HANDBOEK STADSLANDBOUW. adviezen voor (stadslandbouw)bedrijven & gemeenten

Transcriptie

1 HANDBOEK STADSLANDBOUW adviezen voor (stadslandbouw)bedrijven & gemeenten 1

2 VOORWOORD Dit handboek is gebaseerd op de ervaringen die zijn opgedaan tijdens het ontwikkelen van een praktijknetwerk voor stadslandbouw in Sneek. De kennis en ervaringen zijn gebaseerd op de lokale situatie, maar veel kansen en knelpunten zullen voor het hele land van belang zijn. Het praktijknetwerk zal in de toekomst verder gaan als Stichting Stadslandbouw Sneek. Deze Stichting heeft nauwe relaties met het Netwerk Duurzame Dorpen en werkt veel samen met de dorpen die in dezelfde gemeente Súdwest Fryslân liggen. Dit komt omdat de gemeente een hele belangrijke partner is bij de ontwikkeling van stadslandbouw. De landbouwbedrijven in de regio zuidwest Friesland die gezamenlijk hun producten op de markt willen zetten kunnen dit doen onder het recent opgerichte streekproducten label De Marren. Voor meer informatie kijkt u op de websites: Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland. Mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Economische Zaken. 2

3 INLEIDING Stadslandbouw kan vormgeven aan stedelijke behoeften door lokale voedsel- en energieproductie te koppelen aan maatschappelijke doelen, zoals zorg voor de omgeving en het bieden van ruimte aan stedelingen die op zoek zijn naar ontspanning, zorg of educatiemogelijkheden. Dit handboek biedt adviezen voor 2 belangrijke partijen binnen stadslandbouw namelijk: 1. (stadslandbouw)bedrijven 2. gemeenten Deze initiatiefnemers hebben verschillende rollen in de voedselketen. Bij bedrijven is het van producent naar consument. Gemeenten nemen vaak het initiatief en zoeken dan bedrijven of groepen burgers om een project verder uit te werken. In deze groepen zitten vaak ook onderlinge relaties. 3

4 INHOUDSOPGAVE Voorwoord... 2 Inleiding... 3 Inhoudsopgave Adviezen voor (stadslandbouw)bedrijven & gemeenten Adviezen voor (stadslandbouw)bedrijven: adviezen voor gemeenten: toelichting op de adviezen voor (stadslandbouw)bedrijven decentralisatie zorgtaken Behoefte aan streekproducten

5 2.3 Recreatie en streekproducten Educatie Toelichting op de adviezen voor gemeenten Ruimtelijke belemmeringen Een integrale visie binnen de gemeente de kansen van deelfonds sociaal domein

6 1 ADVIEZEN VOOR (STADSLANDBOUW)BEDRIJVEN & GEMEENTEN 1.1 ADVIEZEN VOOR (STADSLANDBOUW)BEDRIJVEN: 1. De maatschappelijke waarde van stadslandbouw op het gebied van welzijn en werkgelegenheid is zeer groot en samen met de decentralisatie van taken biedt dit goede bedrijfskansen. In 2014 wordt dit aanbesteed en het is verstandig hieraan mee te doen. 2. De behoefte aan streekproducten is groot en groeit, zowel bij consumenten als bedrijven. Het is belangrijk om potentiële klanten te laten weten welke producten waar te koop zijn. Het is verstandig om dat in een regio samen met andere producenten te organiseren. 3. De aanwezigheid van duurzame lokale producten biedt een meerwaarde voor de recreatieve tak op het eigen bedrijf als wel voor andere recreatie bedrijven. Toeristen zijn op zoek naar duurzame eerlijke vakanties en een profilering als stadslandbouw bedrijf is dan verstandig. 4. Jongeren zijn geïnteresseerd in duurzame producten. Het ontvangen van schoolklassen is een goede manier om ze te binden aan regionale gezonde producten. Subsidies bieden vaak een start voor deze activiteiten. De structurele financiering kan komen uit de welzijnswaarde die boerderijeducatie biedt. Daarvoor is het belangrijk dat gemeenten en zorgverzekeraars samenwerken aan preventie. Boerderij educatie is een effectieve goedkope preventie voor verschillende welvaartsziektes die vooral jong bestreden moeten worden. 6

7 1.2 ADVIEZEN VOOR GEMEENTEN: 1. Stadslandbouw is vaak een combinatie van functies wat het leuk en kosten efficiënt maakt. Een voorbeeld hiervan is werklozen die natuur aanleggen waar duurzaam voedsel geproduceerd wordt en waar kinderen in kunnen spelen en leren. Gemeenten kunnen vooruitlopend op de nieuwe omgevingswet experimenteer ruimte creëren in het ruimtelijke beleid om dit soort activiteiten mogelijk te maken. 2. Werklozen die een baan krijgen is waardevol voor de gemeente. De maatschappelijke waarde van stadslandbouw is groot en in verschillende beleidsvelden van de gemeente terug te vinden. Er kan een negatief effect bij grondzaken zijn en moeilijkheden bij ruimtelijke ordening maar de winst die projecten bij welzijn, werkgelegenheid en duurzaamheid oplevert is vaak veel groter dan de problemen. Binnen de gemeente moet iemand boven de partijen staan om deze relaties aan te geven en die daardoor beslissingen kan stimuleren. 3. Welzijn fondsen kunnen efficiënt ingezet worden om stadslandbouw activiteiten te stimuleren en zo meerdere doelen tegelijk te bereiken. Zo kunnen braakliggende terreinen worden opgeknapt met werklozen wat natuur, duurzaam voedsel en een aantrekkelijke omgeving oplevert. Door zaken verstandig te combineren kunnen verliezen worden opgevangen en bezuinigingen worden voorkomen door middel van stadslandbouw. 7

8 Afbeelding 1. Een MKBA onderzoek van WUR en Witteveen & Bos, de ratio (baten/kosten) = 5,3 bij een grootschalig project. Een investering van 5,6 miljoen levert op termijn 29,8 miljoen op. 8

9 2. TOELICHTING OP DE ADVIEZEN VOOR (STADSLANDBOUW)BEDRIJVEN (Stadslandbouw)bedrijven rond de stad spelen een logische rol in de ontwikkeling van stadslandbouw. (Stadslandbouw)bedrijven bezitten de kennis van voedselproductie en hebben ruimte om dit in samenwerking met de omgeving te kunnen doen. De (stadslandbouw)bedrijven van de Stichting Stadslandbouw Sneek zijn allemaal aan de stadsrand van Sneek gesitueerd. Dit biedt ruimte voor deze bedrijven om samen met de stad en met elkaar nieuwe diensten en producten te ontwikkelen. De 4 verschillende adviezen hebben betrekking op 4 belangrijke bedrijfskansen 1. Decentralisatie zorgtaken 2. Streekproducten 3. Recreatie 4. Educatie Deze onderwerpen zijn bepaald op basis van onderzoek naar de behoefte van stadslandbouwactiviteiten in Sneek en op basis van de ervaring van de uitvoering van deze activiteiten. 9

10 2.1 DECENTRALISATIE ZORGTAKEN Voor (stadslandbouw)bedrijven biedt de decentralisatie van taken naar de gemeente verschillende kansen. Vooral op het gebied van participatie is dit interessant. Participatie Het hebben van werk is in deze maatschappij zeer belangrijk voor mensen. Langdurige werkloosheid wordt als erger dan een echtscheiding ervaren. De provincie Fryslân wil dat in 2030 alle bedrijven duurzaam produceren. Dat betekent dat bedrijven werknemers nodig hebben die weten hoe we duurzaam moeten produceren. De wetenschappelijke raad voor regeringsbeleid (WRR) adviseert 1 een lerende economie te creëren. Stadslandbouw combineert deze zaken en biedt deelnemers de mogelijkheid om te leren over de duurzame economie en creëert zo kansen voor deelnemers in een duurzame lerende economie. Het biedt scholing aan deelnemers voor een lerende duurzame economie. Op dit moment stijgt het aantal vacatures en het aantal werklozen. De reden hiervoor is dat de werkzoekenden niet aansluiten bij de behoeftes op de arbeidsmarkt. Het is dus erg belangrijk dat mensen de kans krijgen zich om te scholen naar nieuwe banen. Alleen is daar op dit moment weinig mogelijkheid bij de bestaande organisaties. Vooral voor mensen laag op de participatie ladder zonder recht op zorg of een beschutte werkplek zijn er weinig mogelijkheden voor re- integratie een- lerende- economie/ 10

11 terwijl dit zogenaamde granietenbestand wel een grote besparing maatschappelijke besparing op kan leveren wanneer ze aan het werk geholpen worden. Stadslandbouw is erop gericht om te zorgen voor re- integratie en het creëren van banen op het bedrijf. De belangrijkste methode is om voedsel te creëren in natuur. Op die manier zorgt het natuureffect voor extra welzijnsverbetering en de productie van voedsel voor het creëren van producten die verkocht kunnen worden. Afbeelding 2. Decentralisaties in het sociale domein. 11

12 2.2 BEHOEFTE AAN STREEKPRODUCTEN Afbeelding 3. Behoefte aan stadslandbouw Overzicht van de antwoorden op de vraag: Van welke activiteiten zou u gebruik willen maken? Bron: Toekomstvisie multifunctionele landbouw Sneek 12

13 Afbeelding 4. Invloed in de keten Het Planbureau voor de Leefomgeving laat in de onderstaande afbeelding erg goed zien hoe de voedselketen op dit moment georganiseerd is en hoe de macht is verdeeld. Het doel van de stadslandbouwbedrijven is om de bovenste lijn van de boerenmarkten groter te maken. Bron: NL_Verbeeld_720.pdf 13

14 Zoals de afbeelding 3 laat zien, zijn er drie belangrijke groepen in de huidige voedselketen: 1. Producenten 2. Verwerking, handel & distributie 3. Consumenten De samenwerking van bedrijven en consumenten biedt een goede kans om de hele voedselketen simpel en transparant te maken. Het blijkt dat burgers hier behoefte aan hebben en bedrijven kunnen op die manier meer aan hun producten verdienen. Landbouwbedrijven hebben als voordeel bij de ontwikkeling van stadslandbouw dat er een constante stroom producten aanwezig is die direct lokaal op de markt kunnen worden gezet. Één product is niet genoeg om een hele keten te kunnen opzetten. Voor bedrijven is het daarom belangrijk om samen te werken met andere lokale landbouwbedrijven die ook streekproducten produceren. Door de samenwerking kunnen ook stappen in de distributie en verkoop gecontroleerd worden, zodat er meer macht in de voedselketens bij de landbouwbedrijven komt. In Sneek is deze samenwerking gevormd in de Stichting Stadslandbouw Sneek en om een nog breder assortiment te krijgen wordt ook samengewerkt met het streekproductenlabel De Marren die voor heel zuidwest Friesland geldt. De Stichting Stadslandbouw Sneek heeft een webshop gebouwd waar de deelnemende bedrijven zelf hun voorraad en de nieuwe producten aan kunnen geven. De Stichting Stadslandbouw Sneek maakt de structuur en de verschillende bedrijven vullen de website zelf met de producten. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van werkervaringsplaatsen voor bezorgen. 14

15 2.3 RECREATIE EN STREEKPRODUCTEN Toeristen willen op hun vakantie lekker eten en wat beleven. Recreatieve stadslandbouw arrangementen kunnen deze twee zaken combineren. Voorbeelden hiervan zijn praamvaren met en een barbecue of een tour met elektrische fietsen langs de stadslandbouwbedrijven in Sneek. Het rapport samen voor meer waarde op geeft aan wat meerwaarde van combinaties van activiteiten zijn. Door deze arrangementen aan te bieden wordt de locatie zelf aantrekkelijker en er kan ook geld aan worden verdiend. Het is heel belangrijk dat één partij de arrangementen organiseert. Er moet iemand het overzicht houden en de planning in de gaten houden. Wanneer er kookworkshops worden gehouden wordt een externe cateraar ingehuurd. Elke partij moet doen waar deze goed in is en de andere partij ook werk gunnen. Om deze arrangementen goed te organiseren is in Sneek de Stichting Stadslandbouw Sneek opgericht. Deze Stichting huurt de bedrijven vervolgens in om de arrangementen uit te voeren en heeft ook personeel om alles te organiseren. De Stichting zorgt ook voor de verkoop van streekproducten en door beide zaken te verkopen worden klanten geïnformeerd over het brede aanbod dat de stichting te bieden heeft. 15

16 Afbeelding 5. Overzichtskaart van de (stadslandbouw) bedrijven in Sneek. 16

17 Afbeelding 6. Voorbeelden van arrangementen van de Stichting Stadslandbouw Sneek. 17

18 2.4 EDUCATIE Voor boerderijeducatie is het altijd erg lastig geweest om financiering te vinden. Er is veel bewijs beschikbaar over het verbeteren van het welzijn van kinderen door natuur. Fries advies 2 heeft de factoren in kaart gebracht die een belangrijke rol spelen in welzijnsverbetering. Door rekening te houden met deze factoren in het ontwikkelen van stadslandbouw kan het aannemelijk worden gemaakt dat stadslandbouw ook het welzijn van kinderen verbeterd. Door dit bewijs kunnen nieuwe financieringsbronnen worden gevonden voor boerderijeducatie. Wanneer een kind op de boerderij in een groentetuin werkt stimuleert dit de beweging maar zorgt het er ook voor dat de kinderen meer groente eten. Dit heeft dus een preventieve werking op obesitas en andere gerelateerde ziekten. Fries advies heeft dit onderzoek gepresenteerd aan de A7Westergozone, afdeling Healthy Aging en de GGD, zij zijn het eens met deze redenering. De provincie Friesland richt zich op Healthy Aeging en is samen met de gemeenten verantwoordelijk voor de gezondheid preventie. De gemeenten besteden de preventie activiteiten uit aan de GGD. Doordat mensen mindere ziek worden hebben zorgverzekeraar minder kosten. Daarom is het ook interessant voor zorgverzekeraars om gezamenlijk mee te betalen aan een project wat zich richt op obesitas preventie. Deze insteek maakt boerderij educatie een haalbare stadslandbouw activiteit. Een ander voordeel van boerderij educatie is dat het voor bekendheid zorgt en dat het mensen laat kennis maken met de andere activiteiten van de boer. Wanneer de ouders hun kinderen op de 2 being.pdf 18

19 boerderij ophalen is een lagere drempel om ook een product van de boer te kopen dan wanneer ouders speciaal naar de boerderij toe moeten rijden. De boerderij educatie zorgt dus ook indirect voor meer verkoop. Zo hebben alle activiteiten een onderling verband en kunnen de knelpunten voor de nieuwe activiteiten worden opgelost door een integrale visie op stadslandbouw. Hier is een rol weg gelegd voor het samenwerkingsverband in de vorm van de Stichting Stadslandbouw Sneek. Uit onderzoek van Fries advies is gebleken dat natuur effect heeft op alle aspecten van de UNESCO definitie van het welzijn van kinderen. In deze effecten spelen enkele belangrijke factoren een rol op de verschillende dimensies van het welzijn zoals hieronder aangegeven. Wanneer deze factoren gebruikt worden om stadslandbouw activiteiten voor kinderen te ontwerpen dan kan stadslandbouw ook een positief effect op alle aspecten van het welzijn van kinderen hebben. Fysieke gezondheid Sociaal/emotionele ontwikkeling Cognitieve groei De aanwezigheid van speelmogelijkheden Groene scheggen tussen van woonwijken naar natuurgebieden Het stimuleren van het bewegen van meisjes De veiligheid De vrijheid krijgen om vrij te spelen De betrokkenheid van de ouders Meerdaagse programma s Kinderen zo jong mogelijk betrekken Een groene omgeving heeft het meeste effect op kinderen onder de 13 jaar Voor kinderen met ADHD moeten leertaken in de natuur geschikt zijn Kinderen van zogenaamde lagere sociale economische groepen hebben speciale profijt van boerderijeducatie 19

20 De maatschappelijke kosten van overgewicht en obesitas bedragen minimaal 3,2 miljard euro per jaar (nota Overgewicht 2009 van de minister van VWS en de minister van Jeugd en Gezin). Dat is dus 200 euro per persoon per jaar. Het college van zorgverzekeraars adviseert aan gemeenten en zorgverzekeraars om op het snijvlak van de verantwoordelijkheid voor preventie samen te werken. Snijvlak van verantwoordelijkheden 20

21 3 TOELICHTING OP DE ADVIEZEN VOOR GEMEENTEN Gemeenten hebben te maken met verschillende problemen die te maken hebben met stadslandbouw. 1. Ze verliezen veel geld op braakliggende grond 2. Ze krijgen nieuwe taken in het sociale domein met minder geld. 3. Er heerst een hoge werkloosheid. 4. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor preventie en welzijn. 5. Gemeenten willen een duurzame, leefbare woonomgeving. Stadslandbouw kan deze problemen combineren en omvormen tot mooie oplossingen. Stadslandbouw heeft te maken met verschillende beleidsterreinen. Dat maakt het ingewikkeld maar dat biedt ook heel veel kansen. De beleidsterreinen waar stadslandbouw mee te maken heeft zijn: 21

22 22

23 3.1 RUIMTELIJKE BELEMMERINGEN Het mooie van stadslandbouw is ook direct haar grootste vijand. Stadslandbouw combineert verschillende activiteiten op bepaalde terreinen en dat past nergens in een bestemmingsplan. Per definitie zijn de dingen die nieuw zijn nog niet gereguleerd. Dat komt omdat iets dat nieuw is, nieuw is. Dat staat dus nog niet in de bestemmingsplannen. Dat betekend wel dat gemeenten moeilijk om kunnen gaan met dingen die nieuw zijn. Afbeelding 7. Uitgangspunten van het nieuwe omgevingsbeleid volgens het planbureau van de leefomgeving. 23

24 Stadslandbouwactiviteiten bieden de gemeente een grote maatschappelijke waarde op allerlei verschillende terreinen en in het huidige omgevingsbeleid wordt daar weinig rekening mee gehouden. Als een activiteit welzijn voor de inwoners oplevert betekend dat niet dat daar rekening mee wordt gehouden in de vergunningen. Het nieuwe omgevingsbeleid wil dit wel doen. Gemeenten kunnen nu alvast gebruik maken van dit principe en experimenteerruimte 3 aanvragen. Een aantal gemeenten zijn hier al mee begonnen en op deze website staan de voorbeelden 4. Afbeelding 8. De toekomstige bewoners gaan Oosterwold ontwikkelen. Bewoners kunnen een stuk grond (kavel) alleen ontwikkelen of samen met anderen. Dat stuk land kan iedere gewenste invulling krijgen. Bijvoorbeeld een woonwijk, een school of een tuinbedrijf. 3 postbus.eenvoudigbeter@minienm.nl

25 3.2 EEN INTEGRALE VISIE BINNEN DE GEMEENTE Om besluitvorming binnen de gemeente te kunnen versnellen is het verstandig als er binnen de gemeente iemand is die verstand heeft van de voordelen die stadslandbouw voor de gemeente en de maatschappij biedt. Diegene kan vervolgens bij de verschillende beleidsvelden aangeven dat rekening gehouden moet worden met stadslandbouw omdat dat goed is voor de gemeente. Nieuwbericht van het Bolswarder Nieuwsblad. SNEEK Door de vanwege de crisis tegenvallende ontwikkeling van vooral de ambitieuze nieuwbouwprojecten Houkepooort en Harinxmaland is de gemeente Súdwest- Fryslân genoodzaakt 7.4 miljoen af te schrijven op het grondbedrijf. Dit betekent dat er samen met het positieve resultaat van de algemene bedrijfsvoering een tekort is van 4,5 miljoen euro. Het resultaat uit de normale bedrijfsvoering laat een positief bedrag zien van 2,8 miljoen euro. Dit is inclusief alle wijzigingen in de reserves van de gemeente en exclusief de afboeking op de exploitatie van bouwgronden. Wethouder Maarten Offinga sprak gister dan ook van een goed resultaat, waar aanvankelijk werd uitgegaan van een bescheiden winst van euro. Het college stelt de raad voor het tekort ten laste te brengen van de Algemene Reserve. Het college van burgemeester en wethouders van Súdwest- Fryslân maakte gister de jaarrekening 2013 bekend. De gemeenteraad behandelt de jaarrekening 2013 in haar vergadering van 5 juni. De gemeente ziet zich genoodzaakt te bezuinigen op de bedrijfsvoering. 25

26 Zoals in het nieuwsbericht op de vorige pagina is te lezen, kost de niet verkochte grond Súdwest- Fryslân veel geld. Dit is zelfs mede een oorzaak van verschillende bezuinigingen. Stadslandbouw kan ervoor zorgen dat de grond maatschappelijk rendabel benut wordt en door de ontwikkeling van natuur en duurzame projecten is er ook zelfs een grotere kans dat de kavels toch eerder verkocht worden. Tegelijkertijd worden er banen gecreëerd, dat maakt stadslandbouw efficiënt. Om dit te realiseren is het van groot belang dat alle verschillende afdelingen binnen de gemeente een akkoord sluiten over het nieuwe beleid en daarin de kansen van stadslandbouw meenemen. Agromere rapport (Jansma, J.E., A. J. G. Dekking, G. Migchels, A.J. de Buck, M.N.A. Ruijs, P.J. Galama & A.J. Visser 2010) laat zien dat er 0,5 arbeidsplaatsen per ha gerealiseerd kunnen worden. 26

27 3.3 DE KANSEN VAN DEELFONDS SOCIAAL DOMEIN Bewegen in de natuur is goed voor je gezondheid. Gezond eten werkt preventief tegen allerlei verschillende ziektes. Meedoen in de maatschappij verbeterd het welzijn van mensen. Stadslandbouw houdt rekening met alle verschillende aspecten van het welzijn van mensen. Het bedrijf en de activiteiten worden zo ingericht dat het welzijn op een zo goed mogelijke manier verbeterd wordt. Zo worden er lunches met gezonde eigen producten aangeboden zodat de mensen die er werken tegelijk ook leren hoe gezonde verse producten klaar worden gemaakt. Het gemeenschappelijke landbouw bedrijf produceert voedsel in de natuur met behulp van puur natuurlijke processen. Er wordt dus geen gif gebruikt. Dit is goed voor de werknemers maar ook voor de omwonenden. Er wordt dus een natuurgebied gecreëerd waaruit voedsel geoogst wordt. Dit natuurgebied is ook voor andere mensen toegankelijk. Zo kunnen wijkbewoners en schoolklassen genieten van de natuur en leren over gezonde voeding en natuurlijke processen. Vooral voor kinderen is dit erg belangrijk. Overheden en organisaties zijn al lange tijd op zoek naar mogelijkheden om kinderen gezonder te laten eten en bewegen. Wanneer kinderen in een eetbaar natuurgebied komen dan hebben ze zowel beweging als gezonde voeding. Allerlei verschillende aspecten van een gemeenschappelijk landbouw bedrijf verbeteren het welzijn van kinderen. Deze effectenzijn in verschillende onderzoeken aangetoond maar nog nooit ergens gecombineerd. Door de verschillende aangetoonde effecten te combineren wordt het welzijn van mensen op een efficiënte manier verbeterd. 27

28 Stadslandbouw biedt dus op verschillende gebieden van welzijn een meerwaarde. Wanneer nu het geld wat voor de welzijnsdoelstelling bedoeld is gebruikt wordt om stadslandbouw projecten te financieren op braakliggende terreinen worden verschillende doelstelling tegelijk gerealiseerd. Daarbij is het verstandig om ook samen te werken met zorgverzekeraars en externe financiers. Afbeelding 9. Overzicht van relaties zorgverzekeraar en gemeente 28

29 Afbeelding 10. Voorbeeld van een innovatief model om stadslandbouw te financieren vanuit de maatschappelijk gecreëerde waarde. De social impact bonds. 29