Hogeschool-Universiteit Brussel

Transcriptie

1 Hogeschool-Universiteit Brussel Campus Stormstraat Stormstraat Brussel Faculteit Economie en Management Studiegebied Handelswetenschappen en bedrijfskunde Opleiding: Handelsingenieur Islam en economie Hicham CHAMMOUR Master Handelsingenieur Academiejaar

2 Samenvatting 1. Probleemstelling en onderzoeksvraag De titel islam en economie is zeer breed. Het islamitisch financieren is wereldwijd aan het groeien. Islamitische financiële instellingen moeten ook voldoen aan internationaal geldende standaarden. Doordat islamitische banken een verschillende organisatiestructuur hebben van conventionele banken brengt dit problemen met zich mee. Deze meesterproef tracht meer bepaald een antwoord te bieden op de vraag wat de specifieke risico s zijn die islamitische banken lopen en hoe een islamitische bank het Bazel II akkoord kan implementeren. 2. Onderzoeksmethode a. Verantwoording onderzoeksmethode Dit is een meesterproef gebaseerd op literatuur. Er is heel wat literatuur terug te vinden over dit onderwerp. Het ontbreekt niet aan studies en academische werken rond het onderwerp. De meeste literatuur is in het Engels en afkomstig van Arabische auteurs. Doordat het onderwerp ook aan interesse wint in Europese landen en Noord-Amerika zijn er nu meer en meer boeken te vinden van westerse auteurs over dit onderwerp. b. Verzameling en verwerking van de gegevens Er bestaan 2 organisaties die een reeks werken hebben uitgebracht over het functioneren van islamitische financiële instellingen. De IFSB en de AAOIFI trachten internationale standaarden te ontwikkelen voor het islamitisch financieren. Ze bestuderen op een gedetailleerde manier de werking van islamitische financiële instellingen. Deze organisaties bespreken ook alternatieve manieren om te voldoen aan de conventionele eisen van financiële instellingen. De C.E.R.E.I. (Cercle d Etudes et de Recherche en Economie Islamique) zet zich in om het islamitisch financieren te promoten in België. Het is een vereniging professionelen die het islamitisch financieren en de toepassing ervan in België en Europa bestuderen. Ze stellen hun kennis, ervaring en databanken ten dienste van de mensen die geïnteresseerd zijn in dit onderwerp. Door de verwerking van deze verschillende bronnen wordt getracht om de implementatie van het Bazel II akkoord in een islamitische bank te onderzoeken. 3. Bevindingen en besluiten In het eerste deel werden de drie pijlers van het Bazel II akkoord besproken. De eerste pijler geeft aanbevelingen om de minimale kapitaalvereiste voor krediet-, markt-, en operationele risico s te berekenen. De tweede pijler geeft aanbevelingen voor de toezicht van financiële instellingen. De derde pijler moet de twee eerste pijlers aanvullen en handelt over de marktdiscipline. Pijler drie moet transparantie en stabiliteit bevorderen. Vervolgens werden de basisprincipes van het islamitisch financieren en de financieringsproducten van islamitische banken besproken. De vier basisprincipes van het islamitisch financieren zijn: het verbod op riba, het verbod op gharar, zakat en het verbod op onzedelijke activiteiten. Op basis van deze principes worden er islamitische financieringsproducten ontwikkeld die in drie categorieën worden ingedeeld: 2

3 partnerschapscontracten, ruilcontracten en andere. Partnerschapcontracten worden gekenmerkt door het feit dat winsten en verliezen worden gedeeld door bank en klant. Islamitische banken moeten net zoals conventionele banken rekening houden met krediet-, markt-, liquiditeits-, en operationele risico s. Toch verschilt het risicoprofiel van islamitische banken. Islamitische banken beschikken niet over een hedgingtechnieken of over een goed ontwikkelde secundaire markt. Verder zijn islamitische banken onderhevig aan het rate of return risico, displaced commercial risico, sharia risico en fiduciair risico. Wat betreft de eerste pijler van het Bazel II akkoord en de formule voor kapitaalgeschiktheid werden door de IFSB en de AAOIFI een aantal voorstellen gedaan die rekening houden met de specificiteit van de islamitische banken. Deze voorstellen houden rekening met algemene en specifieke investeringsrekeningen en met specifieke risico s van islamitische banken. De meeste aanbevelingen van het Bazelakkoord in verband met de tweede pijler zijn toepasbaar op islamitische banken. Er moet wel extra aandacht geschonken worden aan de liquiditeitsmanagement bij islamitische banken. De derde pijler brengt ook problemen met zich mee voor islamitische banken omdat er geen uniforme rapportering is. 3

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding Probleemstelling Onderzoeksvragen Methodologie Bazel II akkoord Achtergrond Bazel I akkoord Bazel II akkoord Pijler 1: minimale kapitaalvereisten Pijler 2: werking van het toezicht Pijler 3: marktdiscipline Methodes om kredietrisico te berekenen Standaardmethode Internal rating based method of IRB Advanced rating based method Gevolgen van het Bazel II akkoord Kritiek op het Bazel II akkoord Islamitisch financieren Achtergrond Basisprincipes van het islamitisch financieren Verbod op riba Verbod op gharar Verbod op investering in onzedelijke activiteiten Zakat Opmerkingen Islamitische bank Achtergrond Toezicht door de Sharia-raad Contracten Ruilcontracten Partnershapcontracten Andere contracten Rekeningen Transactiedeposito s Investeringsrekeningen Reserverekeningen

5 4.5 Balans van een islamitische bank Belang van aangepaste standaarden Balans van een islamitische bank Risico s in een islamitische bank Achtergrond Kredietrisico Marktrisico Rate of return risico Equity price (aandelenprijs) risico Commodity (basisproduct, grondstof)risico FX rate risico Liquiditeitsrisico Operationeel risico Risico s eigen aan een islamitische bank Displaced commercial risico Fiduciair (vertrouwens) risico Sharia risico Opmerkingen Bazel II in een islamitische bank Instellingen Knelpunten Pijler 1: minimale kapitaalvereisten Kapitaal: Tier 1 en Tier IFSB standaard AAOIFI standaard Andere voorstellen Pijler 2: werking van het toezicht Pijler 3: marktdiscipline Methodes om kredietrisico te berekenen Besluit Referentielijst

6 Figuren Figuur 1: 3 pijlers van het Bazel II akkoord...14 Figuur 2: aandeel financieringsproducten van de nationale bank van Maleisië eind Figuur 3: verschillende islamitische contracten...32 Figuur 4: murabaha-model...33 Figuur 5: ijara-model...34 Figuur 6: salam-model...35 Figuur 7: mudaraba-model...36 Figuur 8: musharaka-model...37 Figuur 9: vier types marktrisico in verschillende islamitische financieringsproducten...47 Tabellen Tabel 1: cijfervoorbeeld Bazel I...12 Tabel 2: risicogewichten standaardmethode...16 Tabel 3: cijfervoorbeeld Bazel II..14 Tabel 4: samenvatting van de verschillende methodes inzake kredietrisico...19 Tabel 5: balans van een islamitische bank...42 Tabel 6: risicoprofiel van een conventionele bank vs. Islamitische bank

7 1 Inleiding De recente ontwikkelingen van het islamitisch financieren hebben de aandacht gewekt van heel wat internationale organisaties, nationale autoriteiten, beleidsmakers en academici. De sector van het islamitisch financieren is aan het groeien. De islamitische financiële instellingen moeten voldoen aan internationaal geldende standaarden. Islam en economie is een breed onderwerp. In dit werk bekijken we hoe een islamitische bank het Bazel II akkoord kan toepassen. Het islamitisch financieren is een alternatief op een conventioneel financieel systeem. De kenmerken van het islamitisch financieren zijn duidelijk niet gelijk aan de kenmerken van het conventionele systeem. Het islamitisch financieren is gebaseerd op vier basisprincipes. Deze basisprincipes vloeien voort uit de sharia. De sharia, of islamitische wetgeving, is een set van regels die culturele, economische, sociale en politieke aspecten van de islamitische samenleving regelt. De vier basisprincipes zijn het verbod op rente (riba), het verbod op exploitatie van onzekerheid (gharar), religieuze belasting (zakat) en het verbod op onzedelijke activiteiten. In niet-islamitische landen is het ongebruikelijk om te werken zonder rente. De gehele werking van het conventioneel systeem is gebaseerd op rente. De markt van het islamitisch financieren is wereldwijd spectaculair aan het groeien. De activa zijn in 2006 met 30% gestegen en vertegenwoordigen miljard dollar. Volgens onderzoeksbureau Mc Kinsey komt de waarde van de totale markt binnen 2 jaar uit op miljard dollar. Er wordt verwacht dat het aantal niet-moslims dat gebruik maakt van deze vorm van financieren ook groeit. De stijging van het aantal niet-moslims zal niet te wijten zijn aan het geloof, maar wel aan de gunstige en ethische voorwaarden. Het islamitisch financieren groeit van een nichemarkt naar een globale markt. De eerste islamitische banken werden geïntroduceerd in de moslimlanden in het begin van de jaren De belangrijkste centra liggen natuurlijk nog in het Midden-Oosten en Azië, maar Europa lonkt. We vinden Britse banken als HSBC en Lloyds TSB als koplopers. De groeiende moslimgemeenschap in Europa en Noord-Amerika zorgt ervoor dat het islamitisch financieren ook in het Westen aan aandacht wint. In Groot-Brittannië is de eerste islamitische bank geopend in The Islamic Bank of Britain heeft plannen om uit te breiden naar andere Europese landen. Nog in Groot-Brittannië heeft accountantskantoor Deloitte een Sharia-geleerde in dienst genomen in verband met de groei in islamitische financiële instellingen en producten. Verdere ontwikkeling van islamitische financiële producten wordt evenwel belemmerd door de huidige belastingwetgeving in Engeland. Wettelijke belemmeringen komen ook in België voor. In Frankrijk en Nederland bieden sommige banken islamitische diensten aan hun klanten aan. 1.1 Probleemstelling De islamitische financiële instellingen moeten ook voldoen aan internationaal geldende standaarden. Door de eigenheid van het islamitisch financieren gebeurt de toepassing van deze internationale standaarden anders. In dit werk bespreken we de toepassing van het Bazel II akkoord in islamitische banken. Het Bazel II akkoord is een internationale standaard 7

8 voor bankentoezicht. De Bazelcommissie voor Bankentoezicht werd opgericht in 1975 om de standaarden voor het internationaal bankieren te verbeteren en de kansen op een systeemcrisis te verkleinen. Door het feit dat de islamitische banken gebaseerd zijn op andere principes is de organisatiestructuur van een islamitische bank verschillend van die van een conventionele bank. Uit de praktijk blijkt dat bij de verschillende islamitische financieringsproducten de markt-, krediet- en operationele risico s verschillen van die van de conventionele financieringsproducten. Daarnaast zijn er andere risico s die specifiek zijn voor islamitische financiële instellingen. 1.2 Onderzoeksvragen In deze eindverhandeling bekijken we hoe een islamitische bank het Bazel II akkoord kan toepassen. Hiervoor proberen we een antwoord te vinden op een aantal onderzoeksvragen. Omdat conventionele banken verschillen van islamitische banken is het interessant om volgende vraag te stellen : Op welke punten is de implementatie van Bazel II in een islamitische bank verschillend van die van een conventionele bank en wat zijn de oplossingen hiervoor? Verder zijn de risico s die islamitische banken lopen verschillend van die van conventionele banken. Een tweede vraag luidt : Welke zijn de risico s eigen aan een islamitische bank en hoe kan Bazel II geïmplementeerd worden rekening houdend met deze risico s? Om een antwoord te vinden op de onderzoeksvragen worden twee deelonderzoeksvragen geformuleerd. De eerste vraag betreft de werking van het Bazelakkoord. Daarna bespreken we de basisprincipes van het islamitisch financieren en de werking van een islamitische bank. Op welke basisprincipes steunt het islamitisch financieren en welke financieringsproducten worden door islamitisch banken gebruikt? 1.3 Methodologie Om de onderzoeksvragen te beantwoorden, maken we gebruik van de bestaande literatuur. Wat betreft de literatuur omtrent Bazel II zijn een reeks interessante boeken voorhanden. Verder kan je op de site van The Bank for International Settlement (BIS) de publicaties over het Bazel II akkoord raadplegen. Het islamitisch financieren wint ook in België aan belang. De C.E.R.E.I. (Cercle d Etudes et de Recherche en Economie Islamique) is een denktank die zich inzet om het islamitisch financieren te promoten in België. Het is een vereniging professionelen die het islamitisch financieren en de toepassing ervan in België en Europa bestuderen. Ze stellen hun kennis, ervaring en databanken ten dienste van de mensen die geïnteresseerd zijn in dit onderwerp. In de moslimwereld bestaan er verschillende organisaties die een reeks werken hebben uitgebracht over het functioneren van islamitische financiële instellingen. De twee belangrijkste zijn de Islamic Financial Services Board (IFSB) en de Accounting and Auditing Organisation for Islamic Fianancial Institutions (AAOIFI). De IFSB en de AAOIFI trachten internationale standaarden te ontwikkelen voor het islamitisch financieren. De publicaties van de IFSB zijn te raadplegen op hun site. De AAOIFI en de IFSB bestuderen op een gedetailleerde manier de werking van islamitische financiële 8

9 instellingen. Deze organisaties bespreken ook alternatieve manieren om te voldoen aan de conventionele eisen van financiële instellingen. De internationale regelgevingen houden geen rekening met de specificiteit van islamitische financiële transacties. Hierop trachten deze gespecialiseerde organisaties een gepast antwoord te vinden. Door een grondige studie van deze verschillende bronnen wordt getracht om de implementatie van het Bazel II akkoord in een islamitische bank te bespreken. Concreet wordt de eindverhandeling als volgt ingedeeld. In het eerste hoofdstuk bespreken we het Bazel II akkoord zodat we een duidelijk idee krijgen van wat dit verdrag inhoudt. In het tweede hoofdstuk bespreken we de basisprincipes van het islamitisch financieren. Dit is belangrijk om de werking van een islamitische bank te begrijpen. In het derde hoofdstuk wordt de werking van een islamitische bank uitgelegd. Hierbij worden de verschillende financieringsproducten besproken die door islamitische banken worden gebruikt. Het vierde hoofdstuk handelt over de risico s waaraan islamitische banken worden blootgesteld. Het vijfde en laatste hoofdstuk bespreekt de implementatie van het Bazel II akkoord in een islamitische bank. 9

10 2 Bazel II akkoord 2.1 Achtergrond Het Bazelcomité op bankentoezicht werd opgericht in 1974 door de centrale bankbestuurders van de G10 (de groep van 10 rijkste landen). De G10, die ondanks de latere toetreding van Zwitserland de naam bleef behouden, wordt vertegenwoordigd door elf industriële landen: België, Nederland, Frankrijk, Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Italië, Zwitserland, Zweden, Canada, Japan en de Verenigde Staten. Aan deze landen heeft het Bazelcomité nog Spanje en Luxemburg toegevoegd. Deze landen hebben een overeenkomst gesloten om elkaar leningen te verstrekken indien de middelen van het Internationaal Monetair Fonds ontoereikend zijn. De leden van de G10 worden vertegenwoordigd door de centrale banken en toezichtorganen van hun land. Voor België zetelen in het Bazelcomité een vertegenwoordiger van de Nationale Bank en een vertegenwoordiger van de Commissie voor het Bank-, Financie- en Assurantiewezen (CBFA). De rol van het Bazelcomité is, volgens Aernoudt (2005), het bevorderen van de solvabiliteit en de stabiliteit van de financiële sector. De centrale banken van de G10 overleggen en werken samen inzake economische, monetaire en financiële aangelegenheden. Het Bazelcomité wordt belast met toezicht op de gezondheid van de banken. De aanbevelingen van het Bazelcomité zijn juridisch niet bindend. Ze hebben eerder een regelgevend karakter. In vele landen worden deze algemene richtlijnen in wettelijke normen vertaald. Ook de Europese Commissie laat zich inspireren door deze aanbevelingen. De akkoorden worden meestal vertaald in Europese richtlijnen. 2.2 Bazel I akkoord Het Bazelcomité gaat ervan uit dat het kredietrisico één van de belangrijkste risico s is waarmee financiële instellingen worden geconfronteerd. Het publiceerde in 1988 een reglementering op het gebied van kapitaalvereisten voor internationale banken. Deze reglementering werd bekend als het Bazel I akkoord. Het basisidee was dat de banken een kapitaalbuffer moesten aanhouden. Het eigen vermogen dat wordt aangehouden is gelijk aan 8% van de risicogewogen activa. Dit staat bekend als de Cooke-ratio. De Cooke-ratio is een internationaal solventieratio die de verhouding weergeeft tussen het eigen vermogen en de activa. De activa worden gewogen naar hun risico. 10

11 Aernoudt (2005, p.33) bespreekt de verschillende soorten kapitaal onder het Bazel II akkoord. Om het eigen vermogen te definiëren, maakt Bazel I een onderscheid tussen Tier 1 (kernkapitaal) en Tier 2 (suppletoire kapitaal) kapitaal. Tot de eerste categorie behoren aandelen en reserves. In het akkoord wordt niettemin gestipuleerd dat het Tier 1 kapitaal 4% van het risicogewogen actief moet bedragen. Tot de tweede categorie behoren verborgen reserves en herwaarderingsmeerwaarden. Vaak worden daar algemene provisies, hybride kapitaalinstrumenten en achtergestelde schulden aan toegevoegd. Het totale kapitaal (Tier 1 + Tier 2) moet 8% van de gewogen activa bedragen en het Tier 2 kapitaal mag nooit groter zijn dan het Tier 1 kapitaal. Voor de activa worden wegingen toegekend aan de verschillende categorieën. Men gaat niet aan alle activa hetzelfde gewicht toekennen, want sommige verrichtingen zijn risicovoller dan andere. De activa worden onderverdeeld in vier verschillende categorieën: Voor kredieten aan de overheid is er geen risico en is de wegingscoëfficiënt gelijk aan 0%. Kredieten aan banken krijgen een wegingscoëfficiënt van 20%. Ze zijn risicovoller dan kredieten aan de overheid en minder risicovol dan kredieten aan privéinstellingen. Door hypotheek gewaardeerde kredieten worden gewogen aan 50%. Kredieten aan privé-instellingen krijgen een wegingscoëfficiënt van 100%. De Cooke-ratio kan als volgt worden weergegeven: Tier 1 + Tier 2 = > 8% RWA Met RWA: Risico Weighted Assets of risicogewogen actief Ter illustratie wordt een cijfervoorbeeld gegeven: Eigen vermogen van de bank: Tier 1 kapitaal: 400 miljoen Tier 2 kapitaal: 200 miljoen Activa van de bank: Kredieten aan overheid Interbancaire kredieten Hypotheek Krediet aan privé-instellingen : 4000 miljoen : 3000 miljoen : 2000 miljoen : 5000 miljoen Met een totaal vermogen van 600 miljoen heeft de bank een uitstaand vermogen van 14 miljard. Op het eerste zicht lijkt de Cooke-ratio gelijk aan 4,3%. Maar de activa moeten nog gewogen worden. Dit wordt verder uitgewerkt in onderstaande tabel. 11

12 Tabel 1: cijfervoorbeeld Bazel I uitstaand (in miljoenen) wegingscoëffiënt gewogen activa Kredieten aan overheid Interbancaire kredieten Hypotheek Krediet aan privéinstellingen totaal Na weging van de activa bedraagt de ratio 9,09%. De minimumnorm van 8% wordt behaald. Aan de eis voor het kernkapitaal wordt ook voldaan. Het Bazel I akkoord moest de stabiliteit en de gezondheid van financiële instellingen garanderen. Door een gestandaardiseerde aanpak toe te passen op alle internationale banken werden de concurrentiële ongelijkheden tot een minimum beperkt. Het Bazel I akkoord groeide in meer dan 100 landen uit tot referentie. De regelgeving werd omgezet in nationale wetgevingen. In alle landen van de Europese Unie werd het akkoord toegepast. Het werd zelfs uitgebreid naar alle kredietinstellingen en was niet enkel van toepassing op internationaal actieve banken. De voornaamste reden voor het succes van dit akkoord was te wijten aan haar eenvoud: er werd enkel rekening gehouden met het kredietrisico en de weging van de activa was gemakkelijk te berekenen. Volgens Aernoudt (2005, p.38) evolueerde de gemiddelde Cooke-ratio van 9,8% naar 11,2%. Het doel van het Bazelakkoord werd bereikt, namelijk de gezondheid en de stabiliteit van de banksector verhogen. Ondanks het succes kende het Bazel I akkoord heel wat kritiek. Ten eerste werd de overdreven vereenvoudiging van de risicocategorieën bekritiseerd. Er kwamen opmerkingen op het feit dat het akkoord geen rekening hield met de solvabiliteit van de kredietaanvrager. Alle bedrijven krijgen eenzelfde risicogewicht, terwijl sommige ondernemingen stabieler zijn dan andere. Zo moest een bank eenzelfde percentage eigen middelen reserveren voor de toekenning van een krediet aan een zwakke, weinig solvabele onderneming als aan een multinational met een rating AA waar de kans op niet-terugbetaling significant kleiner was. Ten tweede werd het Bazel I akkoord bekritiseerd omdat het enkel rekening hield met het kredietrisico. In 1996 werd het akkoord uitgebreid door het marktrisico te integreren. Hiertegen moest ook een bepaald kapitaal worden aangehouden. Banken konden onder strikte voorwaarden dat risico bepalen en wegen op basis van interne modellen. De hevigste kritiek werd geuit op de lineaire benadering van het risico. Het zette banken aan om meer risico s te nemen. Hogere risicokredieten hebben eenzelfde kost als het verlenen aan minder risicovolle ondernemingen, terwijl er hogere risicopremies en hogere rendementen uit kunnen voortvloeien. Dit betekent dat banken meer kredieten konden uitgeven aan risicovolle privéondernemingen. Het gewicht van die laatste in de 12

13 risicoportefeuille is even groot als dat van risicoloze ondernemingen. Als gevolg hiervan kon de rendabiliteit toenemen, maar tegelijkertijd kwam de gezondheid van het banksysteem in gevaar (De Cock, p.45). 2.3 Bazel II akkoord Als antwoord op de tekortkomingen van het Bazel I akkoord werd het Bazel II akkoord opgesteld. In dit akkoord wordt er ook aandacht geschonken aan operationele risico s. Bazel II is een internationaal akkoord tussen banken. Het akkoord regelt het solvabiliteitstoezicht op internationaal opererende banken en moet voorkomen dat banken in financiële problemen raken. De regels van Bazel II schrijven voor dat banken moeten kunnen aantonen dat zij voldoende kapitaal hebben om de risico s die zij lopen af te dekken. Het gaat hierbij om kapitaalreserves voor krediet-, markt- en operationele risico s. De reserves zijn een buffer van eigen vermogen voor de dekking van onverwachte verliezen. Verder wordt de kwaliteit van de klant weergegeven door een rating. Een grote en goed beheerde onderneming krijgt een betere rating als een meer risicovolle onderneming. We vatten de 3 belangrijkste categorieën van risico s samen. Deze risico s zijn uitermate belangrijk voor het Bazel II akkoord: Het marktrisico wordt gedefinieerd als de kans op verliezen in balans- en buitenbalansposten ten gevolge van beweging in de marktrisicofactoren. Deze factoren zijn vooral de rentevoeten, grondstoffen, aandelen en wisselkoersen. Het operationele risico is de kans op verliezen die kunnen ontstaan door het falen van interne controles, onderbreking of storing in de systemen en procedures, frauduleuze handelingen, menselijke fouten, brand, Banken moeten dus ook informatie verzamelen over hun interne processen. Het kredietrisico heeft betrekking op de niet-terugbetaling van de kredietnemer. Dit kan vermeden worden door een aangepaste kredietpolitiek toe te passen. Aernoudt (2005) onderscheidt nog een vierde categorie die van toepassing is op banken, namelijk het liquiditeitsrisico. Dit is het risico dat men loopt om zonder liquiditeiten te blijven. Het liquiditeitsrisico is het gevolg van de kredietpolitiek en wordt bestreden door een minimumkapitaalvereiste in te voeren. 13

14 Bazel II kapitaal akkoord Minimum kapitaaleisen Inschatting noodzakelijke regels Werking van het toezicht Interne inschatting van bank Marktdiscipline Inschatting door de markt Kapitaalbeslag voor : Kredietrisico Marktrisico Operationeel risico Beoordeling toezichthouder op alle vormen van risico Informatie vrijgeven en stabiliteit bevorderen Solvabiliteitseis Risico management Transparantie Figuur 1: 3 pijlers van het Bazel II akkoord Pijler 1: minimale kapitaalvereisten In de eerste pijler worden de minimale kapitaalvereisten voor de drie verschillende risico s bepaald: marktrisico, kredietrisico en operationele risico. Het Bazel II akkoord is nog steeds gebaseerd op het Cooke-ratio. Doordat er ook andere risico s in acht worden genomen bij het wegen van de activa spreekt men van McDonough ratio of BIS II ratio. Het BIS II ratio wordt als volgt berekend en moet steeds groter zijn dan 8%. Tier 1 + Tier 2 + Tier 3 = RWA + 12,5 Cmr + 12,5 Cor > 8% Met : Tier 1 kapitaal Tier 2 kapitaal Tier 3 kapitaal RWA Cmr Cor : hetzelfde als bij de Cooke-ratio : hetzelfde als bij de Cooke-ratio : achtergestelde leningen met een looptijd van 2 jaar, deze is gelimiteerd tot 250% van het Tier 1 kapitaal : Risico Weighted Assets of risicogewogen actief, dit blijft hetzelfde als bij de Cooke-ratio : kapitaalvereisten voor het marktrisico : kapitaalvereisten voor het operationeel risico De Bazel II-norm kan men dus zien als: Het maximum totaal volume risicogewogen activa wordt bepaald door de kapitaalsvereisten voor markt- en operationeel risico te 14

15 vermenigvuldigen met 12,5 en deze te tellen bij de risicogewogen activa voor kredietrisico (Aernoudt, 2005, blz. 43) Pijler 2: werking van het toezicht De tweede pijler handelt over de supervising review of de werking van het toezicht. De financiële instellingen moeten zorgen voor goede interne processen om de geschiktheid van het kapitaal te kunnen beoordelen op basis van een grondige evaluatie van de risico s. De instellingen moeten samen met de toezichthouders het gewenste kapitaalniveau bepalen voor de instelling. De bank zelf heeft de verantwoordelijkheid over de hoogte van het kapitaal. Toch wordt er een belangrijke rol weggelegd voor de toezichthouders. Deze is groter als de financiële instellingen gebruik maken van interne ratingmodellen. De toezichthouder kan overgaan tot een hogere kapitaalvereiste dan wat voorgeschreven wordt door het akkoord. Het is belangrijk dat er voldoende dialoog is tussen de instelling en de toezichthouder (Aernoudt, 2005, p.41). Binnen de tweede pijler werden door het Bazelcomité (2006) vier principes opgesteld: De toezichthouders moeten zo snel mogelijk ingrijpen als de hoeveelheid kapitaal onder de minimale kapitaalvereisten ligt. De banken moeten meer kapitaal aanhouden dan de wettelijke minimale kapitaalvereisten. De toezichthouders moeten de interne strategieën en procedures beoordelen. Banken moeten gebruik maken van geschikte methoden om risico s te bepalen en goede strategieën ontwikkelen om minimale kapitaalvereisten na te komen Pijler 3: marktdiscipline Het Bazel II akkoord integreert ook een geheel nieuw onderwerp, namelijk de marktdiscipline. Deze pijler moet zorgen voor transparantie en stabiliteit. Financiële instellingen moeten informatie vrijgeven die externe partijen toelaten om het risicoprofiel en kapitalisatieniveau van de banken te beoordelen. Het Bazelcomité geeft niet aan hoe de supervisor het vrijgeven van informatie moet aanmoedigen of wat de impact van de markt zal zijn op het risicoprofiel van de bank. Er bestaan verschillende vormen van marktdiscipline. Volgens De Cock (2007, p.9) volstaat marktdiscipline alleen niet om het bankwezen onder controle te houden. Toch kan het dienen als een nuttig complement bij het bankentoezicht. 2.4 Methodes om kredietrisico te berekenen Als antwoord op de kritiek op Bazel I worden de risicowegingen beter afgestemd op het risiconiveau van leningen en andere activa. Verder wordt de risicometing verfijnd en aangepast aan het risicoprofiel van de kredietnemer. 15

16 Er worden drie methoden voorgesteld om de minimale kapitaalvereisten voor kredietrisico te berekenen. Deze drie methoden worden kort toegelicht Standaardmethode Deze methode leunt het best aan bij het Bazel I akkoord. Voor deze methode maakt men gebruik van externe ratings. Op basis hiervan wordt de 8% minimale kapitaalvereiste aangepast aan het risicoprofiel van de kredietnemer. De externe rating gebeurt door gespecialiseerde bedrijven. De twee bekendste en belangrijkste Credit Rating Agencies (CRA) zijn Standard en Poor s en Moody s. Daarnaast bestaan nog kleinere CRA s zoals Fitch en een verzameling onbeduidende agencies. Hoewel rating onomstreden is, wordt die niet gespaard van kritiek. Een eerste kritiek is het feit dat ratings in Europa minder worden gebruikt dan in de Verenigde Staten. Waar geen externe ratings bestaan, blijft de risicoweging 100%. Het gevolg is dat uitermate kredietwaardige Europese ondernemingen ook 8% eigen vermogen moeten voorzien. Deze ondernemingen moeten overwegen of ze voor een externe rating opteren of niet. Hier ligt één van de zwaktes van Bazel II. Als de onderneming weet dat het een slechtere rating krijgt als het overgaat naar een externe rating, zal die niet opteren voor ratingbureaus. Zo wordt de kans verhoogd om een lening te verkrijgen. (De Cock, 2007, p.37) Boot (2005) beschrijft in zijn werk drie punten van kritiek op CRA s: CRA s hebben eigen belangen die mogelijk zwaar zullen doorwegen en tot ongewenst gedrag leiden. CRA s hebben een zekere exclusiviteit gekregen. CRA s kunnen ten onder gaan aan hun eigen succes en huiverig worden om ratings bij te sturen. Onderstaande tabel wordt gebruikt om de risicogewichten toe te kennen. Men leidt af uit de onderstaande tabel dat het voor ondernemingen met een rating lager dan B- gunstiger is om geen externe rating aan te vragen. De risicoweging daalt van 150% naar 100%. Tabel 2: Risicogewichten standaardmethode 16 lager dan B- AAA tot AA- A+ /m BBB+ t/m BB+ t/m B+ t/m zonder Categorie/rating A- BBB- BB- B- rating overheden banken banken(korte termijn;minder dan drie jaar) ondernemingen Bron: Aernoudt, 2005, p. 44

17 Voor kleine en middelgrote ondernemingen kan het gewicht verlaagd worden van 100% naar 75 %. Hiervoor moeten deze ondernemingen voldoen aan een aantal voorwaarden. Deze voorwaarden worden kort beschreven door Aernoudt (2005, p.47): Lage waarde van het uitstaand product: het geleend bedrag moet kleiner zijn dan EUR Oriëntatie: de kredietnemer is een KMO of een individuele persoon Granulariteit: de kredietportefeuille is voldoende gediversifieerd Product: de krediet moet opgenomen worden onder de vorm van een kredietlijn, een persoonlijke lening of een financiering Kredieten die gewaarborgd worden door een hypotheek op een residentieel goed dat wordt bewoond of verhuurd door de kredietnemer krijgen een lager gewicht gelijk aan 35%. In onderstaande tabel wordt een vereenvoudigd voorbeeld gegeven. We gaan verder op het voorbeeld gegeven voor het Bazel I akkoord. We nemen aan dat: Kredieten aan de overheid bestaan uit de helft AAA begunstigden en de andere helft minder kredietvaardige overheden (BB+BB-). Interbancaire kredieten zijn alle AAA. Hypotheek zijn op residentiële woningen. Krediet aan privé-instellingen waarvan 3500 milj. aan KMO s en retail waar geen rating beschikbaar is. Overige 1500 milj. Gecatalogeerd als A+A-. Kredieten overheid Interbancaire kredieten aan Tabel 3: cijfervoorbeeld Bazel II uitstaand (in miljoenen) rating wegingscoëffiënt gewogen activa 4000 waarvan overheid AAA 0 0 overheid BB+BB waarvan lange termijn 1500 AAA korte termijn 1500 AAA Hypotheek Krediet aan privéinstellingen 5000 waarvan KMO's corporate geen corporate geen corporate A+A totaal De ratio eigen vermogen bedraagt nu 8,60%. 17

18 2.4.2 Internal rating based method of IRB Voor de IRB ontwikkelen en gebruiken banken een eigen intern rating model. De modellen worden onderworpen aan een wettelijke toezichthouder. In België is dit de Bankcommissie (de CBFA). Het voorgesteld model moet goedgekeurd worden. De CBFA zal het interne ratingsysteem enkel goedkeuren als het risicoprofiel voldoende in kaart wordt gebracht en het intern ratingsysteem voldoende diversifieert in functie van de risicocategorie. Aan de hand van dit model wordt een risicogewicht toegekend. Om dergelijke modellen op te bouwen zijn er hoge ontwikkelingskosten nodig. Enkel grote banken kunnen dit systeem toepassen. Verder wordt een intern ratingsysteem enkel toegepast op financiële instellingen die beschikken over vijf jaar historische data om de probability of default (PD) in te schatten (Heffernan, 2005). De IRB toepassen is een motief om een zo geavanceerd mogelijk kredietwaardigheidsysteem op te bouwen. Anders kan het competitief voordeel verloren gaan aan de banken die in staat zijn om hun risico s beter te controleren en bijgevolg kapitaal te verminderen. Voor het bepalen van dit ratingsysteem wordt er rekening gehouden met de volgende vier elementen (Basle Committee on Banking Supervision, 2006): PD De Probability of Default (PD) is de kans op faling. De kans op faling wordt uitgedrukt als een percentage en wordt weergegeven door de rating van de tegenpartij, de looptijd van het krediet en de economische toestand. Deze percentage geeft weer hoe groot de kans is dat de tegenpartij failliet gaat. De PD is groter als de looptijd lang is, als de rating slecht is en als we in een periode van economische recessie zitten. Per kredietnemer zal er een schatting gemaakt worden van de kans op niet-terugbetaling. Dit is het belangrijkste element van de IRB. LGD LGD staat voor Loss Given Default. Dit is het verlies bij faling. Hierbij verstaan we de grootte van het waarschijnlijke verlies op de lening uitgedrukt in een percentage van de lening. De bank berekent het economisch verlies op de betreffende lening. Hierbij wordt rekening gehouden met de zekerheden en de kosten die worden gemaakt om het verloren geld te recupereren. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een bevoorrecht krediet (senior credit) en een ondergeschikt krediet (subordinated credit). De omvang van het verlies op het bevoorrechte krediet wordt geschat op 45% van het uitstaande bedrag. Voor een ondergeschikt krediet wordt die geschat op 75%. Bij de basis IRB-methode wordt de LGD bepaald door de toezichthouders. 18

19 EAD EAD is de afkorting voor Exposure At Default. Dit is het totale kredietbedrag uitgedrukt in de relevante munteenheid op het ogenblik van faling. De omvang van de uitstaande vordering wordt bepaald aan de hand van de grootte en de looptijd van het krediet. Ook de EAD wordt in de basis IRB-methode bepaald door de toezichthouders. In de meeste gevallen is de omvang van de EAD gelijk aan de nominale waarde van de kredietfaciliteit. Maturity Het vierde element is de maturity of looptijd. De resterende looptijd wordt in rekening gebracht. Deze wordt net zoals de LGD en EAD door de toezichthouders bepaald. Het minimum vereiste kapitaal wordt bepaald door deze 4 elementen. Aangezien enkel de probability of default door de bank moet worden bepaald, maakt men voor de andere elementen gebruik van een benchmark. Vereist kapitaal= PD Bench (EAD,LGD,M) Advanced rating based method De advanced rating based methode of de geavanceerde IRB-methode is een variante op de basisversie. De financiële instellingen maken gebruik van een intern ratingsysteem met als grootste verschil dat naast de PD ook de andere risicofactoren door de bank zelf worden bepaald. De financiële instelling moet dus de probability of default, de loss given default, de exposure at default en de maturity zelf bepalen. Als de banken deze methode willen gebruiken, moeten ze voor de inschatting van LGD en EAD minstens over zeven jaar historische data beschikken (Heffernan, 2005). Tabel 4: Samenvatting van de verschillende methodes inzake kredietrisico Methode Standaardbenadering IRB Geavanceerde IRB Rating Extern Intern Intern PD schatting Geen Eigen schatting Eigen schatting EAD schatting Geen Toezichthouder Toezichthouder LGD schatting Geen Toezichthouder Eigen schatting Looptijd Niet relevant Toezichthouder Eigen schatting Bron: Aernoudt, 2005, p Gevolgen van het Bazel II akkoord Men kan de exacte gevolgen van de invoering van dit akkoord niet onmiddellijk aangeven. Het impact zal pas binnen tien jaar duidelijk worden. Voor exacte besprekingen moeten we dus wachten tot Er moet echter worden op gewezen dat Bazel II niet losgezien mag worden van andere factoren van de veranderende financiële landschap. 19

20 De belangrijkste vraag die wordt gesteld is of het nu moeilijker of gemakkelijker wordt voor individuele ondernemingen om een krediet te verkrijgen? Grote, solvabele ondernemingen met een hogere rating zullen gemakkelijker aan kredieten geraken. Dit betekent niet dat er geen leningen meer worden toegekend aan KMO s of starters. De markt verplicht immers de banken om flexibel te zijn. Wat duidelijk is, is dat het risicoprofiel van ondernemingen zeer belangrijk wordt. Het bepaalt niet enkel of er een krediet wordt toegekend, maar vooral aan welke voorwaarden het wordt toegekend. Een onderneming die een hoge rating heeft, kan gemakkelijker de gewenste kredieten krijgen tegen marktgunstige voorwaarden. Het Bazelakkoord is niet de enige factor die een rol speelt bij het volume van kredieten aan ondernemingen. De vraagzijde, die wordt bepaald door de conjunctuur en aanbod in alternatieve financieringsvormen, mogen we niet verwaarlozen. Door het feit dat kleinere banken een beroep doen op de standaardmethode, zou de kredietpolitiek van grotere banken kunnen verschillen van die van kleinere banken. De grotere banken worden door de markt gedwongen om over te gaan tot de IRB-methode. Dit kan zorgen voor een grotere impact van het Bazelkader. (Aernoudt, 2005, p.72) Verder stelt Aernoudt (2005, p.68) dat de impact op de minimale kapitaalvereiste afhangt van de gebruikte methode om het kredietrisico in rekening te brengen. Hij bespreekt de derde impactstudie van het Bazelcomité. Hierin wordt gesteld dat de minimale kapitaalvereiste voor het kredietrisico daalt. De banken moeten nog rekening houden met een kapitaaleis voor het operationele risico. Echter deze extra kapitaaleis wordt voor grote banken bijna volledig gecompenseerd door de afname van de kapitaaleis voor kredietrisico. Voor kleinere banken wordt het zelfs meer dan volledig gecompenseerd. Een ander gevolg op het invoeren van het Bazel II akkoord is dat de relatie met de bankier of met de bankdirecteur niet kunnen worden geïntegreerd in het risicomodel. Het speelt dus geen dominante factor meer bij de kredietbeslissing. 2.6 Kritiek op het Bazel II akkoord Bazel II tracht een antwoord te bieden op de tekortkomingen van het eerste Bazelakkoord. Net zoals het Bazel I akkoord blijft het Bazel II akkoord niet gespaard van kritiek. In zijn werk beschrijft Hall (2004) een aantal kritieken op de 3 pijlers van het akkoord. Voor de eerste pijler houdt de gestandaardiseerde methode geen rekening met de correlatie tussen de verschillende risico s. Verder zou er blijvende onenigheid zijn voor het schatten van risico s voor bepaalde kredieten. Hall (2004) stelt dan weer dat de tweede pijler niet exhaustief genoeg is. Deze had ook informatie moeten bevatten over hoe men in een vroeg stadium dient in te grijpen en hoe de toezichthouders de doelstellingen kunnen behalen. Pijler 3 gaat volgens Hall (2004) niet ver genoeg. Marktdiscipline zal niet beginnen spelen door enkel vrijgeven van informatie. Het comité had de banken moeten verplichten om een zekere proportie achtergestelde schulden uit te geven. Dit zou zorgen voor onverzekerde bankcrediteurs, deze zullen een financiële motivatie hebben om banken in de gaten te houden en de kredietpolitiek aan banden te leggen. 20