuziek gecomponeerd en gespeeld, maar aan dit calvinistische hof was er geen plek voor nieuwe kerkmuziek. Bach ging dus vooral wereldlijke muziek componeren, ter opluistering van verjaardagen en andere feestelijkheden. Hij had de leiding over een uitstekend kamermuziekensemble en componeerde in deze periode vooral voor kamerensemble en solo-instrumenten. Veel van zijn composities uit deze periode zijn verloren gegaan. Toen hij terugkwam van een dienstreis, hoorde hij op de stoep voor zijn huis dat zijn vrouw overleden was. Met zeven kinderen bleef hij achter. Een jaar later trouwde hij met zangeres Anna Magdalena Wilcke. Met haar kreeg hij nog eens 13 kinderen. Tien van zijn kinderen overleden op jonge leeftijd. Voor zijn kinderen, maar ook voor zijn tweede vrouw, maakte hij muziekleerboekjes. Op een gegeven moment werd het tijd een andere betrekking te zoeken. Een van de redenen was dat er bezuinigingen aan zaten te komen in de hofcultuur, omdat er veel geïnvesteerd moest worden in het Pruisische leger. Tevens zocht Bach naar een stad waar de studiemogelijkheden voor zijn zonen beter zouden zijn. Bach hoorde van het overlijden van de Thomascantor van Leipzig. De Thomascantor was (en is nog steeds) verantwoordelijk voor de muziek in de twee belangrijkste kerken van Leipzig. Ook is hij de artistiek leider en dirigent van het Thomanerchor. Als onderdeel van zijn sollicitatie stelde Bach een aantal cycli samen, waaronder deel één van de klavecimbelcyclus Das Wohltemperierte Klavier. In 1723 werd Bach aangenomen, maar de verhouding met zijn werkgever, het stadsbestuur, was stroef. Ze zagen hem vooral als organist, en niet als componist. In deze periode componeerde hij later beroemd geworden werken als de Matthäus-Passion, de Johannes-Passion en het Weihnachtsoratorium. Hij bleef tot aan zijn dood in 1750 als Thomascantor werken. Toen hij aan een beroerte overleed, werd hij anoniem begraven op het kerkhof van de Johanniskerk. Zijn werk raakte grotendeels in de vergetelheid, om pas in de 19e eeuw herontdekt te worden. Werk Verreweg het grootste deel van zijn werkzame leven heeft Bach voor de kerk gecomponeerd. Het merendeel van zijn oeuvre bestaat dan ook uit religieuze werken, waarbij de koralen het omvangrijkst zijn. In de muziekliteratuur over Bach gaat echter de meeste aandacht uit naar zijn wereldlijke muziek, die wellicht het beroemdst is geworden. Te denken valt dan aan Das Wohltemperierte Klavier (zowel boek 1 als 2), de Goldbergvariaties en - in wat mindere mate- zijn beroemde cellosonate. Prettige uitzonderingen zijn de Matthäus- en de Johannes-Passion. In de Nederlandse professionele concertpraktijk is dezelfde eigenaardige scheve verhouding tussen wereldlijke muziek (veel geprogrammeerd) en kerkelijke muziek (minder geprogrammeerd) te ontwaren. Buiten de grote concertzalen wordt dit beeld enigszins gecorrigeerd door de orgelconcerten die in kerken georganiseerd worden en de vele amateurkoren die Bachs 13

14 religieuze werk op het repertoire hebben staan. Bach is bij veel koorverenigingen zeer geliefd en daarmee waarschijnlijk de populairste componist onder de amateurmusici. En wat is er nu belangrijker aan muziek dan dat je er zelf plezier aan kunt beleven bij de uitvoering ervan? Contrapunt Geen begrip zorgt voor zo veel verwarring als het contrapunt. De muziek van Bach is het toonvoorbeeld als het om contrapunt gaat. Punctum contra punctum, dat is waar het om gaat; welke punt - of noot - mag waar staan op de notenbalk en met welke noot mag hij wel, en juist niet samen klinken? Zijn fuga s zijn het beste voorbeeld om het contrapunt te bestuderen, want daarin hanteert hij de regels van dit fenomeen het best. Elke stem is in een fuga van Bach even belangrijk. Toch zijn de regels die Bach in zijn contrapunt hanteert, in geen enkel boek terug te vinden. Hij zet de regels namelijk naar zijn hand en wellicht maakt dat van hem nou juist wel zo n groot componist. Eén van de belangrijkste regels van het contrapunt is het mijden van de simplistische parallelle kwinten en octaven, als waren het dragers van de pest. De vroege meerstemmige muziek uit de middeleeuwen begon juist met het zingen in parallelle kwinten (een stem zingt: do-re-mi en een tweede stem zingt tegelijkertijd : sol-la-si, zodat er parallelle kwinten ontstaan). Echter, in de muziek van Bach komen ze wél voor. Een onderzoeker heeft meer dan honderd parallelle kwinten in Bachs muziek gevonden. Gezien de algemeen aangenomen genialiteit van deze componist, zijn ze niet per ongeluk in de muziek terecht gekomen, maar is dit een voorbeeld van Bachs werkwijze: de regels volgen totdat hij een muzikale reden ziet om ze te verlaten. Hetzelfde eigenzinnige karakter zien we ook op heel andere plekken terug bij Bach. Als hij bijvoorbeeld uit Leipzig wegwilde om een musicus of componist te beluisteren, vroeg hij daar netjes schriftelijk toestemming voor. Als hij die toestemming niet kreeg, vertrok hij toch. De muziek van Bach is dan ook ronduit ingewikkeld te noemen. Tijdens Bachs leven was dat ook al een groot punt van kritiek. Hij zou te veel van musici verlangen en zijn muziek te gecompliceerd in elkaar zetten. Zo werd er in 1737 als kritiek op zijn muziek geschreven: Deze grote man zou door hele volken worden bewonderd als hij meer gratie zou hebben, als hij het natuurlijke element in zijn stukken niet zou wegnemen door ze een gezwollen en verwarde stijl te geven, en als hij hun schoonheid niet zou verduisteren door een overdadige gekunsteldheid. (waarschijnlijk: Johann Adolph Scheibe, 1737.) Desalniettemin vinden we de muziek van Bach vandaag de dag prettig om naar te luisteren, met of zonder veel muzikale voorkennis. Instrumentaal werk Vrijwel al het werk voor de kerk voorzag Bach van koorpartijen. In de periode dat hij in Köthen werkte voor de adel ( ) ontstaan veel van zijn instrumentale wereldlijke werken zoals de Brandenburgse concerten, cellosuites en vioolsonates. De Brandenburgse concerten schrijft Bach in Ze zijn vernoemd naar Christian Ludwig, markgraaf van Brandenburg. Bach gebruikt hier een ongewone combinatie van instrumenten. Zo gebruikt hij bijvoorbeeld in het tweede concerto trompet, fluit viool en hobo. In het vijfde concerto combineert hij een sologroep bestaande uit fluit, viool en klavecimbel. Het Woltemperierte Klavier zou honderd jaar later door menigeen (ook door componisten) als een etudeboek bestempeld worden. Bach verkent hier namelijk de nieuwe gelijkzwevende stemming en de verandering in klank bij elk denkbare toonsoort. Voor iedere toonsoort schrijft hij een prelude en een fuga. In 1741 werden de Goldbergvariaties gepubliceerd. Deze variaties werden geschreven in opdracht van graaf Heyserling en zijn klavecinist Johann Gottlieb Goldberg. Goldberg moest deze naar hem vernoemde variaties spelen voor de aan slapeloosheid lijdende graaf in de hoop dat de slapeloosheid daarmee zou verdwijnen 14

15 Vocaal werk Tussen 1723 en 1729 schreef Bach bijna elke week één cantate. Voor speciale feestdagen schreef hij dan nog enkele uitgebreidere werken. De Matthäus-Passion is geschreven voor de vesperdienst op goede vrijdag. Het werk wordt ergens tussen 1727 en 1729 gedateerd en vertoont overeenkomsten met muziek uit 1729 die hij schreef voor de rouwdienst van zijn vorige baas: Leopold van Anhalt-Köthen. Het beste manuscript dat we hebben komt uit 1736 en dat is de eerste versie met een dubbel koor. De zorg die aan dit manuscript besteed is, geeft ons de indruk dat Bach een sterke band had met deze passie. In Nederland is er een zeer rijke traditie als het gaat om uitvoeringen van deze passie, waarbij de nadruk de laatste jaren ligt op een meer authentieke uitvoering. Een gevolg hiervan is dat de koren bij veel dirigenten steeds kleiner worden. We kunnen immers aannemen dat Bach helemaal niet zoveel zangers tot zijn beschikking had. De preek van een uur tussen het eerste en het tweede deel wordt echter nog steevast weggelaten. In de Matthäus-Passion gebruikt Bach zowel traditionele als vernieuwende elementen. Voor de koraalverzen neemt hij liederen uit het in Leipzig gebruikte gezangenboek en maakt deze vierstemmig. Daar tegenover staan meditaties van individuele gelovigen die hun gevoelens in een aria weergeven, maar dan op nieuwe teksten. Deze aria s verwijzen sterk naar de Italiaanse operatraditie die men niet gewend was om te horen in de kerk. St. Thomaskerk op een gravure uit 1735 Nalatenschap Rond 1800 werd veel van Bachs muziek als te moeilijk ervaren om goed uit te kunnen voeren. Dat gold zeker voor zijn Matthäus- Passion; een werk dat tegenwoordig jaarlijks op het programma van vele koren staat. Felix Mendelssohn- Bartholdy probeerde dit oratorium weer voor het eerst uit te voeren in Met deze uitvoering kwam er een algehele herwaardering van Bachs muziek op gang. In 1850 wordt het Bach Gesellschaft opgericht, die zich ten doel stelde de muziek van Bach te promoten. De componist Robert Schumann was één van de oprichters van deze club, die een jaar later het eerste werk van Bach uitgaf. In 1900 had het Gesellschaft een -uit zesenveertig delen bestaand werk- voltooid met daarin nagenoeg het complete oeuvre van Bach. Toch zijn er al eerder belangrijke stemmen die benadrukken dat de muziek van Bach niet in de vergetelheid mag raken. Zo schrijft de musicus en componist Forkel in 1802: Het erfgoed van deze grote man is niet alleen een culturele, maar evenzeer een nationale aangelegenheid. Deze grote man was een Duitser. Wees trots op hem, vaderland! En wees hem waardig! Zijn werken zijn een onschatbaar onderdeel van ons nationale erfgoed en er is geen natie ter wereld die iets vergelijkbaars te bieden heeft. De traditie van de Mattheüspassion in Nederland begint in 1870 met de eerste uitvoering in ons land door de Maatschappij tot bevordering der Toonkunst in Rotterdam. 15

16 Barbara Kraft, Portret van Mozart, 1819 Hoofdstuk 4: Wolfgang Amadeus Mozart (1756 Salzburg Wenen) Leven Johann Chrysostom Wolfgang Amadeus Mozart wordt beschouwd als hét grote wonderkind uit de klassieke muziekgeschiedenis. Hij werd geboren in het Beierse Salzburg uit een zeer muzikaal geslacht. Zijn vader, Leopold Mozart, had al snel door dat hij twee zeer muzikale kinderen had, maar maakte vooral goede sier met de genialiteit van de kleine Wolgang die hij veelvuldig onder de aandacht bracht. Samen met zijn zusje Nannerl en zijn vader trok Wolfgang van jongs af aan belangrijke delen van Europa door om op te treden. Een voorbeeld van de manier waarop vader Leopold zijn zoon etaleerde vinden we in een aankondiging voor een concert in de Haagse Courant in 1765: De liefhebbers kunnen na hun plaisier hem [W.A. Mozart] Muziek voorleggen, hy zal het zelve alles voor de vuyst spelen. Het gaat hier dus om de kleine Mozart, die op dat moment nog geen negen jaar oud was. De verhalen over Mozarts genialiteit zijn talrijk. Zijn improvisatietalent wordt geroemd en is dan ook vaak op de proef gesteld. Zo is er bijvoorbeeld een beschrijving van zijn schijnbaar moeiteloze vermogen om te moduleren, zelfs als er een doek over de toetsen gelegd werd, deed hij dit zonder aarzelen. Op zevenjarige leeftijd gaat Mozart met zijn familie op reis. Ze ondernemen een Grand Tour die hen langs o.a. Beieren, Luik, Leuven, Brussel, Parijs, Londen, Gent, Antwerpen, Rotterdam, Den Haag en München brengt. In Den Haag worden Mozart en zijn zus Nannerl ernstig ziek waardoor zij zich genoodzaakt zien om hier enige tijd verblijven. In maart 1766 schrijft Mozart een aantal variaties op het Wilhelmus (KV 25) ter ere van de inhuldiging van stadhouder Willem V, welke hij ook daadwerkelijk bijwoont. Daarna vol-gen er reizen naar Italië en Parijs. In Parijs proberen vader en moeder Mozart tevergeefs een aanstelling aldaar voor Wolfgang te krijgen. Tijdens deze laatste reis sterft zijn moeder. Eenmaal terug gekomen in Salzburg gaat Mozart weer werken aan het bisschoppelijk hof, maar eigenlijk voelt hij zich niet meer thuis in Salzburg. Hij wordt op staande voet ontslagen terwijl hij nota bene in Wenen is. Uiteindelijk vindt hij onderdak in Wenen en besluit er te blijven. Dit blijkt een goede beslissing want hier wordt zijn roem nog groter. Mozarts besluit om in Wenen te blijven was hem in eerste instantie niet alleen om het plezierige muzikale klimaat te doen. Hij verbleef aanvankelijk bij de familie Weber en werd hopeloos verliefd op Constanze (een nichtje van de componist Carl Maria von Weber), nadat hij tijdens een van zijn eerdere reizen tevergeefs een toenaderingspoging had ondernomen bij haar oudere zus. Mozarts vader moest niets weten van deze relatie en probeerde Mozart er zelfs toe te bewegen uit de buurt van de Webers te blijven, maar Mozart trouwde toch met Constanze in Zij kregen zes kinderen van wie er vier al jong zouden overlijden. Voor Mozart is naast zijn huwelijksvoltrekking - ook op werkgebied een voorspoedig jaar. Hij componeert twee bekende werken: het Singspiel Die Entführung aus dem Serail (KV 384) en zijn Haffner symfonie (KV 385) 16

17 Mozart en Beethoven Er gaan hardnekkige geruchten de ronde dat Beethoven naar Wenen zou zijn gekomen om lessen te volgen bij Mozart. Het is niet zeker dat deze ook daadwerkelijk hebben plaatsgevonden. Dat Beethoven een groot bewonderaar van Mozart was, staat wel vast. Mozart werkte nagenoeg zij hele leven als zelfstandig kunstenaar, een betrekkelijk nieuw fenomeen in de achttiende eeuw. Hij kon zich dit permitteren omdat er steeds meer geld vanuit de burgerij aan kunst werd uitgegeven. Toch was deze zelfstandigheid geen zelfgekozen luxe, maar een probleem dat Mozart maar niet kon verhelpen. Hij was liever in dienst getreden aan een of ander adellijk hof, maar elke poging daartoe mislukte. Mozart was echter een zeer talentvol en bijzonder populaire componist. Zeker in de eerste helft van zijn Weense periode vond zijn werk bijzonder veel aftrek, maar al snel kwamen ook de minder plezierige kanten van de vrije kunstenaar aan het licht. Zijn inkomsten schommelden nogal en als men zijn verblijfplaatsen in Wenen op een rij zet, valt het op dat zijn woningen steeds goedkoper worden. Desalniettemin heeft hij altijd een dienstmeid kunnen betalen, dus van echte armoede is nooit sprake geweest. Het geldgebrek maakte echter wel de creatieve handelsgeest in hem wakker. Een voorbeeld hiervan is zijn handelwijze voor wat betreft zijn lespraktijk. In de Weense beginperiode had Mozart een grote lespraktijk, maar naarmate zijn populariteit afnam, werd ook het aantal leerlingen minder en kwam er dus ook minder geld in het laatje. Daarop besloot hij zijn inkomsten uit de lessen minder fluctuerend te maken door abonnementen te verkopen in plaats van losse lessen. Een leerling betaalde niet langer per les, maar per maand. Hij had immers gemerkt dat de leerlingen soms een paar weken niet kwamen opdagen en met dit nieuwe systeem betaalden ze hoe dan ook 6 dukaten per maand. Schloss Schönbrunn, Wenen Werk Mozart hoort in het rijtje der universele componisten thuis. Hij was bedreven in alle muzikale vormen; van solowerken tot orkeststukken en van kleine menuetten tot volledige opera s. Het oeuvre van Mozart is gecatalogiseerd door Ludwig von Köchel ( ) in de zogenoemde Köchel-Verzeichnis. De nummers boven de composities van Mozart verwijzen naar deze lijst en worden voorafgegaan door de letters KV of K. Tijdens Mozarts werkzame leven was er reeds een aantal nieuwe stijlkenmerken ontstaan. Deze kwamen vooral uit de koker van Joseph Haydn. Ook relatief nieuwe instrumenten zijn in deze periode ontwikkeld, zoals de pianoforte. Een Weens model van de vroegere pianoforte wordt ook wel de Mozart-vleugel genoemd. Deze Mozart-vleugel heeft een lichtere aanslag dan de Engelse variant, waaruit onze moderne vleugel ontstaan is. Het is bekend dat Beethoven het Engelse model prefereerde, omdat de toon voller van klank was. Mozart maakte gretig gebruik van al deze nieuwe ontwikkelingen, maar combineerde deze met barokke stijlelementen. Deze symbiose is zeer kenmerkend voor Mozarts muziek. 17

18 Aankondiging die Zauberflöte, 1791 Mozart componeerde al symfonieën vanaf zijn achtste jaar. De eerste symfonieën werden geschreven in Londen, waar hij kennis maakte met de muziek van Johann Christian Bach, één van de zonen van Johann Sebastian Bach. Mozart heeft tientallen symfonieën gecomponeerd, maar deze zijn nooit echt doorgedrongen tot het standaardrepertoire. Zijn soloconcerten zijn populairder, waarbij de pianoconcerten een bijzondere plaats innemen. Als men over de Da Ponte opera s spreekt, heeft men het over drie opera s van Mozart waarvoor Lorenzo da Ponte het libretto schreef. Het zijn Le Nozze di Figaro (1786, KV 492), Don Giovanni (1787, KV 527) en Così fan tutte (1790, KV 588). Het zijn, samen met Die Zauberflöte de bekendste muziektheatrale werken. De Toverfluit, ofwel Die Zauberflöte is een van Mozarts populairste composities. Het is een luchtige vorm van opera, ook wel Singspiel genoemd. Een wellicht nóg geliefder werk is de Serenade voor strijkers nr. 13 in G majeur KV 525, beter bekend als Eine kleine Nachtmusik. Dit stuk is voor veel verschillende bezettingen bewerkt, maar is oorspronkelijk geschreven voor twee violen, altviool en contrabas of een klein strijkorkest. Voor welke gelegenheid Mozart deze serenade schreef, is niet bekend. In 1955 is er een manuscript gevonden waaruit blijkt dat er oorspronkelijk twee menuetten in deze serenade voorkwamen. Tegenwoordig kennen we alleen het tweede menuet, daar ook in het manuscript het eerste menuet ontbreekt, doordat het eruit is gescheurd. Geen andere compositie in de klassieke muziekgeschiedenis is in zoveel nevelen gehuld als het Requiem van Mozart. De mystificatie rondom de ontstaansgeschiedenis begint al direct na Mozarts dood. Zo is er een publicatie bekend in het Salzburger Intelligenzblatt op 7 januari 1792 (dus 1 maand na Mozarts overlijden): Enige maanden voor zijn dood ontving hij [Mozart] en anonieme brief waarin hem gevraagd werd een requiem te schrijven en wat hij daarvoor betaald wilde krijgen. Omdat het schrijven ervan hem niet aanstond bedacht hij er een dermate hoog bedrag voor te vragen dat de klant hem wel met rust zou laten. Een bediende kwam de volgende dag het antwoord in ontvangst nemen. Mozart liet de onbekende klant weten dat hij het niet voor minder dan 60 dukaten kon schrijven en ook pas na zo n 2 tot 3 maanden. De bediende kwam onmiddellijk terug met 30 dukaten en meldde dat hij over drie maanden weer zou komen informeren. Als de mis dan klaar zou zijn, ontving Mozart onmiddellijk de andere helft van het bedrag. Hierdoor moest Mozart het stuk wel schrijven en dat deed hij ook. Vaak met tranen in zijn ogen, continu mededelend: Ik ben bang dat ik een requiem voor mezelf aan het schrijven ben. Mozart overleed inderdaad tijdens het schrijven van het Requiem en zo werd het de allerlaatste compositie die Mozart ooit schreef. Na verloop van tijd werden er steeds meer elementen aan het verhaal toegevoegd. Zo zou de bediende een boodschapper van zijn overleden vader geweest zijn, en er doen verhalen de ronde dat zijn overleden vader zelf de boodschapper was! 18

19 Ook gingen er geruchten dat een minder beroemde componist (Salieri, een componist die Mozart ook steeds belachelijk maakt in de film Amadeus) Mozart vermoord zou hebben. Tijdens Mozarts begrafenis zouden de klanken van het Requiem een ongekende storm veroorzaakt hebben. De verhalen berusten echter niet op waarheid, maar geven wel de status van Mozart aan. Dergelijke mythevorming zien we ook in recenter tijden ontstaan zoals bij de dood van Elvis, Kurt Cobain en Michael Jackson. In werkelijkheid ontving Mozart de opdracht van graaf Franz von Walsegg zu Stuppach, die vaker componisten anoniem betaalde voor een compositie om er zijn eigen naam onder te kunnen zetten en er vervolgens goede sier mee te maken. Dit requiem had hij besteld om het overlijden van zijn vrouw gepast te kunnen herdenken. Het Requiem is voltooid door een medewerker van Mozart, zodat het voorschot niet terug betaald hoefde te worden door Constanze, die anders in financiële moeilijkheden achtergebleven zou zijn. Het Requiem wordt gezien als een van Mozarts grootste werken, ook al heeft hij deze nooit kunnen voltooien. De serieuze ondertoon in het werk is een element dat, naarmate de tijd vordert, steeds sterker naar voren komt in Mozarts composities. Vaak wordt daarbij gesteld dat deze ondertoon voortkwam uit zijn lidmaatschap bij de Vrijmetselarij, waartoe hij de laatste zeven jaar van zijn leven behoorde. Nalatenschap Mozart heeft twee zeer bekende tijdgenoten. Zowel zijn voorganger Joseph Haydn als de - wat later in Wenen aangekomen- Ludwig van Beethoven behoren samen met Mozart tot de grootste toonkunstenaars uit de geschiedenis. Alle drie trekken ze vroeg of laat naar Wenen om zich aldaar in het muziekleven te storten. De muziek uit deze periode is dan ook nauw verbonden met deze drie componisten en met deze stad. Van de grote drie is Mozart de meest universele componist. Hij maakte dankbaar gebruik van de structuren die mede door Haydn werden uitgewerkt, zoals de opbouw van een symfonie of de stemverdeling bij een strijkkwartet. Daarentegen laat hij de echte grote vernieuwingen in de muziek aan Beethoven over, die daardoor met één been in de Romantiek zal komen te staan. Mozarts eigen stijl is te horen in zijn composities van na 1781; na dit jaartal wordt zijn muziek als volwassen bestempeld. Hoofdstuk 5: Ludwig van Beethoven (Bonn 1770-Wenen 1827) Leven Op 17 december 1770 wordt Ludwig van Beethoven in Bonn geboren. Bach is dan al twintig jaar dood en zijn muziek wordt niet meer gespeeld. Mozart is op dat moment pas 14 jaar, maar toch al heel beroemd in Europa. Beethoven wordt, net zoals Mozart, al snel als een wonderkind geportretteerd met zijn eerste openbare concert op zevenjarige leeftijd. De verwijzing naar Mozart speelt een grote rol tijdens het leven van Beethoven en al snel is hij overtuigd van zijn eigen kunnen; hij vindt dat hij zelfs beter is dan zijn bekende en populaire voorgangers Haydn en Mozart. Als Haydn kennis maakt met (de muziek van) Beethoven, krijgt Beethoven de kans en toestemming om bij Haydn te gaan studeren in Wenen. Hij neemt een album vol opdrachten van zijn vrienden mee. Graaf Ferdinand Waldstein schreef hierin het volgende: Beste Beethoven! Je gaat nu naar Wenen, waarmee een wens in vervulling gaat die al zo lang is gedwarsboomd. De geest van Mozart rouwt en treurt nog steeds om de dood van zijn leerling. Hij heeft toevlucht gevonden in de onvermoeibare Haydn, maar geen activiteit; via hem koestert hij zijn verlangen weer met iemand te worden verenigd. Ontvang Mozarts geest uit de handen van Haydn, door jouw steeds toenemende ijver. Bonn, 29 oktober Je toegewijde vriend Waldstein. Van Beethovens jonge jaren in Bonn is relatief weinig bekend. Een in 1972 ontdekt portret van een dertienjarige Beethoven is niet met zekerheid naar de componist te herleiden. Zijn 19

20 Advertentie in Keulse krant 26 maart 1778, aankondiging eerste openbare optreden Beethoven (zeven jaar oud) verblijf in Wenen diende ter lering voor zijn werk in Bonn. Vroeg of laat zou hij dan ook terug moeten keren, maar raakte door zijn eigen fout in diskrediet, zowel bij zijn baas - de keurvorst van Keulen- als bij Haydn. Het verhaal gaat als volgt: Joseph Haydn stuurt de keurvorst in 1793 enkele partituren toe om de ontwikkeling van Beethoven te tonen en doet daarbij het verzoek de geringe vergoeding die Beethoven ontvangt te verhogen. De keurvorst reageert echter met de mededeling dat Beethoven veel meer geld van hem heeft gekregen dan dat hij aan Haydn heeft voorgespiegeld. Ook de stukken die Haydn stuurde zouden niet nieuw zijn, maar voor een groot gedeelte al in Bonn geschreven en uitgevoerd zijn. De toelage uit Bonn werd uiteindelijk stopgezet en Beethoven besluit een vrij kunstenaar te worden die moet leven van opdrachten, het uitgeven van zijn muziek en het geven van lessen. Gelukkig voor Beethoven, maakt hij vrij snel furore in Wenen. Zo schrijft een bekende pianist uit Wenen, Abbé Joseph Gelinek, na een sportieve krachtmeting met Beethoven: Dat is geen man, dat is een duivel. Hij laat mij en alle anderen spelen tot de dood erop volgt. En hoe hij improviseert! Beethoven blijft de rest van zijn leven in Wenen wonen en hoewel hij constant verliefd wordt op vrouwen, is het nooit tot een relatie gekomen. Meestal viel zijn oog op een leerling of op iemand uit de kring rondom zijn opdrachtgevers, maar dat waren altijd meisjes of vrouwen van adellijke stand. Hoezeer Beethoven ook werd gerespecteerd als musicus, het klassenverschil was in die tijd onoverbrugbaar. De grootste tragedie in Beethovens leven begon zich af te tekenen rond het jaar 1800, toen Beethoven te horen kreeg dat zijn gehoor achteruit ging en hij uiteindelijk doof zou worden. En dat is nou juist de grootst mogelijke ramp die zich kan voltrekken in het leven van een componist. Beethoven trok zich om die reden dan ook terug en vermeed veel publieke aangelegenheden. Als pianist liet hij steeds minder vaak van zich horen. In 1808 voerde hij voor het laatst een pianoconcert uit van zijn eigen hand tijdens een berucht 4 uur durend marathonconcert. Beethoven probeerde met dit concert definitief uit te stijgen boven Haydn en Mozart. Hoewel hij met regelmaat werd genoemd als een van de drie grote Weense componisten, wilde Beethoven meer. Ondanks dat het concert veel premières kende, zoals de bekende vijfde symfonie, werd het matig ontvangen. Dit kwam deels door de grote hoeveelheid nieuwe stukken die hij programmeerde alsmede door het simpele feit dat het erg koud was in de kerk. Desalniettemin is het een prestatie van formaat dat Beethoven een dergelijk lang concert kon geven met uitsluitend werk van zijn eigen hand. Bij dit marathonconcert was overigens de jongste broer van Napoleon Bonaparte aanwezig die hem na afloop een baan buiten Wenen aanbood, welke Beethoven accepteerde. Een groep mecenassen wist Beethoven echter over te halen in Wenen te blijven door meer geld te bieden. Deze groep zag in dat een componist van het formaat van Beethoven niet verloren mocht gaan voor het Weense muziekleven. In karakterbeschrijvingen van Beethoven komen zowel de termen optimist als mensenhater voor. De laatste kwalificatie wordt meestal in twijfel getrokken. In zijn slechthorende periode werd hij echter wel mensenschuw. Dit gecombineerd met een grillig karakter heeft deze sterke karakterisering waarschijnlijk doen ontstaan. Tevens wordt Beethoven vaak als warrig 20

21 beschreven. Deze warrigheid wordt ten voeten uit geëtaleerd op het beroemdste portret van hem. Vanaf 1815 neemt zijn lak aan etiquette sterk toe en ook gaat hij minder componeren als gevolg van zijn toenemende ziekte en slechthorendheid. Hij is zelfs eens gearresteerd omdat hij voor landloper werd aangezien vanwege zijn uiterlijk en bijbehorend gedrag. Desalniettemin moet een onderscheid gemaakt worden tussen Beethovens warrige, slordige levensstijl en de ordening van zijn muziek. Ondanks dat zijn appartement vaak extreem rommelig was, bestaat zijn nalatenschap uit zeer gestructureerde muziek. Doordat Beethoven zo nors was en overtuigd van zijn eigen grootsheid, kwam hij arrogant over. Zoals de pianist Ronald Brautigam ooit stelde: Een groots componist hoort niet volledig normaal te zijn. Anoniem portret van Beethoven (?) (ca. 13 jaar), herontdekt in 1972 Werk De twee bekendste werken van Beethoven zijn de Für Elise en de 5e symfonie. De Für Elise, geschreven voor pianoforte, en niet voor een Elise zoals de titel doet vermoeden, maar voor Therese von Malfatti. De pianoforte heeft een groot klankverschil met het klavecimbel, zijn voorganger. Het belangrijkste verschil zit hem niet zozeer in de mogelijkheid van de pianoforte om dynamiekverschillen te spelen zacht= piano en hard= forte -, maar veel meer in de aanslagtechniek waardoor het metalige geluid vervangen wordt door een zachtere klank die al dicht bij het geluid van onze moderne vleugel ligt. Het is niet de eerste keer dat een beroemd muziekwerk door kenners afgedaan wordt met een niemendalletje. Dit is dus ook het geval bij de Für Elise, dat door kenners niet als een zeer hoogstaand werk wordt beschouwd. Vooral Beethovens symfonieën, pianoconcerten en in mindere mate zijn sonates hebben zijn belangrijke bijdrage aan de muziekgeschiedenis bepaald. Opvallend is het grote aantal pianosonates die Beethoven heeft geschreven. Beethoven was namelijk persoonlijk meer geïnteresseerd in de grotere muziekwerken zoals de symfonie en de opera. Hij heeft echter maar één opera gecomponeerd, Fidelio en slechts negen symfonieën. Hij zag al snel in dat zijn kamermuziek en vooral zijn pianosonates goed verkochten, zodat zijn levensvoorziening veilig gesteld was. Het eerste werk dat werd uitgegeven waren de drie pianotrio s opus 1. Daarvan werden 241 exemplaren verkocht waar Beethoven goed aan verdiende. De nummering van Beethovens werk gebeurt op twee verschillende manieren. Ten eerste gaf Beethoven zelf zijn werken een opusnummer, tenminste, als hij ze belangrijk genoeg vond. Opus 1 is zijn eerste, bij een uitgever uitgebracht werk. Veel composities hebben echter van Beethoven geen opusnummer gekregen. De lijst is om die reden aangevuld met de veelgebruikte WoO ordening. Deze Werke ohne Opuszahl catalogisering is echter niet- zoals de opusnummeringchronologisch. Van zijn pianosonates vallen opus 13 en opus 27 no. 2 op. Het zijn lage opusnummers en dus relatief vroege werken; respectievelijk 1797 en Opvallend is dat ze beiden een programmatische ondertitel hebben meegekregen. De eerste is Sonate nummer 8 in C mineur, opus 13, oftewel de Pathétique. De tweede is Sonate nummer 14 in Cis mineur, opus 27 no. 2, oftewel de Mondschein of Moonlight. Sonate nummer 15 heeft ook een ondertitel: de Pastorale, maar deze dient niet verward te worden met de zesde symfonie die tevens de naam Pastorale heeft gekregen. 21

22 Beethovens manuscript van het Rondo in Bes, WoO 6, voor piano en orkest Deze programmatische titels heeft Beethoven niet zelf verzonnen; vaak werden ze door anderen bedacht. Zo heeft de Mondscheinsonate zijn naam gekregen door een beschouwing van de dichter Heinrich Rellstab ( ) waarin hij schreef dat het eerste deel hem deed denken aan de reflectie van het maanlicht bij het meer van Luzern. Beethovens werk wordt vaak in drie periodes onderverdeeld. In de eerste periode horen werken uit Bonn en zijn vroege werken die hij in Wenen produceerde. De Pathétique is een vroeg werk uit zijn tweede periode, maar deze middelste periode kenmerkt zich vooral doordat hij steeds meer vernieuwingen aanbrengt in de standaard (Weense) compositorische structuren. Het eerste deel begint met een Grave. De Grave is een vorm van een introductie, maar het thema dat Beethoven hier gebruikt komt in de sonate steeds terug, wat erg ongewoon is voor een introductie uit die tijd. Ook de Mondscheinsonate behoort tot de tweede fase. De toelichting die Beethoven zelf bij deze sonate heeft gegeven is de ondertitel Quasi una fantasia : bijna als een fantasie. De vrije improvisatorische stijl van een fantasie dringt door in deze sonate. De vaste vorm van een sonate was immers een drieluik met de tempi snel, langzaam, snel. Deze cyclische redenering wordt hier door Beethoven vervangen door een lineaire progressie met in het slot pas een snel deel. Ook het pedaalgebruik is vernieuwend: hij laat het hele eerste deel met een ingedrukt pedaal spelen. Hierbij moet wel aangemerkt worden dat de pianoforte uit zijn tijd een veel kortere nagalmtijd had dan de moderne vleugels. 5e symfonie Dat Beethoven zowel elementen uit het classicisme als uit de romantiek gebruikt zien we duidelijk in zijn 5e symfonie. Als toelichting op deze symfonie heeft Beethoven ooit verteld dat het hier gaat over het noodlot dat aan de deur klopt. Hierdoor krijgt de symfonie een programmatische lading die kenmerkend is voor muziek uit de Romantiek. Echter, het spel met de noten blijft sterk geordend volgens classicistische principes. Welk noodlot heeft Beethoven hier bedoeld? Het kan om een algemene aanduiding gaan in de vorm van magere Hein die bij een willekeurig persoon voor de deur staat, maar aannemelijker is dat Beethoven refereerde aan zijn slechthorendheid die op dat moment al had ingezet. Een laatste mogelijkheid is dat het zijn romantische positieve insteek is geweest, waarin de mensheid het noodlot uiteindelijk kan overwinnen. Eroica Beethoven was een groot bewonderaar van Napoleon Bonaparte, echter toen Napoleon zichzelf tot keizer kroonde in mei 1804, werd Beethoven- naar verluidt - woedend. Hij pakte de partituur van de symfonie met de titel Bonaparte, die hij op dat moment aan het schrijven was, en kraste de titel door. Later geeft Beethoven deze symfonie de volgende titel mee: Sinfonia Eroica, composta per festeggiare il sovvenire di un grand Uomo (heroische symfonie, gecomponeerd om de herinnering te vieren aan een groot man). De bezetting is nog relatief bescheiden: 13 blazers, pauken en strijkers, maar de lengte is al ongewoon lang. Doordat de expositie herhaald moet worden, duurt het eerste deel al net zo lang als een complete symfonie uit die tijd. 22

23 Nalatenschap Vrijwel alle componisten na Beethoven zijn schatplichtig aan zijn muzikale vernieuwingen. Tot en met Beethoven stond de ontwikkeling van de klassieke muziek in het teken van vaste algemeen vastgestelde structuren. Beethoven breekt steeds meer met dit keurslijf en gaat op zoek naar zijn eigen expressie. Dat zoeken is echter een lang traject, zodat er ook wel eens gezegd wordt dat elk werk van Beethoven zijn eigen klank heeft. Beethoven doorbrak de vaste compositorische regels, maar wist niet zelf nieuwe te formuleren. Dat maakt zijn muziek uiterst individueel en dat zou ook het streven van de componisten na hem zijn. Giovanni Boldini, Guiseppe Verdi, 1886, National Gallery of Modern Art, Rome Hoofdstuk 6: Verdi (Le Roncole 1813 Milaan 1901) Leven Op de begrafenis van Verdi kwamen er bijna een kwart miljoen mensen hun laatste eer bewijzen. Dat geeft de status goed weer die Verdi bij leven had. De populariteit van Verdi s muziek is na zijn dood nooit tanende geweest. Hoe anders is het met bijvoorbeeld Bachs werk vergaan, dat vijftig jaar lang vergeten en niet meer uitgevoerd werd. Toch is er een statusverschil tussen Verdi en Bach. Verdi wordt vaak beschreven als een van de grootste componisten van de Italiaanse opera. Deze definitie overstijgt zijn tijdsperiode, maar is heel specifiek op een bepaald muzikaal genre gericht, terwijl Bach wordt beschreven als een van de grootste componisten aller tijden Een ander opvallend element uit Verdi s leven is zijn scholing. Hij wilde een opleiding volgen aan het conservatorium te Milaan, nadat hij tijdens zijn priesteropleiding had ontdekt dat zijn toekomst in de muziek lag. Daar hij relatief laat aan het conservatorium begon (hij was zeventien jaar), had hij al een eigen (lees: verkeerde) speelstijl ontwikkeld. De toelatingscommissie was bang dat hij die - gezien zijn leeftijd- niet meer af zou kunnen leren. Uiteindelijk werd hij niet aangenomen. Veel later is hetzelfde conservatorium omgedoopt tot het Conservatorio Guiseppe Verdi. Nationalisme Verdi was - volgens romantische traditie- een uitgesproken Nationalist. Terwijl hij in de muziek niet zo vernieuwend was, was hij radicaal tegen invloeden van buitenaf, zoals die uit Duitsland. Ieder volk hoorde immers zijn eigen muziek te hebben. Zijn naam is zelfs symbool geworden 23

24 voor het nationalisme uit zijn tijd: Viva Verdi! Dit was een veel gebruikte kreet in Italië, waarbij niet alleen naar de componist verwezen werd, maar voornamelijk bedoeld was als een afkorting van: Viva Vittorio Emanuele Re D Italia! (Leve Victor Emanuel, koning van Italië). Het zegt veel over het aanzien dat Verdi al tijdens zijn leven had, die dankzij deze leus alleen maar groeide. Zijn nationalistische denkbeelden leidden echter niet tot eenkennigheid. Zo vond hij Beethoven de grootste componist die er ooit geleefd had, maar toch zijn er geen overduidelijke verwijzingen naar de muziek van Beethoven in Verdi s composities terug te vinden. Door zijn nationalistische opstelling werd Verdi ook geregeld Maestro della rivoluzione genoemd. Nationalisme had in die tijd een andere lading dan tegenwoordig. Landsgrenzen waren nog een stuk flexibeler dan vandaag de dag. Zo heeft Victor Emanuel een tijd in ballingschap geleefd en is Napoleon de baas geweest in Milaan. Verdi s derde opera was dan ook koren op de molen van de bevrijdingsbeweging. Nabucco (1842) ging over de ballingschap en bevrijding van de joden onder Nebukadnezar. Teksten als Va pensiero sulláli dorate (ga, gedachte, op gouden vleugels) worden dientengevolge gevleugelde uitspraken. Etienne Carjat, foto Giuseppe Verdi, 1876 Verdi s tweede vrouw, Giuseppina Strepponi was een gevierde ster. Ze was een primadonna assoluta de belangrijkste sopraan in het operagezelschap- die door haar status zeer invloedrijk was. Een prima donna had bijna nog meer te zeggen over de noten in een aria dan de componist zelf. Als een aria haar niet aanstond, was ze in staat deze volledig te schrappen. Dankzij de warme aanbevelingen van Guiseppina ging Verdi s eerste opera, Obarto in de Scala te Milaan in première. Werk Guiseppe Verdi wordt wel als dé operacomponist van de westerse muziekgeschiedenis beschouwd. Hij schreef in totaal zesentwintig opera s in een tijdsbestek van vierenvijftig jaar. Gedurende deze periode is Verdi toon-aangevend in de Italiaanse muziek. Vergeleken met Monteverdi was Verdi s benadering van muziek heel anders. Hij was niet zozeer bezig met vernieuwingen zoals Monteverdi dat deed met zijn seconda prattica. Verdi vermeed het experiment en volgde de gangbare traditie van dat moment. Dat wil niet zeggen dat hij niet vernieuwend was; hij bepaalde een nieuwe standaard voor de Italiaanse opera, en wellicht markeert hij zelfs wel het hoogtepunt ervan. Zijn kracht zit echter veel meer in de verfijning van de muziek en de technieken die hij daarbij gebruikte. Vrijwel alle werken van Verdi zijn geschreven voor het theater. Enkele uitzonderingen zijn het bekende Requiem, een paar liederen, een strijkkwartet en nog enkele werken op religieuze teksten. De opera is beroemd om de eindeloze aria s waarin personages - met een dolk in hun hart- hun lot bezingen. Het is een sterke uitvergroting van het menselijk drama en komt met grote nadruk tot uiting in de muziek van Verdi. Voor zijn libretti nam Verdi veel teksten van romantische auteurs als uitgangspunt zoals die van Schiller, Victor Hugo en Alexandre Dumas jr. Ook heeft hij drie werken op teksten van Shakespeare gemaakt, die bewerkt waren door zijn vriend, dichter en componist Arrigo Boïto: Macbeth, Otello en Falstaff. Opera s op basis van dergelijke grote literatuur worden ook wel literatuuropera s genoemd. Van Verdi is bekend dat hij zich uitgebreid bemoeide met het libretto. 24

25 Romantiek versus classicisme Verdi wordt soms meer een classicus genoemd dan een romanticus, terwijl hij tot laat in de Romantiek werkzaam was. Er zijn inderdaad duidelijk romantische trekken waar te nemen, zowel in zijn leven als in zijn composities, zoals het nationalisme en zijn mening over muzikale stijlen. Zijn stijl is echter te behoudend en mist de romantische experimenten, zoals het uitbreiden van structuren. Nu is dit enigszins te verklaren door de beperkte repertoirekeuze van Verdi. Hij heeft vrijwel alleen opera s geschreven en de opera is nou juist een muziekvorm waarbij de stijl - ook bij andere componisten- aan weinig verandering onderhevig is. Als reden hiervoor wordt wel genoemd dat de teksten die gedicteerd worden door spraak en taal - en daarmee de vocale lijnen- in de loop van de tijd niet veranderen. Opera blijft zijn conservatieve vorm lang behouden totdat Wagner zijn Ring des Nibelungen componeert. Daarna is de verandering van de opera net zo sterk als de verandering die de instrumentale muziek al eerder ondergaan had. Indeling van de opera Wat goed is, hoeft niet veranderd te worden, moet Verdi gedacht hebben over de structurering van zijn opera s. Het valt op dat hij de blauwdruk van zijn opera s onveranderd heeft gelaten, van zijn vroegste opera s tot aan zijn laatste serieuze opera. Ze bestaan namelijk allemaal uit vier aangeduide delen of uit drie delen die dan weer een vierdeling in zich hebben. Binnen die vierdeling varieert hij wel enigszins. Zo kan de opera bijvoorbeeld vier akten hebben, óf een proloog met daarna nog drie akten. In het derde deel plaatst Verdi dan meestal een groot duet. Het vierde deel wordt vaak geopend met een overdenking van een van de hoofdpersonen zoals bijvoorbeeld een gebedscène. Deze scène wordt vaak ondersteund door het koor. De verhaallijnen zijn onwaarschijnlijk en dienen materiaal te leveren voor grote emotionele handelingen. Verdi s werkzame leven van een halve eeuw, wordt vaak onderverdeeld in drie perioden. Eerste periode De eerste periode bevat de bekende opera s Il trovatore en La Traviata, beiden uit Tweede periode De tweede periode bevat werken als Aïda uit In deze periode neemt de productie van Verdi wat af. Hij gaat wat vaker de solisten met koor en orkest combineren en in zijn wat serieuzere opera s introduceert hij komische rollen. Ook gebruikt hij steeds meer terugkerende thema s en motieven om de muzikale eenheid te verstevigen. Hij schrijft nog wel zijn beroemd geworden Requiem, dat in 1874 zijn première beleeft. Derde periode Aan het eind van de derde periode componeert Verdi slechts twee maar uiteindelijk zeer beroemde- opera s: Otello uit 1887 en Falstaff uit Voordien was Verdi s operaproductie zestien jaar stil komen te liggen. Na de genoemde stilte van zestien jaar maakt Verdi -voor zijn doen- een zeer vernieuwende comeback. In de tussentijd was namelijk Wagners Ring des Nibelungen verschenen, waarop Verdi reageerde met zijn opera Otello. Hoewel Otello nog steeds bestaat uit de gangbare Italiaanse opeenvolging van solo s, duetten, ensembles en koren, maakt Verdi in deze opera vloeiende overgangen waardoor er veel meer sprake is van één groot geheel. De Otello wordt wel gezien als Verdi s hoogtepunt in de tragische opera. Zijn volgende opera Falstaff is juist het tegenovergestelde. Dit is juist een komische opera, waarin Verdi alles en iedereen op de hak neemt. Alles ter wereld is een grap horen we dan ook in deze opera. Waar veel componisten serieuzer worden aan het eind van hun leven, sluit Verdi hem met deze opera komisch af, wat voor zijn doen zeer uitzonderlijk was. 25

26 Viva Vittorio Emanuele Re d Italia ; een veel gebruikte leus sinds de première van de opera Un Ballo in Maschera, 1859 Nalatenschap Verdi is uitgegroeid tot een icoon binnen de muziekgeschiedenis. Verdi s naam en muziek mag niet onvermeld blijven. Ondanks de populariteit, is zijn muziek altijd omstreden geweest. Een veel gehoorde klacht is dat Verdi s orkestrale begeleiding te simpel van opzet zou zijn. En juist na zijn dood neemt de interesse in deze, welhaast academische benadering van muziek, een grote vlucht. Hoewel de opera vanaf Monteverdi een lange geschiedenis heeft doorlopen, beleeft het bij Verdi zijn hoogtepunt met een sterke uitvergroting van de emotionele handelingen. Als we kijken wat er na twee wereldoorlogen bij nieuwe componisten over is van de operatraditie, die bij Verdi zijn hoogtepunt beleefde, is dat niet veel. De muziek is een radicaal andere weg ingeslagen. Een revolutie die Wagner ontketend heeft, terwijl Arnold Schönberg de nieuwe leider van de avant-garde genoemd mag worden. Desalniettemin heeft het publiek - ondanks de nieuwe boodschap van de jongere generatie- de muziek van Verdi altijd in het hart gesloten en is hij tot op de dag van vandaag de meest uitgevoerde operacomponist ter wereld. Veel belangrijke componisten in de muziekgeschiedenis zijn baanbrekend geweest; visionaire mensen met een missie om de muziek te vernieuwen. Dat begint in deze syllabus al met Monteverdi. Verdi heeft zich echter meer toegelegd op het verfijnen van de opera, dan dat hij werkelijk een vernieuwer was. Een componist die in een bijna volledig uitgewerkt genre op onnavolgbare wijze nog even de puntjes op de i zet en daarmee de hele ontwikkeling van de opera samenvat. Zelfs de meest kritische musicologen zijn overtuigd van de kwaliteit van Verdi s werk -en dan vooral vanwege twee late opera s: Otello en Falstaff- waarin hij een vernieuwende stijl hanteert, die enigszins aan Wagner doet denken. In deze opera s is er gewerkt aan een langere muzikale boog die over de diverse aria s heen getrokken is, zoals dat in die tijd in de mode was. Het verschil tussen La Traviata en Otello is voor de muziekanalisten vergelijkbaar met het verschil tussen Johan Strauss en Richard Strauss. De eerste schreef de bekende salonwalsjes voor feesten en partijen, de tweede componeerde ingewikkelde opera s. Het irriteerde Verdi dat de stijl van zijn latere opera s aan Wagner deed denken. Het tastte zijn status van geliefd en virtuoos componist aan. Een componist die niet meer in de voorhoede loopt, maar slechts imiteert, is eigenlijk een afgeschreven componist. Verdi schreef zelf ook over het verwijt dat hij Wagner zou imiteren: Waarom zou ik nog componeren? Wat zou ik er mee kunnen winnen? Het resultaat zou rampzalig zijn. Ze zouden nog eens een keer met zijn allen zeggen dat ik niet kan componeren en vinden dat ik een navolger van Wagner ben. Wat een eer. Om na een carrière van veertig jaar te eindigen als imitator. In lijsten van bekende componisten scoort Verdi lager dan hij eigenlijk verdient. Dit komt vooral door het genre waaraan hij zich vrijwel uitsluitend heeft gewijd; binnen de klassieke muziek is de opera toch nog een aparte tak van sport die slechts een deel van de klassieke muziekluisteraar aanspreekt. 26

27 Johannes Brahms, 1853 Hoofdstuk 7: Johannes Brahms (Hamburg 1833 Wenen 1897) Leven Toen Johannes Brahms op 7 mei 1833 te Hamburg werd geboren, was zijn vader stadsmuzikant en speelde hoorn, viool en contrabas. Het was dan ook zijn vader die hem in eerste instantie pianoles gaf, maar later gaat Brahms naar andere pianoleraren. In zijn tienerjaren begint Brahms al met componeren en treedt ook regelmatig op. Hij richtte zich vooral op het spelen van functionele muziek, met name dansmuziek, wat handig was voor zijn werk s nachts in een zeemanskroeg. Tijdens een concertreis in 1853 ontmoet hij in Weimar o.a. Franz Liszt. Tijdens een concert van Liszt zou Brahms in slaap gevallen zijn. Het is tekenend voor zijn reputatie, daar hij een zeer uitgesproken mening had. Later zou hij ook actief campagne voeren tegen de muziek van Liszt. Het was vooral de familie Schumann in Düsseldorf waar Brahms grote indruk op maakte. Robert Schumann was erg gecharmeerd van Brahms composities maar ook van zijn pianospel. Brahms sympathie voor de Schumanns was erg groot; hij vereerde Robert als een grootmeester en zijn vrouw, Clara Schumann bleef een goede vriendin voor de rest van zijn leven. Hij zou zelfs verliefd op haar zijn geweest, maar ook na de dood van Robert is er nooit een liefdesrelatie tussen die twee ontstaan. Brahms achtte Schumann erg hoog, maar dat was ook wederzijds. Het is tekenend dat Robert Schumann na lange tijd van zwijgen weer iets van zich liet horen in het tijdschrift Die Neue Zeitschrift für Musik en daarbij meteen Brahms als de Messias voorstelde aan het publiek. Dat maakte de twintigjarige Brahms op slag beroemd. In 1856 keert Brahms terug naar Hamburg en gaat daar werken als koordirigent en pianoleraar aan het hof van Detmold. Twee jaar later is hij kortstondig verloofd, maar dit resulteert niet in een huwelijk. Weer een jaar later richt hij een vrouwenkoor op. De muziek is in deze tijd sterk aan het veranderen, maar Brahms is redelijk behoudend. Hij stelt zich conservatief op tegen de nieuwe beweging die de Neudeutsche Schule genoemd wordt, waaronder de muziek van Wagner gerekend kan worden. Hij ondertekent een petitie tegen deze nieuwe stroming, maar houdt zich verder buiten de discussies waarin hij zelf vaak onderwerp is als tegenpool van Wagners muziek. Mede dankzij Schumann én het tijdig publiceren van zijn werk had Brahms het financieel goed. Als hij in 1862 een mooie functie in Hamburg aan zijn neus voorbij ziet gaan, besluit hij naar Wenen te vertrekken. Daar bekleedt hij diverse muzikale functies die hij afwisselt met concertreizen in de winter en componeerperioden in de zomer. Zijn bekendheid verwerft hij vooral met het Deutsches Requiem uit 1868 en de Hongaarse dansen die hij schrijft tussen 1868 en Ondanks zijn grillige karakter, maakt Brahms veel muzikale vrienden. Vanaf 1880 komt hij regelmatig in het kuuroord Bad Ischl, alwaar hij tot tweemaal toe in contact komt met Johann Strauss II. Ook klarinettist Richard Mühlfeld maakte grote indruk op Brahms. Zelfs zo groot dat hij in 1891 vier composities voor de klarinet schreef. De warme betrekkingen die hij onderhoudt met het hoforkest van Meiningen leiden ertoe dat zijn werken in grote delen van Europa worden uitgevoerd. 27

28 Johannes Brahms, 1889,Brahms-Institut an der Musikhochschule Lübeck Werk Lieber heiraten, als eine Oper schreiben (liever trouwen dan een opera schrijven) Deze uitspraak geeft een kijkje in zowel zijn privé- als zijn muzikale leven. Waar Verdi juist de opera tot een hoogtepunt brengt, houdt Brahms zich verre van dit repertoire en beperkt zich hoofdzakelijk tot kamermuziek. Het merendeel van zijn symfonische werk komt uit Brahms latere periode, maar met zijn Eerste symfonie uit 1876 maakt hij een indrukwekkend en belangrijk werk. Deze symfonie geeft het genre namelijk een nieuwe richting waarbij de ontwikkelingsvariatie centraal staat. De klassieke doorloop van een sonatevorm met thema s en motieven wordt in een breder perspectief geplaatst. De doorwerking van de thema s die normaal gesproken in één deel van de symfonie voorkomen (de sonatevorm), trekt Brahms door in het hele werk. Op deze manier voert Brahms zijn compositiestijl voor wat betreft de kamermuziek dus door in zijn symfonische werken. Vanwege het feit dat Brahms werkt vanuit het sonateconcept, is zijn muziek sterk verbonden met die van Beethoven, terwijl zijn tijdgenoten veelal met grootse romantische gebaren aan de slag gaan. Een goed voorbeeld van het teruggrijpen op zijn voorgangers is te horen in de finale van Brahms Vierde Symfonie. Deze finale bestaat uit een chaconne over het basthema van het slotkoor Meine Tage in dem Leiden uit een cantate van Johann Sebastian Bach (Nach Dir, Herr, verlanget mich, BWV 150). Dit thema wordt aan het begin van het deel in de bovenstem geïntroduceerd en is daarmee het belangrijkste materiaal. Dat Brahms voor zijn muziek een melodisch citaat van Johann Sebastian Bach gebruikt was niet vreemd in die tijd. Er is op dat moment sprake van een ware Bach-revival, die reeds begon met de uitvoering van de Mattheus Passion door Felix Mendelssohn Bartholdy aan het begin van de 19e eeuw. Niet-kerkelijke zang- en koorverenigingen namen het werk van Bach in hun repertoire op en kreeg op die manier een functie buiten de kerk. De religieuze teksten werden op andere plekken uitgevoerd dan het Huis van God en kregen daardoor een brede vroomheid. We zien ook dat nieuwe religieuze composities een première kregen buiten de kerk. Zo werd Schumanns Requiem voor het eerst uitgevoerd in een concertzaal en Brahms Deutsches Requiem - weliswaar niet liturgisch- beleefde op zijn beurt de première in de Dom van Bremen. De tweestrijd in de klassieke muziek wordt in Brahms nadeel beslist. De vernieuwingen van Wagner zullen uiteindelijk resulteren in de atonale muziek van Schönberg. Brahms compositorische stijl die veel meer schatplichtig is aan het Classicisme was toen al conservatief en verloor snel aan populariteit. Vlak voor zijn dood was Brahms er dan ook van overtuigd dat niet alleen zijn leven, maar ook het einde van de muziek nabij was. Desalniettemin heeft hij zelf ook de grenzen van de tonaliteit en werking van motivische elementen verkend, zoals in zijn Vier ernste Gesàngen op. 121 uit 1896 die hij schreef na Clara Schumanns dood. Johannes Brahms schrijft aanvankelijk met een poëtische bezieling, die aan de Vroege Romantiek doet denken Brahms plant de grote emotionele en ethische inhoud van zijn kamermuziek over op zijn symfonisch oeuvre. De bovenstaande citaten typeren de muziek van Brahms. Hoewel hij in de Laatromantiek werkzaam was, wordt hier verwezen naar de vroegromantische periode. Brahms probeert 28

29 een balans te vinden tussen de romantische expressie en de klassieke structuren. Zijn sonates worden omvangrijker en ademen een romantische stijl uit. Laatste foto van Johannes Brahms, 1896 De symfonieën van Brahms zijn in meerdere opzichten klassiek te noemen. Ze bestaan -volgens de klassieke traditie- uit vier delen en ieder deel heeft daarnaast een klassieke vormbenadering. Een ander kenmerk is dat zijn symfonieën (net als zijn kamermuziek) tot de absolute muziek behoren: niets in deze muziek verwijst naar een verhaal of een programma buiten de muziek, dit in tegenstelling tot zijn tijdgenoten Liszt en Schumann, die zich veelvuldig bedienden van programmatische titels. Een belangrijke uitzondering op deze regel is de Eerste Symfonie, waarin Brahms de strijd tegenover de triomf zet. Dit idee sluit aan op Beethovens Vijfde Symfonie, waar Brahms overigens naar verwijst door dezelfde toonsoort en opbouw te gebruiken. De strijd wordt in mineur weergegeven terwijl de triomf in majeur staat. Evenwel zijn er ook Romantische ideeën terug te vinden in Brahms symfonieën, zoals de emotionele exponent, de ruime harmonische structuur en een rijke en volle orkestklank. Desalniettemin is Brahms muziek geen eenvoudige combinatie van klassieke en romantische elementen. Het is juist een complexe en uiterst individuele benadering, die zijn muziek een volstrekt eigen geluid geeft. De klassieke invloeden zorgen ervoor dat Brahms muziek rustiger aandoet dan zijn jonge, impulsievere tijdgenoten. Brahms schreef zijn eerste symfonie pas toen hij drieënveertig jaar oud was. Ter vergelijking: Mozart heeft deze leeftijd niet eens bereikt! Brahms worstelde jarenlang met het probleem dat hij er niet van overtuigd was dat hij het niveau van de symfonieën van Beethoven zou kunnen evenaren. Liefkozend wordt zijn eerste symfonie dan ook wel de Tiende symfonie genoemd. Dat is de eerste symfonie na Beethovens negende. Bij Verdi zagen we hoeveel last de componist had van de schaduw die de vernieuwer Wagner over de muziek van hem legde. Bij Brahms is het juist de schaduw van de held vóór hem, waar hij vaak zo n moeite mee heeft gehad. Brahms zelf stelde dat niemand begreep hoe het was om de dreunende stappen van zo n reus achter je te horen. De Variatie De variatiemethode is een geliefde structuur van Brahms, die onder andere terugkomt in zijn Variaties en fuga op een thema van Händel uit Alleen de titel al geeft veel informatie over Brahms manier van componeren. Het gebruik van variaties en ook de fuga staan voor de hang naar classicistische structuren. De fuga verwijst zelfs naar de Barok; de fuga is immers volwassen geworden dankzij Bach. Voorlopers van de fuga zien we ook al in de muziek van de Nederlandse componist Sweelinck. Het thema van Händel geeft nog meer informatie die verwijst naar de klassieke invloeden bij Brahms. Het thema wordt hier namelijk als belangrijk uitgangspunt genomen en als inspiratiebron. Men zou dit kunnen beschouwen als een ode aan barokcomponist Händel. Nóg duidelijkere verwijzingen naar de klassieke tijd zijn de Haydnvariaties voor orkest. Joseph Haydn kan immers gezien worden als de grondlegger van het Classicisme. Maar zelfs in zijn kortere werken voor piano openbaart de vorm zich aan de luisteraar door het variëren op een snel geïntroduceerd thema. Het gebruik van variaties is een heel oude techniek die al in de Middeleeuwse muziek terug te vinden is. Variaties geven ordening aan muziek; ze staan zowel voor eenheid als verandering en symboliseren dat binnen één compositie. 29

30 In veel composities van Brahms, zoals bijvoorbeeld zijn grotere orkestwerken met meerdere delen, zien we dat een thema steeds weer opduikt. Het veelvuldig gebruik van een thema staat voor eenheid in de compositie. Vervolgens moet er een muzikaal, absoluut, verhaal verteld worden. Dit is een verhaal over muzieknoten. Het eindeloos herhalen van hetzelfde thema zou tot verveling leiden. Om die reden ondergaat het thema een muzikale ontwikkeling. Bij Brahms is deze ontwikkeling dus zichtbaar in de vorm van variaties. Thema A lijkt sterk op thema B. Sterker nog: eigenlijk zijn ze eender: B is slechts een variatie op A. Daarom wordt thema B ook wel aangeduid met A. Brahms pianowerken en de vocale muziek zijn het meest geliefd. Hij componeerde eenentwintig Hongaarse dansen als resultaat van een samenwerking met de Hongaarse violist Ede Reményi, die hij op de piano begeleidde. Deze dansen waren meteen erg populair bij het publiek. Bij de gemiddelde biograaf wat minder het lijkt haast een noodzakelijk gevolg van publieksfavorieten omdat het te volks, of te uitbundig zou zijn. Naar alle waarschijnlijkheid heeft Brahms het grootste gedeelte niet eens zelf gecomponeerd, maar de volksmelodieën ergens opgepikt. In de eerste uitgave staat Brahms dan ook niet als componist, maar slechts als samensteller genoemd. Nalatenschap Net als Verdi is Brahms geen echte grote vernieuwer van de klassieke muziek, maar bereikt de kamermuziek bij hem wel een nieuw hoogtepunt. Hoewel hij binnen zijn eigen stijl vernieuwend is, wordt zijn muziek - vergeleken met zijn tijdgenoten- als conservatief bestempeld. Zijn vasthoudendheid door de structuren van bijvoorbeeld de sonate te blijven gebruiken, geven zijn muziek een klassieke uitstraling, hoewel hij de tot dan toe geldende regels van de sonate, volledig naar zijn eigen hand zet. Vooral op technisch gebied leren de componisten na hem veel van zijn muziek. Zo schrijft Arnold Schönberg, de grote vernieuwer van de 20e eeuw in 1931: Van Brahms (heb ik geleerd): 1. Veel van wat al onbewust van Mozart naar mij was overgewaaid, met name ongelijke maatverdeling, het uitbreiden en inkorten van frasen. 2. Het kneden van de vorm: niet zuinig zijn, niet beknibbelen als de duidelijkheid om ruimte vraagt; iedere figuur tot het einde doorvoeren 3. Systematiek van het zinsbeeld 4. Economie en toch: rijkdom. Tot slot moeten we Beethoven dankbaar zijn, want het was juist zijn negende symfonie, die de kleine Johannes Brahms deed besluiten om ook zulke mooie muziek te gaan schrijven. Hoofdstuk 8: Gabriel Fauré (Pamiers 1845-Parijs 1924) Leven Gabriel Urbain Fauré is een relatief onbekende componist in de lijst van onze top 10. Toch verdient hij zeker een plaatsje tussen de grootmeesters die in de voorgaande hoofdstukken behandeld zijn. Fauré verschijnt hier niet alleen ten tonele vanwege zijn artistiek hoogstaande muzikale werken, maar het is tevens een mooie gelegenheid om de Franse componeerstijl te belichten. Tot nu toe heeft de verticale lijn van Duitsland naar Italië met Wenen als spil - de muzikale traditie bepaald. Een muziekgeschiedenis zou heel goed gemaakt kunnen worden met als perspectief de Weense traditie rond De perioden daarvoor kunnen gezien worden als een opmars naar de klassieke structuren en de tijd erna als een uitwerking van de Weense ideeën. Echter is nu het moment aangebroken om in deze zaak enige nuancering aan te brengen. Fauré mag de aftrap nemen. 30

31 Georges Gimel, Gabriel Fauré, 1921 Fauré s muzikaliteit werd ontdekt door een oude vrouw. Als kleine jongen speelde hij na schooltijd urenlang op het harmonium in de schoolkapel. De oude vrouw luisterde naar zijn spel en attendeerde Fauré s vader op het talent van zijn zoon. Even later gaf iemand het advies om de kleine Gabriel naar de École de Musique Classique et Religieuse in Parijs te sturen om zijn talent te ontwikkelen. Als negenjarige vertrok Fauré naar deze school, ver bij zijn familie vandaan. Hij zou er elf jaar blijven. De regels waren streng, het eten belabberd en de kamers erg sober, maar het muzikale onderwijs was er uitstekend. De school stond onder leiding van Louis Niedermeyer, componist van voornamelijk kerk-muziek en enkele opera s. De leerlingen werden getraind tot kerkorganisten en koorleiders. Na het overlijden van Niedermeyer nam Camille Saint-Saëns de schoolleiding over. Hij werd Fauré s pianoleraar en liet de leerlingen kennismaken met hedendaagse muziek van o.a. Wagner en Liszt. Saint-Saëns en Fauré werden goede vrienden en zouden dat de rest van hun leven blijven. Fauré was een uitblinker en behaalde zijn diploma met lof. Fauré s eerste baan als hoofdorganist in Rennes eindigde met een ontslag. Fauré was voor de mis komen opdagen in zijn uitgaanstenue van de avond ervoor, en dit was de druppel die de emmer deed overlopen - in de toch al moeizame- werkverhouding. Hij vond meteen een andere aanstelling, maar toen de Franco-pruissische oorlog uitbrak meldde hij zich bij het leger aan. Na de oorlog en de daaropvolgende onrust in Parijs, vertrok hij naar Zwitserland om het conflictgebied te mijden. Al vrij snel kon hij terugkeren naar Parijs, waar hij in de loop der jaren als organist bij verschillende kerken werkzaam was. Hij begaf zich in hoge, elitaire kringen en nam deel aan salons. Zijn composities beleefden hun première meestal tijdens de bijeenkomsten van de Société Nationale de Musique. Het doel van deze organisatie was het promoten van de hedendaagse Franse muziek. Fauré zat in het bestuur en in 1877 werd zijn vioolsonate juichend ontvangen door de Société en zodoende nam de erkenning voor zijn werk flink toe. Na zijn verloving met een jongedame bedacht zijn aanstaande zich. Om hem af te leiden van zijn gebroken hart, nam Saint-Saëns hem mee naar Weimar. Aldaar ontmoeten zij Franz Liszt. Fauré had het erg naar zijn zin, waardoor hij de rest van zijn leven een fervent reiziger zou blijven. Hij woonde dientengevolge uitvoeringen bij van Wagners opera s in verschillende Duitse steden. In de jaren hierna scharrelde hij als organist, piano- en harmoniumleraar zijn inkomen bij elkaar. Hij had ondertussen ook een vrouw en twee zonen die hij moest onderhouden. Hij componeerde gestaag door, maar vernietigde veel van zijn werken. De stukken die wel werden uitgegeven, maakten hem niet rijk: hij kreeg er slechts een mager bedragje voor, maar geen royalty s. Ondanks dat Fauré het grootste gedeelte van zijn leven als organist heeft gewerkt is het opmerkelijk dat hij geen solowerken voor dat instrument heeft gecomponeerd. Hij gaf de voorkeur aan de piano. In de jaren negentig van de negentiende eeuw nam zijn carrière een vlucht. Eerst werd hij inspecteur van de muziekscholen; een baan waarvoor hij veel door Frankrijk moest reizen. Later 31

32 Gabriel Fauré, werd hij docent compositie aan het conservatorium van Parijs. Hier gaf hij les aan vele, later beroemd geworden studenten: o.a. Maurice Ravel, Nadia Boulanger en George Enescu waren bij hem in de leer. Fauré stond bekend als een zeer vrijdenkend en begaafde leraar. Hij begeleidde zijn studenten in het ontwikkelen van hun sterke punten, zonder al te zeer zijn eigen muzikale voorkeuren op te leggen. In 1905 werd hij gepromoveerd tot directeur van het conservatorium. Dit gebeurde na een schandaal rond een van zijn compositieleerlingen, Maurice Ravel, die de Prix de Rome de belangrijkste compositieprijs van Frankrijk- aan zijn neus voorbij zag gaan. Ravel zou geboycot zijn door de conservatieve leiding van het conservatorium. De rel die ontstond leidde tot het aftreden van de toenmalige directeur en de benoeming van Fauré. Met steun van de overheid ging Fauré het conservatorium ingrijpend moderniseren. Hij trok externe juryleden aan bij de toetsing van studenten en nam moderne muziek op in het curriculum. Dit leidde tot veel protest en personeelswisselingen. Zijn nieuwe functie legde zodanig beslag op hem, dat er niet veel tijd overbleef om te componeren. In de zomervakanties trok hij zich terug om aan zijn composities te werken. Zijn functie als directeur zorgde overigens wel voor een grotere erkenning van zijn werk als componist. Diezelfde erkenning ging nu ook de landsgrenzen over. In Engeland ontdekte men zijn werk, zodat hij in 1908 op Buckingham Palace mocht spelen. Ook in Duitsland, Spanje en Rusland werden zijn werken uitgevoerd. Helaas kreeg Fauré, naarmate hij ouder werd, steeds meer last van zijn gehoor. Uiteindelijk, toen hij 75 jaar oud was, dwong zijn doofheid hem zijn werk neer te leggen. Hij werd geëerd met de Grand-Croix van het Légion d honneur en een paar jaar later werd er een nationale ode aan hem gebracht. In een feestelijk avondprogramma aan de Sorbonne werd zijn werk in het zonnetje gezet. Fauré was daarbij aanwezig, maar tragisch genoeg te doof om ook maar een noot van zijn eigen composities te kunnen horen. Ondanks zijn steeds slechter wordende gezondheid bleef hij klaar staan voor jonge componisten en moedigde de nieuwste muziek aan. Hij stierf op 79-jarige leeftijd aan een longontsteking en kreeg een staatsbegrafenis. Werk De Franse muziek in de tijd van Fauré doet erg klassiek aan. Het gaat in deze muziek meer om een welluidende ordening dan om expressiviteit, een belangrijk begrip in de romantiek. Emotie en toonschildering komen hier dan ook in mindere mate voor dan in de omringende landen en wordt bewuster doorgevoerd. De Franse muziek is serieuzer, bedoeld voor een intellectuele elite zonder onnodige complexiteiten; er wordt juist liever naar eenvoud gestreefd. Fauré s muziek is verfijnd en past goed in het Parijse aristocratische salonleven van die tijd. Vooral de kamermuziek, maar ook zijn lyrische werken behoren tot Fauré s belangrijkste genres. Het lyrische element in zijn muziek is een tegenhanger van het -dan gebruikelijke- epische en dramatische. Fauré schreef geen symfonieën of concerten. Hij hield zijn werk klein en intiem, waarbij de nadruk ligt op heldere, melodische lijnen en niet op klankkleur zoals bij grotere bezettingen. Hij schreef bijna honderd liederen zoals Lydia, Après un rêve, Clair de lune, Au cimetière, de Cinq mélodies, La chanson d Eve en L Horizon chimérique. Zijn vroege liederen zijn een duidelijk vervolg op componisten met voorkeur voor melodische lijnen, zoals Gounod. 32

33 Fauré dirigeert zijn opera Prométhée, 1907, Hippodrome, Paris Clair de lune, opus 46 no. 2 uit 1887 is het bekendste lied van Fauré. Zelf heeft hij dit lied later voor stem en piano bewerkt voor zijn Masques et bergamasques. Een andere compositie met dezelfde titel is van Claude Debussy, die - net als Fauré- het gelijknamige gedicht van Paul Verlaine uit 1869 gebruikte; een franse dichter die Fauré vanaf dat moment vaker zou gebruiken. Claude Debussy was in dezelfde tijd een rijzende ster in componistenland. In 1883 had hij de Prix de Rome gewonnen en zijn versie van Claire de lune is van een jaar eerder. Ook Debussy zou de dichter Verlaine vaker gebruiken en dit is dan ook één van de vele overeenkomsten die er tussen Debussy en Fauré zijn. Fauré had veel affiniteit met het componeren van liederen. Ze waren relatief kort en konden makkelijk tussen zijn reizen en familiezorgen door gecomponeerd worden. Het Requiem schreef Fauré een jaar later, in 1888, en werd voor het eerst uitgevoerd op de begrafenis van een bekende architect. Ondanks dat de priester van de rouwdienst deze nieuwe muziek niet kon waarderen, zou het Requiem een van zijn bekendste werken worden. Het was ook als nieuwe muziek bedoeld, sterker nog, Fauré vermeed expres de stijlen van de gangbare kerkmuziek. Als organist had hij al zoveel begrafenissen meegemaakt en had schoon genoeg van de academische en/of opgepoetste muziek. Het ontstaan van zijn Requiem is een lang en moeizaam proces geweest, net zoals veel van zijn andere muziek. Het componeren werd vaak onderbroken door zijn reizen. Ook herzag en verbeterde hij zijn werk regelmatig. Het meest opvallende verschil tussen de gangbare requiems en die van Fauré is misschien wel zijn houding ten opzichte van de dood. Fauré s Requiem ademt een bepaalde vrolijkheid voorbij het graf uit, in plaats van een pijnlijke ervaring. De essentie van het werk draait dus vooral om de persoonlijke opvatting van Fauré ten opzichte van de dood, dan de gebruikelijke nadruk op de dag des oordeels en de verschrikkingen van de hel. Een terugkerend thema in Fauré s muziek is de droefheid die wordt verdreven door iets mooiers. het is alsof het dak zich opent... om blauw en zilver licht toe te laten vanuit een andere wereld., stelt Fauré in een brief. We merken dat bijvoorbeeld in het gebruik van de violen in de orkestversie van het Requiem uit In deze versie worden geen tweede violen gebruikt, en de vioolpartij is pas voor het eerst te horen in het Sanctus. Fauré stelt het gebruik van de viool in de eerste twee delen uit om -na de dominante klank van de altviolen- als was het een engel, uit de lucht te komen. Zowel het vroege als het late werk van Fauré kenmerkt zich door extreme soberheid, oftewel lyrische melodische lijnen zonder virtuoos vertoon. Om op zo n manier te componeren in die tijd, vraagt om een sterke ruggengraat, want aan het einde van de negentiende eeuw ging het juist om het etaleren van de virtuositeit. In het begin van de twintigste eeuw verschoof het accent van de melodie naar vernieuwingen in- en aandacht voor complexe harmonieën. Dus in beide stijlperiodes, waar Fauré zich in bewoog, hoort hij eigenlijk niet thuis. Het merendeel van zijn werken, werden tijdens zijn leven dan ook niet erg bekend. Wat dat betreft is Fauré al echt 33

34 een modern kunstenaar: hij heeft een rotsvast geloof in zijn persoonlijke esthetische opvattingen en stelt zijn eigen integriteit boven de smaak van zijn publiek. Een unieke componist, maar toch ook duidelijk een kind van zijn tijd. Een belangrijk stijlkenmerk van Fauré s muziek is namelijk de zogenaamde zwevende tonaliteit, die een brug vormde tussen de romantiek en de nieuwe muziek. In de zwevende tonaliteit, die we aan het einde van de negentiende eeuw bij veel componisten tegenkomen, raakt het toonsoortbesef op de achtergrond; het is niet meer zo duidelijk in welke toonsoort een melodie staat. Bij Fauré ligt de oorsprong hiervan in zijn interesse voor de Gregoriaanse muziek. Hij gebruikt modale toonladders uit die tijd waarin bijvoorbeeld de scherpe leidtoon ontbreekt, die een toonsoort juist zo duidelijk definieert. Daarbij voegt Fauré tonen toe die buiten de gebruikte harmonie vallen. Op die manier verdwijnt het gangbare spel van spanning en oplossing van die spanning, zodat er een gelijkmatige balans ontstaat die rust uitstraalt. Zoals gezegd heeft Fauré geen orgelwerken geschreven, maar wel veel voor piano, zoals impromptu s, preludes en nocturnes. Het vroege pianowerk verwijst nog naar Chopin, maar later gaat Fauré zijn eigen stijl ontwikkelen. Bekende kamermuziekwerken zijn de tweede vioolsonate, het tweede pianokwintet en het strijkkwartet. Deze werken zijn allemaal uit de laatste zeven jaar van zijn leven. Nalatenschap Het belang van Fauré in de muziekgeschiedenis wordt nog wel eens betwist buiten Frankrijk. Soms wordt er met onbegrip gekeken naar het enthousiasme waarmee Frankrijk zijn muziek heeft omarmd. Desalniettemin zien we een duidelijke herwaardering in de tweede helft van de twintigste eeuw. Het feit dat Fauré naast componist ook docent compositie was, speelt een belangrijke rol voor wat betreft zijn nalatenschap. Zo heeft hij Maurice Ravel sterk beïnvloed, maar ook -via een tweetrapsraket- heel veel moderne componisten, die in de leer gingen bij Nadia Boulanger: een lerares die weer opgeleid was door Fauré zelf. Terwijl hij al doof was bleef Fauré componisten ontmoeten en inspireren. De belangrijkste groep die een zeer grote waardering had voor zijn compositorische stijl is de franse Groupe des six waartoe onder andere Francis Poulenc behoorde. Tijdslijn 1845 Gariel Fauré wordt geboren Student van Saint-Saëns ca Harmonische vernieuwingen in zijn muziek Claire de lune 1888 Requiem 1896 Docent compositie aan het Conservatorium van Parijs 1900 Orkestversie van het Requiem Directeur van het Conservatorium van Parijs na 1910 Verdere versobering van zijn muziek 1917 Tweede vioolsonate 1924 Strijkkwartet. Fauré sterft in Parijs Hoofdstuk 9: Dmitri Sjostakovitsj (Sint-Petersburg 1906-Moskou 1975) Leven Even googlen op een Russische componist kan al snel op een drama uitlopen. Het grote probleem waar men direct mee geconfronteerd wordt is de vraag: hoe spel je de naam Sjostakovitsj? Dít is in ieder geval de journalistieke spelling die door de meeste Nederlandse kranten gehanteerd wordt. Dan is er ook nog de Engelse spelling; die houdt het op Shostakovich. Deze schrijfwijze wordt in de Nederlandse media ook steeds vaker gebruikt. Concerten en cd-uitgaven die een internationale allure beogen, houden het tevens op deze spelling. 34

35 Dmitri Sjostakovitsj, 1942 De onwetendheid voor wat betreft de spelling is een goed voorbeeld van het probleem waar de gehele Russische muziek onder lijdt: Rusland wordt vaak beschouwd als het grote onbekende. Na een zeer nationale stijl in de vroegromantiek, oriënteert de Russische muziek zich in de late Romantiek steeds meer op het Westen. Vanaf die tijd dringt de Russische muziek ook sterker door in het Westerse muziekleven. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan de balletten van Tsjaikovski. Het tijdsgewricht waarin de -in deze syllabus beschreven- componisten leven, dicteren een bepaalde manier van componeren. Desalniettemin heeft elke componist in deze serie die regels geheel naar zijn eigen hand gezet en daarmee ook een eigen, uniek geluid gecreëerd. Dat gegeven maakt hen niet alleen bijzonder, maar heeft er ook voor gezorgd dat ze tot de grote componisten behoren. De muzikale carrière van Sjostakovitsj begon naast zijn moeder op de pianokruk. Hij was acht jaar toen duidelijk werd dat hij een muzikaal talent was. Het kostte hem geen enkele moeite om muziekstukken te onthouden, een truc waarmee hij probeerde te maskeren dat hij het noten lezen lastig vond. Met de bladmuziek voor zijn neus speelde hij dan maar het stuk dat hij zich kon herinneren van de voorgaande week. Van zijn dertiende tot zijn negentiende studeerde Sjostakovitsj compositie en piano aan het conservatorium van Sint-Petersburg. Tijdens zijn studie speelde hij piano in bioscopen en vaudevillehuizen om zijn familie te ondersteunen. Hij sloot zijn conservatoriumstudie af met zijn Eerste Symfonie. Deze werd bijzonder goed ontvangen. In eerste instantie probeerde Sjostakovitsj zowel als concertpianist en als componist carrière te maken. Voor zijn pianospel kreeg hij weinig waardering, waardoor hij besloot zich exclusief op het componeren toe te leggen. Dankzij zijn goede vriend Ivan Sollertinsky leerde Sjostakovitsj de muziek van Gustav Mahler kennen, die grote invloed op zijn werk zou krijgen. Onder de vleugels van maarschalk Toechatsjevski kon Sjostakovitsj aan zijn composities werken zonder al te veel hinder te hebben van de staatscensuur. Hij had een baantje bij het proletarisch jeugdtheater, dat niet zo veel werk met zich mee bracht. In die periode werkte hij aan een grote opera: Lady Macbeth van het Mtsensk District, maar door een boycot van dit werk viel Sjostakovitsj uit de gratie en kreeg vervolgens moeite om zijn werk te verkopen. Stalins Grote Zuivering van maakte -ook onder de vrienden en familie van Sjostakovitsj- veel slachtoffers. Met zijn Vijfde Symfonie uit 1937 werd de componist weer goedgekeurd door het regime, vooral omdat het stuk soberder en meer classicistisch was dan zijn eerdere werken. Het stuk werd door het publiek laaiend enthousiast ontvangen, maar om heel andere redenen dan die van het regime: zij hoorde haar eigen leed in de muziek en ervoer de rouw die de wreedheden van Stalins regime veroorzaakt had. In de donkere periode tussen het afkeuren van Lady Macbeth en zijn rehabilitatie, vreesde Sjostakovitsj voor zijn leven. De enige lichtpuntjes waren zijn twee jonge kinderen, dochter Galina uit 1936 en zoon Maxim uit Zijn huwelijk met natuurkundige Nina Varzar was eerder op vriendschap dan op passie gebaseerd. Sjostakovitsj hield er meerdere serieuze relaties op na, en ook zijn vrouw had een lange verhouding met haar collega. Toch besloten ze bij elkaar te blijven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Leningrad belegerd door de Duitsers. Sjostakovitsj vluchtte met zijn gezin naar Samara in het zuiden. Hij werkte mee aan oorlogspropaganda. Zo poseerde hij als brandwacht en sprak in een radiotoespraak het Russische volk goede moed in. Tijdens de oorlogsjaren schreef hij zijn Zevende, Achtste en Negende Symfonie. De Zevende 35

36 De muzikale handtekening van Dmitri Sjostakovitsj was een vrij heroïsch stuk met een hoopvol einde, maar de Achtste en Negende werden allebei niet geschikt bevonden door de autoriteiten om uitgevoerd te worden. De Achtste vond men te somber en de Negende (uit 1945) te ironisch en te luchtig om de overwinning mee te vieren. In het buitenland werden deze symfonieën juist erg goed ontvangen. Intussen werkte hij door aan zijn kamermuziekstukken, waarin hij een grotere vrijheid had om zich uit te drukken. In 1948 werd al zijn werk wederom afgekeurd door de staat, tijdens een grote hetze tegen kunstenaars die formalistisch werk zouden produceren. Net als de componisten Prokofiev en Kachaturian moest Sjostakovitsj publiekelijk zijn excuses aanbieden en afstand nemen van zijn werk. Hij sliep in deze angstige tijd op de gang, zodat zijn gezin er in ieder geval geen getuige van zou hoeven zijn, mocht hij opgepakt worden. Zijn echte werk bracht hij niet naar buiten, maar om rond te komen schreef hij filmmuziek en om gerehabiliteerd te worden schreef hij officiële stukken. In de bureaula bleven onder andere vier strijkkwartetten en het eerste vioolconcert verborgen. In de jaren veertig en vijftig van de twintigste eeuw was Sjostakovitsj zeer goed bevriend met twee van zijn studentes: Galina Ustvolskaya en Elmira Nazirova. Het is onduidelijk in hoeverre zijn romantische gevoelens beantwoord werden, maar uit zijn correspondentie blijkt dat hij compleet in de ban van deze vrouwen was. Na de dood van zijn eerste vrouw Nina, in 1954, zou hij nog tweemaal trouwen. Zijn tweede huwelijk duurde maar drie jaar, maar zijn derde huwelijk, met Irina Supinskaya, was erg gelukkig. De worsteling om -zonder zijn principes te verloochenen- het regime tevreden te houden nam in 1960 een verrassende wending: Sjostakovitsj werd lid van de Communistische Partij. Alhoewel het regime na Stalins dood aanmerkelijk milder was geworden, bleef dit een omstreden zet. In hoeverre hij onder druk is gezet, is niet bekend. Vanaf het einde van de jaren vijftig ging zijn gezondheid achteruit. Hij leed aan chronische pijnen, verloor door polio het gebruik van zijn rechterhand en kreeg meerdere hartaanvallen. Desondanks weigerde hij zijn wodka en sigaretten op te geven. In 1975 overleed hij aan longkanker. Werk Westerse componisten hebben nogal eens de neiging om ontwijkend te reageren op vragen over hun muziek. Het kunstwerk staat op zichzelf en verlangt geen nadere toelichting. Bij Russische componisten is het een heel ander verhaal. Nadat Sjostakovitsj in zijn Eerste Symfonie aansluiting zoekt bij de West Europese Avant-garde, wordt hij door de Sovjetautoriteiten al snel op de vingers getikt. Hij gaat milder componeren in een stijl die door het volk beter te behappen zou zijn. Daarna geeft hij zelf ook af op de moderne muziek. Het is bekend dat hij een artikel ondertekent waarin gesteld wordt dat alle moderne muziek hetzelfde klinkt, waarbij nota bene de naam van Stockhausen door de schrijver waarschijnlijk is verward met die van een musicoloog: Stuckenschmidt. Maar dat soort details doen er niet toe, de boodschap was duidelijk. In 1979 (vier jaar na de dood van Sjostakovitsj) verschijnt er een biografie van de hand van Solomon Volkov, waarin hij schrijft dat Sjostakovitsj niet alleen maar keurige cantates schreef zoals Over ons vaderland straalt de zon, maar in het geheim verzet voerde door middel van bijvoorbeeld zijn zevende symfonie, die als aanklacht tegen het regime van Stalin bedoeld was. De officiële lezing is altijd geweest dat deze symfonie over de grootsheid van het Sovjetvolk en haar strijd tegen het fascisme gaat, maar deze instrumentale muziek heeft verder geen tekst, dus blijft het gissen naar de ware lezing. Wellicht zijn beide lezingen juist en heeft Sjostakovitsj het stuk verkocht als een nationalistisch werk, maar wel voorzien van een geheime verzetsboodschap. De geheime boodschap was dan wel dermate goed verstopt dat niemand deze ontdekt heeft. Met de titels van de vier delen kan men ook alle kanten op: Oorlog, Herinneringen, De wijde ruimten van ons land, Overwinning. 36

37 Een van zijn vroegste successen is Een Lady Macbeth uit het district Mtsenk uit De uitvoeringen werden zeer goed ontvangen en Sjostakovitsj werd zo enthousiast over het thema dat hij een Wagneriaanse tetralogie wilde schrijven over vrouwen waarin Lady Macbeth mijn Rheingold zal zijn. De opera had niet alleen nationaal, maar ook internationaal succes totdat vermoedelijk Stalin in eigen persoon de opera in 1936 bezocht en het stuk in de Pravda plotsklaps de grond in werd geschreven. De Pravda (De Waarheid) was het officiële communicatieorgaan van de communistische partij. De titel kopte: Chaos in plaats van muziek en brak in drie kolommen tekst de opera volledig af: Vanaf het eerste moment wordt de toehoorder geschokt door een opzettelijk dissonante, verwarde stroom van klanken. (...) We hebben hier te maken met linkse warhoofdigheid, in plaats van met natuurlijke, menselijke muziek... Dmitri Sjostakovitsj, Muzikaal gezien was deze opera juist minder avant-gardistisch dan zijn eerdere werken, zoals De Neus of de Tweede symfonie, maar het regime maakte zich meer zorgen over de inhoud. De tragische afloop stond bijvoorbeeld haaks op het gewenste happy end. Sjostakovitsj viel hierdoor uit de gratie bij de partij. Hij kreeg geen opdrachten meer en zijn oudere werken verdwenen overal van het programma. Alhoewel de repetities voor zijn Vierde Symfonie reeds waren begonnen, was er geen zaal die het stuk wilde hebben. Hij trok het stuk uiteindelijk zelf terug en bleef vijfentwintig jaar in de bureaulade liggen. Deze daad werd geïnterpreteerd als een herbezinning van de kant van Sjostakovitsj, zodat hij rustig aan zijn verdere carrière kon werken. Zowel in de vierde als de vijfde symfonie neemt Sjostakovitsj afstand van de westerse avantgarde en het expressionisme. Met de vijfde symfonie uit 1937 krijgt hij officiële erkenning in een turbulente wereld. De vijfde symfonie is een mijlpaal in de muziek van Sjostakovitsj. Sjostakovitsj lijkt dit zelf ook beseft te hebben, want in latere werken blijft hij steeds weer verwijzen naar deze symfonie. Voor het eerst kent hij een semantische waarde toe aan een ritmisch motief. Dit is iets wat typerend zal worden voor zijn muziek. Er worden veel relaties gevonden tussen de vijfde van Beethoven en de vijfde van Sjostakovitsj. Beethoven was dan ook een groot voorbeeld voor Sjostakovitsj. Zoals zijn vriend Sollertinski zou schrijven: De termen Beethoviaans en symfonisch zijn niet werkelijk van elkaar te scheiden. Een voorbeeld van een semantische waarde die aan een motief wordt toegekend, is de handtekening die Sjostakovitsj aan een aantal van zijn werken toevoegt. Dit wordt wel het DSCH-motief genoemd en is een vergelijkbare handtekening die we ook bij Bach tegenkwamen. Het motief bestaat uit de tonen D, ES, C en B (de H staat in het Duitse systeem voor de noot B) en als we de letters uitspreken als dé, es, cé, há hebben we de eerste vier letters van zijn naam, oftewel D. Schostakowitsch. Een woordgrap die in onze huidige schrijfwijze van zijn achternaam verloren is gegaan. We vinden deze handtekening onder andere terug in zijn Symfonie no. 10, Strijkkwartet no. 8, Vioolconcert no. 1 en in het Celloconcert no. 1. Sjostakovitsj is één van de eerste componisten van filmmuziek. Het was natuurlijk in eerdere 37

38 periodes nog geen optie, maar hij is een van de weinige componisten die zowel voor de concertzaal als voor de film veel heeft geschreven. Er zijn vijfendertig werken van filmmuziek van hem bekend. Bekend moeten we in dit geval met een korrel zout nemen, want de films zien we hier niet op de televisie. Zijn eerste muziek in dit genre was voor de film Nieuw Babylon (opus 18 uit 1929), maar was een groot fiasco. De eerste versie van de film werd afgekeurd door de sovjet beoordelingscommissie en moest in allerijl volledig herschreven worden, waardoor de muziek ook aangepast moest worden. Het was een stomme film en bij de repetities voor de première stuitte Sjostakovitsj op hevig verzet. Na drie voorstellingen werd zijn muziek zelfs vervangen door gangbare populaire muziek die normaal gesproken bij films gespeeld werd. Zijn laatste compositie was een Altvioolsonate die de zieke Sjostakovitsj toch nog in zes dagen schreef. Meestal zat de muziek al volledig uitgewerkt in zijn hoofd voordat hij de pen oppakte; een manier van componeren die alleen maar voor de allergrootsten der aarde is weggelegd. Alhoewel zelfs de allergrootsten die gave niet allemaal bezaten. Beethoven worstelde veel meer bij het noteren van zijn muziek. Het derde deel van de altvioolsonate van Sjostakovitsj doet overigens sterk denken aan Beethovens Mondscheinsonate. Nalatenschap De handtekening van Sjostakovitsj vinden we ook terug als hommage aan hem in muziek van onder andere Alfred Schnittke en Benjamin Britten. De kwaliteit van de muziek van Sjostakovitsj is echter niet onomstreden. Dat probleem kwamen we bij Fauré ook tegen en zal in het volgende hoofdstuk ook weer opduiken. De grote componisten uit de geschiedenis hebben allemaal een bepaalde tijd nodig om de erkenning te krijgen die zij verdienen. Het is te vergelijken met een goede wijn die ook eerst moet rijpen voordat je hem drinkt. Weinig mensen zullen vandaag de dag de genialiteit van Beethoven ter discussie durven stellen. Van de moderne muziek is het nog minder duidelijk welke componisten de tand des tijds zullen doorstaan. Over Sjostakovitsj zijn er inmiddels al heel veel boeken geschreven. De man blijft de mensen fascineren, voor een gedeelte vanwege zijn mystieke leven en ambigue opvattingen, maar vooral natuurlijk vanwege zijn intrigerende muziek. Wellicht kan er inmiddels wel voorzichtig gesteld worden dat Sjostakovitsj een duidelijke lijn heeft uitgezet voor wat betreft de sfeer in de filmmuziek. Hedendaagse filmmuziek vertoont meer affiniteit met de muziek van Sjostakovitsj dan met de avant-gardemuziek. Over het algemeen zijn filmcomponisten een slag apart en bereikt hun muziek de concertzalen niet. Net als Fauré zou Sjostakovitsj te veel oude structuren gebruiken en te veel zijn blijven hangen in het verleden. Desalniettemin zijn zowel Fauré als Sjostakovitsj wel degelijk vernieuwers. Zij doen dat echter door middel van een herkenbaarder repertoire dan de avant-garde dat doet. Zo wordt Arnold Schönberg door kenners unaniem als de grote vernieuwer van de moderne muziek gezien, echter zijn muziek is in de concertzalen veel minder vaak te horen dan die van Sjostakovitsj. De nalatenschap van Sjostakovitsj zal in de komende decennia waarschijnlijk nog voor het grootste gedeelte geschreven moeten worden. Hoofdstuk 10: Arvo Pärt (Paide ) Leven Deze reeks wordt afgesloten met een nog levende componist: Arvo Pärt. Hij werd geboren in Paide, een kleine stad in Estland. Zijn ouders gingen uit elkaar toen hij 3 was, waarna hij met zijn moeder naar Rakvere verhuisde. Aldaar begon zijn muzikale training. Toen hij zeven of acht jaar oud was, ging hij op de muziekschool piano- en muziektheorielessen volgen. Thuis stond een enorme Russische piano waar de jonge Pärt op oefende. Hierbij moest hij soms creatief zijn, want de middelste registers deden het niet zo best meer. Voor deze piano schreef hij zijn eerste composities. Als tiener luisterde hij graag naar klassieke muziek op de radio. Er is een anekdote 38

39 over hem dat hij in die tijd rondjes fietste over het marktplein, waar symfonieën werden gedraaid. Na zijn middelbare schooltijd moest hij twee jaar in dienst, waar hij hobo en drums in een militair orkest speelde. Hij had het er erg zwaar en kreeg een ernstige leveraandoening waar hij nog jaren last van zou houden. Betere tijden braken aan toen hij op het conservatorium van Tallinn ging studeren; daar werd al snel duidelijk dat hij bijzonder getalenteerd was. Volgens een medestudent leek hij de noten gewoon uit zijn mouw te schudden. Pärt studeerde bij Heino Eller, een spil in het muziekleven van Estland op dat moment. Alhoewel Eller zelf traditionele opvattingen had, stimuleerde hij toch Pärts drang naar vernieuwing en experimenten met Westerse invloeden. Arvo Pärt, foto K. Kikkas Tijdens zijn studie wist Pärt al een beroepspraktijk op te bouwen in de muziek. Hij werkte als geluidstechnicus bij de Estse radio. Ook componeerde hij film- en theatermuziek. Met dit laatste is hij nog jaren doorgegaan. Zijn eerste grote werk is Necrolog uit Dit zorgde voor behoorlijk wat ophef, omdat Pärt serialistisch gewerkt had. Deze verderfelijke Westerse invloed werd onder het Sovjetregime bepaald niet gewaardeerd. Na het schrijven van een traditioneel, optimistisch stuk als goedmaker, kon Pärt de rest van de jaren 60 redelijk ongestoord zijn experimentele werken componeren en laten uitvoeren. Helaas ontstond er in 1968 weer een schandaal, dit keer rond een uitvoering van zijn stuk Credo. De religieuze aard van het stuk werd sterk afgekeurd. Het leidde bij Pärt tot een diepe crisis, niet alleen op muzikaal gebied, maar ook op spiritueel en fysiek vlak. Hij had het gevoel dat er geen vooruitgang mogelijk was in de muziek en wist dat hij op zoek moest naar een geheel nieuwe manier van componeren. Hij trok zich terug in stilte. In het begin van de jaren zeventig trad hij als componist weer naar buiten met nieuwe werken: de Derde Symfonie en - de later teruggetrokken- cantate Laul Armastatule. In zijn privéleven was de crisis ook voorbij. Hij was opnieuw getrouwd, werd lid van de Russisch Orthodoxe kerk, zijn gezondheid was weer hersteld en - het belangrijkste in deze context- geïnspireerd door de vroege muziek ontwikkelde hij een nieuwe tonale techniek die hij tintinnabuli noemde. De eerste werken in deze stijl kwamen in 1976 voor het voetlicht en behoren nu nog steeds tot de meest uitgevoerde van al zijn composities: Fratres, Summa, Cantus, Tabula Rasa, Fur Alina, In Spe en een vroege versie van Passio. Gedurende de jaren zeventig werden Russische joden aangemoedigd naar Israël te emigreren. Pärts vrouw Nora was joods, en uiteindelijk besloten ze gebruik te maken van deze regeling om 39

40 de Sovjet-Unie te verlaten, omdat de nieuwe harde partijlijn het Pärt bijzonder moeilijk maakte zijn werk als componist voort te zetten. In 1980 stapte het gezin Pärt op de trein naar Wenen. Aangezien ze geen concrete plannen hadden om zich daadwerkelijk in Israel te vestigen, kwamen ze al snel in Berlijn uit, waar Pärt bleef wonen tot zijn remigratie naar Estland rond het jaar Vanaf halverwege de jaren tachtig was Pärts ster rijzende. Zijn populariteit groeide snel, mede dankzij enkele opnames bij het Duitse ECM Records. Alhoewel zijn werken steeds meer werden uitgevoerd, was de ontvangst door critici lauw te noemen. Pärt wordt geschaard onder de God Squad, een groep christelijke minimalistische componisten uit de twintigste eeuw. Andere leden zijn de Brit John Tavener, de Pool Henryk Górecki en de Russische Sofia Goebajdoelina. In 2003 ontving Pärt de Contemporary Music Award en in 2005 viel hem de eer ten deel om onderwerp van een compleet festival te zijn: het Komponistenporträt van het Rheingau Musik Festival. In 2008 ontving hij de Deense Léonie Sonning-prijs. Alhoewel Pärt tegenwoordig zeer bekend en populair is, houdt hij zijn privéleven graag privé. Hij houdt er niet van om over zichzelf te praten en geeft zelden interviews. Hierover zegt hij zelf: Als iemand mij wil begrijpen, moeten ze naar mijn muziek luisteren; als ze mijn filosofie willen leren kennen, kunnen ze de kerkvaders lezen, als iemand iets over mijn leven wil weten, dat zijn dingen die ik liever niet deel. Werk Zoals elke componist in de 20e eeuw moet ook Arvo Pärt diep bij zichzelf te rade gaan om te bepalen waar muziek eigenlijk over gaat. We zagen in de voorgaande hoofdstukken dat het de componisten steeds gelukt is om een eigen geluid te creëren door de regels een beetje naar hun hand te zetten. Juist daar waar ze afweken van de regels, vielen ze op. Elke moderne componist moet echter niet alleen zijn eigen sound creëren zoals in de afgelopen eeuwen. In vroeger tijden waren de regels een stuk duidelijker, maar het grote probleem van de 20e eeuw is dat Arvo Pärt er geen regels meer zijn. In de eerste helft van de twintigste eeuw probeert de avant-garde de ontwikkelingen nog in een keurslijf te duwen door de strenge regels van de dodecafonie en het serialisme aan te hangen. De werkbaarheid van deze regels is beperkt, zodat men in de jaren 60 tot de conclusie komt dat eigenlijk alles kan en mag. De compositie 4 33 van John Cage speelt hierin een sleutelrol. Deze muziek bestaat uit vier minuten en drieëndertig seconden stilte. Wat gebeurt er eigenlijk met een componist als hij alles kan doen wat hij wil? Dan gaat hij zichzelf toch weer regels opleggen. Elke componist doet dat echter op zijn eigen manier; hij experimenteert met zijn eigen set aan regels en vervolmaakt die tot een sluitend systeem. Zo gaat ook Arvo Pärt te werk. Na vastgelopen te zijn in het serialisme komt hij na een periode 40

41 van bezinning terug met zijn eigen ontworpen systeem van Tintinnabuli. De term Tintinnabuli verwijst naar een bel. Het is een compositorische stijl die Arvo Pärt voor het eerst introduceert in zijn werken Für Alina (1976) en Spiegel Im Spiegel (1978). In deze stijl keert hij terug naar de tonaliteit, geïnspireerd door de Renaissancemuziek die hij in zijn bezinningsperiode bestudeerde. De Tintinnabuli-stijl gaat uit van twee melodische lijnen: één lijn bespeelt de tonen van de drieklank op de tonica en de tweede lijn doorloopt de diatonische toonladder. Deze twee lijnen zijn samen één, want bij Pärt is één plus één, één. Tintinnabuli is de mathematische exacte verbinding van een lijn naar een andere... Tintinnabuli is de regel waar de melodie en de begeleiding één zijn. Één plus één, is één het is geen twee. Dit is het geheim van de techniek. Volgens Pärt is luisteren naar één mooie toon al iets heel bijzonders en Tintinnabuli is zijn wereld waarin de eenvoud verheerlijkt wordt. Pärt zoekt altijd eenheid, terwijl vormen van complexiteit hem verwarren. De compositie Für Alina-die Pärt schreef voor pianosolo- benadrukt deze denkwijze in een kort werk dat zeer helder en kaal is. Het is de enige compositie die in deze syllabus in zijn geheel afgedrukt wordt. In de eerste vier maten loopt de bovenste stem door de Manuscript Für Alina diatonische tonen van b mineur. Eerst stijgend, daarna dalend: c d e - fis fis - e d c b. De tweede partij heeft tegelijkertijd de noten van de drieklank op de tonica: b mineur (b d fis): b b d d d d b b fis. In de bas wordt slechts één keer een b in octaaf gespeeld. Vervolgens wordt die het hele stuk aangehouden. De overige elf maten brengen wat tonaliteit betreft niets nieuws. Het blijft een herhaling van wat in de eerste vier maten is geëxposeerd. Geen nieuwe akkoorden, geen nieuwe toonsoorten. Het is slechts een omspeling van het b mineur akkoord. Kijkt men naar de partituur, dan springt meteen één plek in het oog: in maat 11 heeft Arvo Pärt een bloem getekend. Dit is de enige plek waar een noot staat die niet in het b mineur akkoord thuishoort: namelijk de cis. In de volgende stukken die Pärt componeert, staat het experimenteren met het nieuwe systeem centraal. Steeds wordt er gekeken of het kale muzikale systeem genoeg massa heeft om meerdere werken te kunnen dragen. Dit is kennelijk gelukt, want Pärt sluit deze ontwikkelingsperiode af met zijn grote werk Tabula Rasa. Hierbij is het hele systeem, dat bij Für Alina in vijftien maten is gepresenteerd, uitgegroeid tot een volwaardig werk van meer dan vijfentwintig minuten, bestaande uit twee delen. 41