Wat leraren bindt aan het onderwijs

Transcriptie

1 mei Beleidsonderzoek Arbeidsmarkt en Personeelsbeleid Onderwijs Wat leraren bindt aan het onderwijs Onderzoek naar de rol van begeleiding en professionele ontwikkeling bij het behoud van leraren in het onderwijs Lyanda Vermeulen (Risbo) Ruud van der Aa (ECORYS)

2

3

4 Wat leraren bindt aan het onderwijs Onderzoek naar de rol van begeleiding en professionele ontwikkeling bij het behoud van leraren in het onderwijs Lyanda Vermeulen (Risbo) Ruud van der Aa (ECORYS) Opdrachtgever: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Rotterdam, 27 maart 2008

5

6 Inhoudsopgave Inhoudsopgave...i Managementsamenvatting...iii Hoofdstuk 1 Inleiding Achtergrond Onderzoeksvragen De data Opbouw van dit rapport...7 Hoofdstuk 2 Binden van Beginnende Leraren Inleiding Invloeden op de verwachte duur van de onderwijsloopbaan Onderzoeksmethode Resultaten Samenvatting en conclusies Hoofdstuk 3 Binden en Begeleiden Inleiding Onderzoeksmethode Resultaten Samenvatting en conclusie Hoofdstuk 4 Binden van Ervaren Leraren Inleiding Onderzoeksmethode Resultaten Samenvatting en conclusie i

7 Inhoudsopgave Hoofdstuk 5 Binden en Professionele ontwikkeling Inleiding Professionele ontwikkeling en groeimogelijkheden Onderzoeksmethode Resultaten Samenvatting en conclusie Bijlagen...55 Literatuurlijst...63 ii

8 Managementsamenvatting In de media, in de politiek en in de maatschappij wordt veel gedacht en gesproken over thema s in het onderwijs, zoals mogelijke lerarentekorten, de positie van de leraar en de kwaliteit van het onderwijs. Dat deze thema s sterk met elkaar samenhangen spreekt voor zich. Aangezien vrijwel iedereen ervaringen heeft met het onderwijs, hebben de meeste mensen dan ook een mening over hoe goed de kwaliteit van ons onderwijs is, hoe eventuele lerarentekorten opgelost kunnen worden en welke rol de positie van de leraar hierin zou kunnen spelen. Vaak wordt de discussie over deze thema s gevoerd vanuit probleemsituaties met vragen als Waarom gaan leraren buiten het onderwijs werken? en Over welke aspecten van het werk zijn leraren ontevreden? Dit rapport belicht de arbeidsmarktsituatie in het onderwijs vanuit de vraag hoe het onderwijsveld leraren aan het onderwijs kan binden, bijvoorbeeld door goede begeleiding van beginnende leraren en aantrekkelijke voorwaarden later in de beroepsloopbaan. Het uitgangspunt van dit rapport is dat het onderwijs gebaat is bij goede leraren en genoeg leraren. Het proces naar genoeg goede leraren begint bij het behoud van goede leraren. Immers als leraren worden opgeleid om voor de klas te staan en ze hebben het daar naar hun zin, dan is het aan het onderwijs als werkveld om te zorgen dat ze die zin behouden. In dit rapport noemen we dat binding, of ook wel commitment. Leraren die gecommitteerd zijn aan het onderwijs, willen graag in het onderwijs werken en zullen dat ook doen. Voorwaarde daarvoor is dat er voldoende werk is en dat de leraren zich in hun werk gewaardeerd voelen, zowel in materiële als in immateriële zin. In dit rapport staat het commitment van leraren aan het onderwijs centraal. Extra aandacht gaat daarbij uit naar twee belangrijke aspecten van human resource management. Het eerste punt van aandacht is de begeleiding van beginnende leraren bij aanvang van hun loopbaan in het onderwijs. Het tweede punt van aandacht is de tijd en de activiteit die ervaren leraren besteden aan hun professionele ontwikkeling, zoals bijvoorbeeld het deelnemen aan studiedagen en het bijhouden van vakliteratuur. iii

9 Managementsamenvatting De volgende twee vragen staan centraal in dit rapport: 1. Welke factoren dragen bij aan het commitment van beginnende leraren aan het onderwijs en welke rol speelt begeleiding daarbij? 2. Welke factoren dragen bij aan het commitment van ervaren leraren aan het onderwijs en welke rol speelt professionele ontwikkeling daarbij? Deze onderzoeksvragen zijn uitgewerkt op basis van de gegevens in de Loopbaanmonitor Onderwijs. In de Loopbaanmonitor Onderwijs wordt zowel schriftelijk als via internet vragenlijsten voorgelegd aan afgestudeerden van lerarenopleidingen in Nederland. Op basis van de gegevens worden loopbanen van leraren in kaart gebracht (inclusief van degenen die niet in het onderwijs zijn blijven werken), waarbij ook onderzocht wordt welke motieven ten grondslag liggen aan de keuzes die afgestudeerden in hun loopbaan maken. Hieronder volgen de antwoorden op bovenstaande vragen. Beginnende leraren die zijn afgestudeerd aan een lerarenopleiding BaO of VO - Hoe lang een beginnende leraar verwacht dat hij of zij in het onderwijs zal blijven werken hangt voor een deel af van de ervaringen die de beginnende leraar heeft gekregen tijdens de lerarenopleiding; Hoe meer lerarenopleidingen hen stimuleren veel te leren van het leraarsvak, hoe gemotiveerder de studenten zijn, hoe beter zij hun onderwijsvaardigheden ontwikkelen en hoe positiever ze denken over zichzelf als leraar (dit noemen we het zelfbeeld). En naarmate beginnende leraren betere onderwijsvaardigheden ontwikkelen en over een positiever zelfbeeld beschikken, blijven zij langer in het onderwijs werken. Lerarenopleidingen hebben dus een belangrijke rol in termen van het ontwikkelen van commitment van beginnende leraren aan het onderwijs. - Daarnaast is het voor de beginnende leraren belangrijk welke ervaringen zij hebben in de eerste jaren van hun loopbaan op het gebied van begeleiding. Beginnende leraren die hun begeleiding als onvoldoende ervaren, stromen vaker uit dan beginnende leraren die tevreden zijn over hun begeleiding. Het verschil in personeelsverloop tussen deze twee groepen is ongeveer 10 procentpunt. Dit geldt zowel voor beginnende leraren in het basisonderwijs (BaO) als in het voortgezet onderwijs (VO). - De kwaliteit van begeleiding van beginnende leraren lijkt de afgelopen jaren te zijn toegenomen. Ongeveer de helft van de ervaren leraren (met iv

10 Managementsamenvatting minstens tien jaar ervaring) gaf de begeleiding bij hun start van de loopbaan een voldoende en inmiddels is dat bij de jongste cohorten ongeveer 70 procent. De leraren die binnen een paar jaar hun loopbaan in het onderwijs hebben verruild voor een loopbaan buiten het onderwijs waren met name ontevreden over de aandacht van schoolmanagers voor beginnende leraren, de begeleiding bij het geven van lessen en de veranderingen op school en in het onderwijs. Deze uitkomsten gelden zowel voor het basisonderwijs als het voortgezet onderwijs. - Naast de ervaringen tijdens de lerarenopleidingen en de begeleiding op de werkplek is voor beginnende leraren de baanzekerheid een belangrijk aspect dat meespeelt in de verwachting van de duur van de onderwijsloopbaan. Naarmate de beginnende leraar meer baanzekerheid heeft, verwacht de leraar langer in het onderwijs te blijven. - De moeite die beginnende leraren hebben moeten doen om een baan te vinden in het onderwijs heeft geen (aantoonbare) invloed op hoe lang ze in het onderwijs verwachten te werken. - De mate waarin beginnende leraren meer belang hechten aan salaris, ontplooiing en carrière heeft ook geen (aantoonbare) invloed op de verwachte duur van hun onderwijsloopbaan. Samenvattend betekent dit, dat het behoud van beginnende leraren voornamelijk samenhangt met hun motivatie, hoe goed ze zijn in hun werk, hoe positief ze over zichzelf als leraar denken, hoe goed ze begeleid worden op de werkplek en in hoeverre ze een vaste baan kan worden geboden. De lerarenopleidingen en de scholen spelen dus een belangrijke rol voor het scheppen van de juiste randvoorwaarden. Leraren die minstens 10 jaar geleden zijn afgestudeerd aan een lerarenopleiding BaO of VO - Ongeveer de helft van de ervaren leraren heeft nooit gedurende de loopbaan gesolliciteerd naar een baan buiten het onderwijs. Zij zijn dus zeer gecommitteerd aan het onderwijs. De andere helft heeft wel eens gesolliciteerd, waarbij het merendeel aangaf één tot drie keren te hebben gesolliciteerd. - Leraren die vele jaren in het onderwijs werken doen dit vooral vanwege intrinsieke motieven. Ze vinden het belangrijk te kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van kinderen/jongeren en ze zijn gemotiveerd om voor de klas te staan. Voor hen is een prettige sfeer op school belangrijk en ze v

11 Managementsamenvatting hechten waarde aan de mogelijkheid om de werk- en thuissituatie te combineren. - Ervaren leraren zijn niet zo tevreden over hun groeimogelijkheden. Bijvoorbeeld, slechts 25 procent van de leraren is tevreden over de snelheid van hun carrièreontwikkeling en over hun salarisontwikkeling. Daarnaast is de helft tevreden over de mogelijkheden die ze krijgen om hun ambities te verwezenlijken. Wel zijn de meeste leraren tevreden over de mogelijkheden om verantwoordelijkheid te ontwikkelen (ongeveer 70 procent van de leraren is tevreden hierover). Tevredenheid over de groeimogelijkheid speelt een grote rol bij de loopbaantevredenheid van leraren. Ontevredenheid over groeimogelijkheden kan leiden tot ontevredenheid over de loopbaan, dat vervolgens een negatieve relatie blijkt te hebben met het commitment. In andere woorden: ontevredenheid over groeimogelijkheden kan leiden tot het verlaten van het onderwijs. - Activiteiten in het kader van professionele ontwikkeling stimuleren het commitment van ervaren leraren. Naarmate ervaren leraren actiever zijn met hun professionele ontwikkeling, zijn zij positiever over hun groeimogelijkheden, dat vervolgens een positief effect heeft op de loopbaantevredenheid en het commitment aan het onderwijs als werkveld. Overigens blijkt dat in de praktijk ongeveer 20 procent van de leraren zich (op het gebied van professionele ontwikkeling) te beperken tot de minimale (door de school vereiste) bijscholing. Samenvattend betekent dit, dat het behoud van ervaren leraren voor een deel schuilt in hun gedrevenheid voor het werken in het onderwijs, maar ook beïnvloed kan worden door het onderwijsveld. Stimulerende leeromgevingen op lerarenopleidingen, ruimte voor begeleiding en professionele ontwikkeling (in de vorm van bijscholing door cursussen volgen, studiedagen bezoeken, vakliteratuur lezen) en voldoende mogelijkheden voor verdere loopbaanontwikkelingen in het onderwijs hebben effect op de keuze van leraren om wel of niet in het onderwijs te blijven werken. De uitkomsten van ons onderzoek sluiten aan bij de huidige discussie over de positie van de leraar. In het kader van het terugdringen van voorspelde lerarentekorten, het verhogen van de beroepsstatus en het verhogen van de kwaliteit van het onderwijs heeft de minister onlangs een pakket maatregelen aangekondigd. Gezien de uitkomsten van het voorliggende onderzoek lijkt dit pakket juiste ingrediënten te bevatten: extra aandacht voor begeleiding, vi

12 Managementsamenvatting stimulering van professionele ontwikkeling en impulsen voor groeimogelijkheden binnen het onderwijs. vii

13

14 Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Werving en behoud van leraren In september 2007 overhandigde de heer Rinnooy Kan als voorzitter van de Commissie Leraren het adviesrapport Leerkracht! aan de minister van Onderwijs. De opdracht van de commissie betrof een nadere uitwerking van drie thema s, namelijk de aanpak van het (toekomstig) lerarentekort, de positie van de leraar en de kwaliteit van de leraar. In reactie op dit adviesrapport verscheen in november 2007 vanuit het Ministerie van Onderwijs het actieplan Leerkracht van Nederland. In dit actieplan kondigde de minister een pakket maatregelen aan, waarin onder andere de volgende onderdelen zijn opgenomen: snellere doorgroei in leraarsalarissen, verhoging van de salarissen van schoolleiders, stimulering van bijscholing/professionele ontwikkeling en meer tijd voor oudere leraren om beginnende leraren te begeleiden. Met dit pakket beoogt de minister de positie en de kwaliteit van leraren te bevorderen en de (voorspelde) leraartekorten te reduceren. Het voorliggende rapport haakt in op deze recente ontwikkelingen en laat zien op welke wijze verbetering van groeimogelijkheden (bijvoorbeeld salaris), stimulering van bijscholing 1 en extra aandacht voor begeleiding van beginnende leraren invloed hebben op het commitment van leraren aan het onderwijs. Commitment aan het onderwijs 2 In dit rapport is commitment aan het onderwijs een sleutelbegrip. Met commitment bedoelen we de binding die leraren hebben met hun werk in het onderwijs. Voor de ene leraar is dit een heel sterk gevoel, voor de andere 1 2 We merken hier op dat het hier uitsluitend gaat om bijscholing en niet om opscholing. In dit rapport beschouwen we professionele ontwikkeling van leraren als bijscholing binnen de huidige functie in het onderwijs. Het gaat dus niet om professionele ontwikkeling met als doel naar een andere functie te groeien (bijvoorbeeld door middel van scholing een extra graad behalen). We hebben hier bewust gekozen voor het woord commitment en niet voor het woord betrokkenheid, omdat commitment naar onze mening beter de inhoudelijk gedreven betrokkenheid en het daarbij behorende gedrag tot uitdrukking brengt. 1

15 Hoofdstuk 1 leraar heeft commitment een veel zwakkere betekenis. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de mate van commitment van leraren een sterke relatie heeft met de duur van de loopbaan in het onderwijs: hoe meer commitment aan het onderwijs, hoe langer een leraar in het onderwijs zal blijven werken. Die relatie maakt commitment een interessante factor voor beleidsmakers, opleiders en managers in het onderwijs. Immers, als het mogelijk is commitment van (beginnende) leraren positief te beïnvloeden, zou het wellicht mogelijk zijn leraren langer te behouden voor de onderwijssector. Dit betekent niet zondermeer dat iedereen met een diploma van een lerarenopleiding voor het onderwijs behouden moet blijven. Vanuit het perspectief van de leraar gaat het erom dat degenen die graag in het onderwijs willen werken (en gecommitteerd zijn aan het onderwijs) positieve stimulansen ondervinden om daadwerkelijk in het onderwijs te blijven werken. Vanuit het perspectief van de school is het belangrijk om ongewenst personeelsverloop zoveel mogelijk te beperken. Daarvoor is het belangrijk dat de school weet welke factoren en incentives een rol spelen in het behouden van leraren. Dit rapport laat zien welke stimulansen een (bewezen) positieve bijdrage leveren aan het behoud van leraren voor het onderwijs 3. Als basis voor dit rapport over commitment van leraren ligt de (wetenschappelijke) literatuur over factoren die het meest van invloed zijn op de keuze van de leraren om in het onderwijs te blijven werken. Daarbij staan twee aspecten van human resource management centraal, namelijk de begeleiding van beginnende leraren en de professionele ontwikkeling van ervaren leraren. Andere factoren die in dit rapport terugkomen zijn de arbeidsmarktpositie van leraren (zoals de groeimogelijkheden en de loopbaantevredenheid) en persoonlijke factoren, zoals de motivatie van de leraren en hun zelfbeeld. Al deze factoren hebben, direct of indirect, invloed op het commitment van leraren aan het onderwijs. In de volgende paragraaf geven we een korte introductie op deze thema s. 1.2 Onderzoeksvragen In deze paragraaf gaan wij in op de centrale thema s in dit rapport en de daarmee samenhangende onderzoeksvragen. 3 Door het belang van de leraar centraal te stellen, wordt in dit rapport het perspectief van de school onderbelicht. We realiseren ons dat mogelijke uitkomsten die positief zijn voor leraren niet altijd in het belang zullen zijn van de scholen. 2

16 Inleiding Begeleiding van beginnende leraren De begeleiding van beginnende leraren heeft de afgelopen jaren veel aandacht gekregen van beleidsmakers, scholen, leraren en onderzoekers. Uit internationaal en nationaal onderzoek bleek dat uitstroom en behoud van beginnende leraren samenhangt met de kwaliteit van begeleiding die ze krijgen bij bijvoorbeeld het geven van lessen en het wennen aan de nieuwe werkomgeving 4. Vervolgens werd het belang van begeleiding van beginnende leraren sterk benadrukt in de discussie over het behoud van (beginnende) leraren in het onderwijs. In 2006 zijn in ons land meerdere publicaties verschenen over de kwaliteit van de begeleiding van beginnende leraren en over tips en adviezen voor de verbetering hiervan 5. Begeleiding bindt, lijkt daarmee het credo te zijn. De veronderstelling dat goede begeleiding bij de start van de loopbaan daadwerkelijk leidt tot behoud van leraren voor de onderwijssector, is tot op heden nog niet getoetst in nationaal onderzoek. Daarom geven we in dit rapport aandacht aan zowel de stand van zaken van de kwaliteit van begeleiding als de meerwaarde van begeleiding in termen van het behoud van leraren. De vragen die we in het rapport stellen zijn: 1. Hoe groot is de invloed van goede begeleiding in de eerste fase van de loopbaan op het behoud van leraren voor de onderwijssector? 2. Heeft goede begeleiding ook effecten op langere termijn in termen van behoud van leraren voor de onderwijssector? 3. Op welke punten in de begeleiding is winst te behalen met het oog op behoud van leraren voor de onderwijssector? Professionele ontwikkeling van leraren In 2006 tekende de toenmalige minister van Onderwijs een convenant met de werkgevers in het basis- en voortgezet onderwijs en de onderwijsbonden waarin staat dat de scholen jaarlijks extra financiering krijgen voor professionele ontwikkeling van leraren en dat deze gelden ook daadwerkelijk hieraan moeten worden besteed. De achterliggende gedachte voor dit convenant was, dat leraren meer aanspraak moesten kunnen maken op een geoormerkt budget voor professionele ontwikkeling. Op die manier stimuleerde de overheid de verbetering van de kwaliteit van het onderwijs, 4 5 Zie onder andere: Chapman, D.W. (1984) en Munthe, E. (2003) Zie onder andere Carbo, C. en Moerkamp, J. (2006) en Vermeulen, A., & Koopman, P. (2000). 3

17 Hoofdstuk 1 van onderwijsinnovatie en van schoolontwikkeling. Ook beoogde het convenant de stimulering van de betrokkenheid en inzet van het onderwijspersoneel. In dit rapport gaan we bij dit thema in op de volgende vragen: 1. In welke mate maken leraren gebruik van de mogelijkheden zich verder te professionaliseren? 2. Op welke manier vullen leraren de ruimte voor professionele ontwikkeling in? 3. Hoe sterk is de samenhang tussen commitment van leraren en de mate waarin leraren actief zijn op het gebied van professionele ontwikkeling? Zijn gecommitteerde leraren actiever op het gebied van bijscholing? Leidt meer bijscholing tot groter commitment? Groeimogelijkheden In de discussie over het leraarsberoep bestaat veel aandacht voor het arbeidsvoorwaardencomponent. Vaak gaat het dan over salarisverhoging en functiedifferentiatie. In het adviesrapport van de Tijdelijke Commissie Leraren (onder voorzitterschap van de heer A. Rinnooy Kan) komen deze onderwerpen ook terug. In dit rapport gaan we in op de volgende vragen: 1. In hoeverre zijn leraren tevreden over hun groeimogelijkheden, in termen van salaris, verantwoordelijkheden, mogelijkheid tot leidinggeven, verwezenlijken van ambities en de snelheid in carrièreontwikkeling? 2. Is er een relatie tussen commitment aan het onderwijs en de tevredenheid over de groeimogelijkheden? Ofwel: zijn leraren sterker gecommitteerd aan het onderwijs als zij tevredener zijn over hun groeimogelijkheden? Zelfbeeld van leraren In het adviesrapport van de Tijdelijke Commissie Leraren wordt ook aandacht besteed aan het zelfbeeld van leraren. In dat kader stelt de commissie dat het beroep van leraar nog even hoog in aanzien staat als 25 jaar geleden, maar dat het de leraren zijn die lijden aan een negatief zelfbeeld. Dit zou betekenen dat de leraren zèlf de aantrekkingskracht van het onderwijs kunnen verbeteren door een positiever beeld uit te dragen van het werken in het onderwijs. In dit rapport gaan we in op de volgende vragen omtrent het zelfbeeld van leraren: 4

18 Inleiding 1. Hoe positief of negatief is het zelfbeeld van leraren? 2. Welke samenhang is er tussen een positief zelfbeeld van leraren en hun commitment aan het onderwijs? Motivatie van leraren Uit een eerdere publicatie over de Loopbaanmonitor Onderwijs 6 kwam naar voren dat intrinsieke motivatie een belangrijke rol speelt bij het werken in het onderwijs; Gemotiveerde leraren bleken doorgaans langer werkzaam te willen blijven in het onderwijs. Op basis van deze resultaten stellen we de volgende vragen: 1. Hoe belangrijk is motivatie ten opzichte van andere factoren die invloed hebben op commitment aan het onderwijs? 2. In hoeverre hangt motivatie van leraren samen met hun inzet om zich verder te professionaliseren? 3. In hoeverre hangt motivatie samen met het zelfbeeld van leraren? Loopbaantevredenheid Onderzoek naar commitment van werknemers aan hun sector kan niet zonder aandacht te besteden aan de loopbaantevredenheid. Werknemers die tevredenheid zijn met hun loopbaan verlaten over het algemeen niet zomaar de sector waarin ze werken. Des te belangrijker is de vraag welke factoren een rol spelen bij de loopbaantevredenheid van werknemers in het onderwijs. In dit rapport stellen we daarom de volgende vragen: 1. Hoe belangrijk is loopbaantevredenheid ten opzichte van andere factoren die invloed hebben op commitment aan het onderwijs? 2. In hoeverre hangt loopbaantevredenheid van leraren samen met hun tevredenheid over groeimogelijkheden? 1.3 De data De analyses die we ten behoeve van dit rapport hebben uitgevoerd zijn gebaseerd op twee databestanden die in het kader van de Loopbaanmonitor Onderwijs zijn samengesteld. De Loopbaanmonitor Onderwijs is een loopbaanonderzoek onder afgestudeerden van de lerarenopleidingen 6 Aa, van der, R., Vermeulen, L., Azzouz, K., Severiens, S., Vossen, I. en de Boom, J. (2006). 5

19 Hoofdstuk 1 basisonderwijs en voortgezet onderwijs. De Loopbaanmonitor bestaat uit twee deelonderzoeken: - Een arbeidsmarktmonitor, waarin van elke nieuwe lichting afgestudeerden van de lerarenopleiding voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs op drie momenten de actuele arbeidsmarktpositie in kaart wordt gebracht. Aangezien het hier iedere keer om arbeidsmarktinformatie over de nieuwste cohorten afgestudeerden gaat, wordt deze variant door ons aangeduid met de term cohortmeting. In het kader van de Loopbaanmonitor is de cohortmeting tot nu toe vier keer uitgevoerd, namelijk voor de cohorten 2003 en 2004, 2005 en In dit rapport wordt gebruik gemaakt van de meest recente cohortmeting, waarin gegevens van ruim 3500 pasafgestudeerde leraren zijn opgenomen. - Een breed onderzoek waarbij op retrospectieve wijze wordt teruggekeken naar de loopbaanontwikkeling van afgestudeerden van de lerarenopleidingen voor het basisonderwijs en voortgezet onderwijs in de periode Aangezien het hier om loopbaaninformatie gaat van meerdere cohorten, wordt deze variant door ons aangeduid met de term brede meting. Deze brede meting is in 2007 voor de tweede keer uitgevoerd 8. In dit rapport is gebruik gemaakt van deze recente brede meting, die gegevens bevat van ongeveer 3800 respondenten. De Loopbaanmonitor beoogt zo volledig mogelijk te zijn in de weergave van de loopbanen van leraren. Dat wil zeggen dat niet alleen gekeken wordt naar de loopbanen van afgestudeerden die hebben gekozen voor een (langdurige) loopbaan als leraar of manager in het onderwijs, maar ook naar de loopbanen van afgestudeerden (dus onderwijsbevoegden) die op enig moment in hun loopbaan hebben gekozen voor een baan buiten het onderwijs. Daarbij gaat de aandacht ook uit naar de motieven die individuen hebben (gehad) voor de keuzes in hun loopbaan, en waar mogelijk ook de beïnvloedingsmogelijkheden daarvan via beleid. Met andere woorden, met de Loopbaanmonitor wordt een integraal beeld geschetst van de loopbaanstappen en de motieven die hierbij een rol spelen. Hierbij gaat het concreet om vragen als: Waarom kiest iemand ervoor om leraar te worden? Welke loopbaanstappen zet hij/zij in zijn carrière? Waarom 7 8 Hierover is respectievelijk gerapporteerd in: Loopbaanmonitor Onderwijs 2005, Loopbaanmonitor 2006, Loopbaanmonitor Over de eerste meting is gerapporteerd in Aa van der R. et. al (2004). Over de tweede brede meting is gerapporteerd in Aa van der R. et al. (2008) 6

20 Inleiding besluit iemand vroeg of laat het onderwijs te verlaten? En in hoeverre is dit een definitief afscheid uit de onderwijssector, dan wel is hij/zij bereid onder bepaalde voorwaarden in het onderwijs terug te keren? In elk hoofdstuk geven we aan op basis van welke gegevens uit de Loopbaanmonitor Onderwijs de analyses zijn verricht en hoeveel respondenten betrokken zijn bij de analyse van de gegevens. 1.4 Opbouw van dit rapport Het volgende hoofdstuk draagt de titel Binden van Beginnende Leraren en gaat over factoren die bijdragen aan het behoud van pas-afgestudeerden voor het onderwijs. Hier komen thema s aan de orde zoals motivatie, zelfbeeld en kwaliteit van begeleiding. Het derde hoofdstuk gaat verder in op het laatstgenoemde thema en heeft de titel Binden en Begeleiden. In dit hoofdstuk wordt extra aandacht besteed aan de tevredenheid van leraren over de begeleiding die ze hebben gekregen aan het begin van hun loopbaan. Tevens laten we in dit hoofdstuk zien hoe deze tevredenheid verschilt tussen leraren die in het onderwijs zijn blijven werken en leraren die na verloop van tijd het onderwijs hebben verlaten. Het vierde hoofdstuk heeft de titel Binden van Ervaren Leraren. Dit is een kort hoofdstuk dat laat zien waaruit het commitment van ervaren leraren is opgebouwd. Tot slot gaat het vijfde hoofdstuk Binden en Professionele ontwikkeling in op de samenhang tussen commitment van ervaren leraren en hun inzet voor verdere professionele ontwikkeling. 7

21

22 Hoofdstuk 2 Binden van Beginnende Leraren 2.1 Inleiding Als we kersverse leraren vragen hoe lang ze verwachten in het onderwijs werkzaam te blijven, zien we dat hun verwachtingen uiteenlopen. Bijna de helft van de beginnende leraren verwacht langer dan tien jaar in het onderwijs te blijven, 11 procent denkt vijf tot tien jaar in het onderwijs te blijven en eveneens 11 procent denkt dat hij of zij binnen vijf jaar het onderwijs zal verlaten. Ook blijkt, dat één op de drie leraren hierover geen verwachting heeft. De gegevens staan hieronder gepresenteerd in figuur 2.1, waarbij onderscheid is gemaakt tussen afgestudeerden van lerarenopleidingen BaO en VO 9. Waarom verwacht de ene beginnende leraar dat hij of zij binnen twee jaar het onderwijs zal verlaten en de andere leraar dat hij of zij langer dan tien jaar in het onderwijs zal blijven? In dit hoofdstuk onderzoeken we een aantal factoren die mogelijk invloed hebben op de verwachte duur van de onderwijsloopbaan en brengen we deze factoren overzichtelijk in kaart door middel van een modelstudie. De opbouw van dit hoofdstuk is als volgt. In paragraaf 2 bespreken we mogelijke factoren die van invloed zijn op de loopbaanverwachting in het onderwijs. Vervolgens gaan we in paragraaf 3 kort in op de onderzoeksmethode en in paragraaf 4 beschrijven we de resultaten. Tot slot eindigt dit hoofdstuk met een aantal conclusies in paragraaf 5. 9 De gegevens zijn berekend over de respondenten die sinds afstuderen (uitsluitend) werkzaam zijn binnen het onderwijs 9

23 Hoofdstuk 2 VO M inder dan een jaar Eén tot twee jaar Drie tot vijf jaar Vijf tot tien jaar Langer dan tien jaar Weet niet BaO 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Figuur 2.1. Verwachte loopbaanduur in het onderwijs (pasafgestudeerde leraren die in 2006 hun loopbaan zijn begonnen in het onderwijs 10 ) 2.2 Invloeden op de verwachte duur van de onderwijsloopbaan Hieronder volgt een samenvattend overzicht van factoren die volgens eerder (nationaal en internationaal) onderzoek een bewezen invloed hebben op de verwachte duur van de onderwijsloopbaan van beginnende leraren. De wijze waarop deze factoren invloed hebben op de duur van de onderwijsloopbaan staat schematisch afgebeeld in figuur 2.2. Kwaliteit van het onderwijs aan de lerarenopleidingen In een eerdere rapportage van de Loopbaanmonitor 11 hebben we laten zien dat de kwaliteit van de lerarenopleidingen een indirecte rol speelt bij de verwachting om lang in het onderwijs werkzaam te blijven. Indirect, omdat Aantal respondenten afgestudeerd aan lerarenopleidingen BaO: 1203 en VO: 532 Aa, van der, R., Vermeulen, L., Azzouz, K., Severiens, S., Vossen, I. en de Boom, J. (2006) 10

24 Binden van Beginnende Leraren de invloed van lerarenopleidingen via de motivatie van studenten verloopt. Hoe hoger de kwaliteit van de lerarenopleidingen, hoe meer studenten intrinsiek gemotiveerd worden om in het onderwijs te willen werken. Oftewel: studenten raken gemotiveerd voor het onderwijs naarmate de lerarenopleidingen beter in staat zijn om bijvoorbeeld een goede voorbereiding te geven op de praktijk en interessante inhoud van de opleiding aan te bieden. En juist de gemotiveerde studenten blijken na hun afstuderen langer in het onderwijs werkzaam te willen blijven. Motivatie en verkregen onderwijsvaardigheden tijdens de studie Motivatie tijdens de opleiding is niet alleen een directe voorspeller van de verwachte loopbaanduur in het onderwijs, maar kan ook een indirecte rol spelen. We gaan hierbij uit van een samenhang tussen motivatie en de mate waarin studenten vaardigheden leren tijdens de studie 12 (hoe gemotiveerder een student is, hoe meer hij of zij leert). Uit de literatuur blijkt, dat motivatie en prestatie van studenten ook nog een ander belangrijk aspect beïnvloeden; het zelfbeeld van de beginnende leraar 13. Hoe gemotiveerder een student is en hoe beter zijn prestaties, hoe positiever de student (danwel beginnende leraar) over zichzelf als leraar denkt. Zelfbeeld Uit eerder onderzoek is bekend dat leraren met een positief zelfbeeld meer gecommitteerd zijn aan het onderwijs 14. Het zelfbeeld komt voort uit eigen persoonlijkheid, maar ook uit de ervaringen die een leraar heeft gehad tijdens de lerarenopleiding. Daarnaast wordt het zelfbeeld beïnvloedt door de begeleiding die de beginnende leraar krijgt in de eerste fase van de loopbaan zie onder andere Vermeulen, L. (2006) zie Fresko, B., Kfir, D., en Nasser, F. (1997) zie onder andere Coladarci, T. (1992) en Evans, E.D. and M. Tribble (1986) Glickman, C.D. and R.T. Tamashiro (1982), Coladarci, T. (1992) en Evans, E.D. and M. Tribble (1986) 11

25 Hoofdstuk 2 Kwaliteit begeleiding Uit verschillende internationale studies is gebleken dat een goede begeleiding van beginnende leraren belangrijk is voor hun commitment aan het onderwijs 16. Juist beginnende leraren hebben ondersteuning nodig, bijvoorbeeld bij het omgaan met frustraties, het ontdekken van een leraarstijl die het beste bij hen past en natuurlijk ook bij de inhoudelijke en didactische ontwikkeling van hun kennis en vaardigheden. Baanzekerheid De baanzekerheid kan een belangrijke rol spelen om het onderwijs te verlaten. Leraren die inkrimping van formatie verwachten, dan wel het vermoeden hebben dat hun arbeidscontract niet zal worden verlengd, zullen eerder overwegen het onderwijs te verlaten. We veronderstellen daarom dat onzekerheid over de toekomst van de baan in het onderwijs (of bij de betreffende school) een negatieve invloed heeft op de verwachting van de duur van de onderwijsloopbaan. Andersom gezegd toetsen we in dit onderzoek in hoeverre een sterkere arbeidsmarktpositie bijdraagt aan de verwachting van leraren om langer in het onderwijs werkzaam te blijven. Figuur 2.2 is een schematisch overzicht (het hypothetische model) van alle veronderstelde relaties tussen de genoemde factoren die invloed kunnen hebben op de verwachte loopbaanduur van beginnende leraren. 16 Weiss, E.M. (1999) en Rots, I., A. Aelaterman, P.Vlerick, K. Vermeulen (2007) 12

26 Binden van Beginnende Leraren Kwaliteit van de opleiding Motivatie tijdens opleiding Studie Onderwijsvaardigheden Baanzekerheid Kwaliteit begeleiding Zelfbeeld Arbeids markt Verwachte loopbaanduur in onderwijs Figuur 2.2 Hypothetisch model van factoren die invloed hebben op de verwachte duur van de onderwijsloopbaan van beginnende leraren 2.3 Onderzoeksmethode Respondenten In dit hoofdstuk staan beginnende leraren centraal die een lerarenopleiding BaO dan wel VO recent hebben afgerond en werkzaam zijn in het onderwijs vanaf peildatum oktober Het gaat hier om 1203 afgestudeerden van 17 Er is geen onderscheid gemaakt naar geslacht en etniciteit, omdat de subgroepen mannen en allochtonen te klein waren voor betrouwbare analyses. 13

27 Hoofdstuk 2 de lerarenopleidingen BaO en 532 afgestudeerden van de lerarenopleidingen VO. Modelanalyses In het onderzoek dat we in dit hoofdstuk presenteren hebben we gebruik gemaakt van modelanalyses. Modelanalyses gaan uit van een verondersteld, theoretisch, model dat relaties beschrijft tussen verschillende componenten, zoals in figuur 2.2. Vervolgens wordt met een complexe vorm van multipele regressieanalyse nagegaan of de veronderstelde relaties daadwerkelijk terug te vinden zijn in de data. Met deze statistische methode kunnen we beoordelen of de relaties in het veronderstelde model voldoende overeenkomen met de gegevens in het databestand van de Loopbaanmonitor (de zogenaamde fit). De modellen die gepresenteerd worden in de resultatenparagraaf voldoen aan de standaardcriteria voor een goede fit 18. Metingen De componenten in het model (zie figuur 2.2) zijn gemeten door middel van een vragenlijst die aan de leraren is voorgelegd. In tabel B1 van de Bijlage staan alle vragen vermeld. In de onderstaande paragraaf worden de afzonderlijke componenten verder beschreven. 2.4 Resultaten Voordat de uitkomsten van de analyse van het hypothetische model worden gepresenteerd, worden eerst alle afzonderlijke componenten van het model hieronder verder uitgewerkt. Kwaliteit van het onderwijs aan de lerarenopleidingen Pas-afgestudeerden van lerarenopleidingen BaO en VO die in het onderwijs zijn gaan werken geven een kritische blik op de kwaliteit van het onderwijs dat zij hebben gekregen. Uit figuur 2.3 blijkt, dat slechts iets meer dan een kwart van hen tevreden is over de aansluiting tussen de theorie in de opleiding en de stages. De inhoud van de opleiding werd door de beginnende leraren uit de lerarenopleidingen VO positiever beoordeeld dan door de beginnende leraren uit de lerarenopleidingen BaO. Ongeveer 45 procent van 18 De gangbare criteria hiervoor zijn Cfi >.94 en RMSEA <.06. We merken hier op dat alle pijlen in de gepresenteerde modellen een significante relatie weergeven (p <.01). Daar waar geen pijlen staan, bestaan geen significante verbanden (p >.01). 14

28 Binden van Beginnende Leraren de beginnende leraren uit de lerarenopleidingen VO vond de inhoud nuttig voor de latere beroepspraktijk; bij beginnende leraren uit de lerarenopleidingen BaO is dat aandeel ongeveer 35 procent. Het merendeel van de leraren uit de lerarenopleidingen VO vond de vakken interessant (64%), van de leraren uit lerarenopleidingen BaO vond een minderheid de vakken interessant (46%). De theorie in de opleiding sloot goed aan bij de stages Ik vond de inhoud van de opleiding nuttig voor de latere beroepspraktijk VO BaO Ik vond de vakken interessant 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Figuur 2.3 Oordelen over de lerarenopleidingen, aandeel respondenten dat het eens is met de uitspraak (respondenten zijn pas-afgestudeerden van de lerarenopleidingen BaO en VO die in het onderwijs zijn gaan werken) Motivatie en verkregen onderwijsvaardigheden tijdens de opleiding Het merendeel van de pas-afgestudeerde leraren (van lerarenopleidingen BaO en lerarenopleidingen VO) die na hun opleiding in het onderwijs zijn gaan werken was gemotiveerd tijdens de opleiding. Figuur 2.4 laat zien dat er verschillen zijn tussen de respondenten van lerarenopleidingen BaO en de respondenten van lerarenopleidingen VO in de motivatie tijdens de opleiding. Bijvoorbeeld, onder de afgestudeerden van de lerarenopleidingen VO zijn er meer respondenten voor wie de lerarenopleiding niet destijds hun eerste keus was. Ook blijkt dat ruim 70 procent van de beginnende leraren met een afgeronde lerarenopleiding VO tijdens de opleiding gedreven was om veel te 15

29 Hoofdstuk 2 leren over het leraarsvak. De stages werden ook door het merendeel van de beginnende leraren als motiverend ervaren. De lerarenopleiding was mijn eerste keus Ik was gedreven om veel te leren over het leraarsvak VO BaO Ik heb tijdens mijn studie meer opdrachten/stageuren gemaakt dan nodig was Het lesgeven tijdens de stages vond ik motiverend 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Figuur 2.4 Oordelen van beginnende leraren over eigen motivatie tijdens de lerarenopleiding, aandeel respondenten dat het eens is met de uitspraak (respondenten zijn pas-afgestudeerden van de lerarenopleidingen BaO danwel VO die in het onderwijs zijn gaan werken) Aan de beginnende leraren is ook gevraagd aan te geven hoe goed zij hun eigen onderwijsvaardigheden beoordelen ten opzichte van hun (beginnende) collega s. Hiervoor konden ze op een 5-puntsschaal aangeven of zij hun eigen niveau 1) veel lager, 2) lager, 3) vergelijkbaar, 4) hoger, of 5) veel hoger vonden. Figuur 2.5 geeft aan hoeveel procent van de beginnende leraren vindt dat zijzelf een hoger niveau hebben, uitgesplitst naar de afzonderlijk gemeten onderwijsvaardigheden. De resultaten in figuur 2.5 geven aan dat het merendeel van de beginnende leraren zichzelf beter vindt waar het gaat om reflectie-vaardigheden (vergeleken met hun collega-pasafgestudeerden). Ook blijkt dat per bevraagde vaardigheid ongeveer 30 tot 50 procent van de beginnende leraren zichzelf beter acht dan collega s. De gegevens in figuur 2.5 zijn samengevoegd tot één geheel, zodat het mogelijk is een indicatie te geven van hoe beginnende leraren hun geheel aan onderwijsvaardigheden beoordelen. Tabel 2.1 geeft aan hoeveel procent 16

30 Binden van Beginnende Leraren van de beginnende leraren het eigen vaardigheidsniveau hoger, lager of vergelijkbaar inschat vergeleken met het niveau van andere beginnende leraren. Reflecteren op eigen functioneren Functioneren binnen verschillende visies op onderwijs Functioneren in verschillende onderwijsorganisaties Stimuleren van leerlingen/studenten in hun ontwikkeling Structuur geven aan het onderwijsproces VO BaO Vakinhoudelijk goed op de hoogte zijn Goede relatie onderhouden met ouders van leerlingen Een prettige werksfeer onderhouden met collega's Een prettige sfeer creeeren in de klas 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Figuur 2.5 Oordelen over eigen vaardigheden ten opzichte van vergelijkbare collega s; aandeel beginnende leraren dat zichzelf hoger scoort Uit Tabel 2.1 blijkt dat verreweg het merendeel van de beginnende leraren het eigen vaardigheidsniveau over het algemeen vergelijkbaar vindt met anderen. Eén op de tien beginnende leraren vindt het eigen niveau hoger dan het niveau van andere beginnende leraren. 17

31 Hoofdstuk 2 Tabel 2.1 Oordelen van beginnende leraren over hun onderwijsvaardigheden Afgestudeerden van lerarenopleidingen Ten opzichte van andere beginnende leraren vind ik mijn beheersing van BaO VO onderwijsvaardigheden over het algemeen 19 lager 3% 4% vergelijkbaar 87% 86% hoger 10% 10% Zelfbeeld Figuur 2.6 laat zien dat de beginnende leraren die een lerarenopleiding VO danwel BaO hebben afgerond over het algemeen een positief zelfbeeld hebben over de wijze waarop zij voor de klas staan. Ruim 80 procent van de beginnende leraren voelt zich thuis op de school. Ook is het merendeel niet bang voor moeilijke vragen van leerlingen en voelt het merendeel zich zelfverzekerd voor de klas. Ongeveer 70 procent is niet bang de orde in de klas kwijt te raken. Ik voel me thuis op de school M et humor weet ik het leuk te houden tijdens de les Ik sla niet dicht als ik moeilijke vragen van leerlingen krijg VO BaO Tijdens het lesgeven ben ik niet bang de orde kwijt te raken Ik voel me zelfverzekerd als ik voor de klas sta 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Figuur 2.6 Oordelen over eigen zelfbeeld, aandeel respondenten dat het eens is met de uitspraak Om iets te kunnen weergeven over het algemene zelfbeeld van beginnende leraren, zijn de scores op de afzonderlijke items samengevoegd tot één gemiddelde score. Tabel 2.2 laat zien hoe de verdeling is van beginnende leraren over de categorieën negatief zelfbeeld (gemiddelde score lager dan 19 constructie op basis van gegevens in figuur

32 Binden van Beginnende Leraren 3), neutraal zelfbeeld (gemiddelde score tussen 3 en 3.5) en een positief zelfbeeld (gemiddelde score hoger dan 3.5). Tabel 2.2 Percentage beginnende leraren met een negatief, neutraal of positief zelfbeeld Afgestudeerden van lerarenopleidingen Zelfbeeld BaO VO Negatief zelfbeeld 2% 3% Neutraal zelfbeeld 10% 11% Positief zelfbeeld 88% 86% Uit de gegevens van tabel 2.2 blijkt dat het merendeel van de beginnende leraren over het algemeen een positief zelfbeeld heeft. Een klein aantal beginnende leraren heeft een negatief zelfbeeld. Kwaliteit begeleiding Figuur 2.7 laat het aandeel beginnende leraren zien dat tevreden is over de verschillende aspecten van begeleiding. Ik ben tevreden over de vakinhoudelijke begeleiding die ik krijg op school Ik kan de problemen die ik in mijn werk tegenkom op school goed bespreekbaar maken Er is in de school voldoende tijd vrijgemaakt voor mijn begeleiding Ik ben tevreden over de frequentie van lesbezoeken van een collega Ik ben tevreden over de feedback die ik krijg na de lesbezoeken VO BaO De bijeenkomsten met andere beginnende leraren vind ik leerzaam Ik word goed begeleid in het voeren van gesprekken met ouders Ik word goed begeleid in het omgaan met moeilijke leerlingen 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Figuur 2.7 Oordelen over de begeleiding, aandeel respondenten dat het eens is met de uitspraak Het merendeel van de beginnende leraren is tevreden over het bespreekbaar kunnen maken van problemen die ze in hun werk tegenkomen. Op alle andere vlakken van begeleiding die we hebben voorgelegd, is het merendeel ontevreden. Dit geldt zowel voor de tijd die wordt vrijgemaakt voor begeleiding als voor inhoudelijke aspecten voor begeleiding, zoals de vakinhoud, het voeren van gesprekken met ouders en het omgaan met leerlingen. In een andere 19

33 Hoofdstuk 2 rapportage van de Loopbaanmonitor besteden we uitgebreid aandacht aan de begeleiding van de groep beginnende leraren 20. Ook in het volgende hoofdstuk gaan we verder in op de kwaliteit van begeleiding zoals recente cohorten (2001 tot en met 2005) en oudere cohorten (voor 1997) dat hebben ervaren. Baanzekerheid Aan de beginnende leraren is gevraagd in hoeverre zij verwachten dat inkrimping van formatie op school of het aflopen van het arbeidscontract van invloed zal zijn op het verlaten van het onderwijs. Van de beginnende leraren in het BaO geeft 44 procent aan dat inkrimping van formatie op school niet betekent dat zij daardoor het onderwijs als werkveld zullen verlaten. Bij het VO geldt dat voor een groter aandeel; 59 procent van de beginnende leraren. Beëindiging van het arbeidscontract is voor 52 procent van de beginnende leraren in het BaO geen aanleiding om het onderwijs te verlaten. Bij het VO is dat aandeel ook op dit punt hoger, namelijk 72 procent. Het model in figuur 2.8 laat zien welke relaties er zijn tussen bovenstaande componenten 21. Het gaat hier specifiek om de groep afgestudeerden van lerarenopleidingen BaO Aa van der, R., van Hulst, B., de Bruin, G. en Vermeulen, L. (2008) Getallen langs de pijlen in het model zijn correlaties. Correlaties geven de sterkte en de richting aan van de betreffende relatie; de relatie kan positief (tussen 0 en 1) of negatief (tussen 0 en 1) zijn. Een correlatie van 0 betekent dat er geen verband is, en hoe dichter de relatie bij 1 of 1 ligt, hoe sterker het verband tussen de twee factoren is. Let wel: uitsluitend statistisch significante verbanden worden gepresenteerd in dit figuur. 20

34 Binden van Beginnende Leraren Kwaliteit van de opleiding.41 Motivatie tijdens opleiding Studie Onderwijsvaardigheden.20 Baanzekerheid Kwaliteit begeleiding.25 Zelfbeeld Arbeids markt Verwachte loopbaanduur in onderwijs Figuur 2.8 Factoren die van invloed zijn op de verwachting van beginnende leraren (die afgestudeerd zijn aan een lerarenopleiding BaO) over de duur van hun onderwijsloopbaan De bovenste drie factoren van het model in figuur 2.8 laten zien welke factoren in de studietijd invloed hebben op de verwachting over de duur van de onderwijsloopbaan. Uit dit gedeelte van het model blijkt het volgende: - De kwaliteit van de lerarenopleidingen BaO en de motivatie van studenten hangen sterk samen. Dit betekent dat studenten gemotiveerder zijn in een onderwijsomgeving met bijvoorbeeld een goede afstemming tussen theorie en praktijk en interessante vakken. - Afgestudeerden van lerarenopleidingen BaO die in hun studietijd gemotiveerd waren hebben een hogere verwachting van de loopbaanduur in het onderwijs dan hun collega s die minder gemotiveerd waren tijdens hun studie. - De motivatie van studenten in lerarenopleidingen BaO houdt ook verband met hun prestaties en met hun zelfbeeld. Gemotiveerde studenten 21

35 Hoofdstuk 2 hebben een betere beheersing van onderwijsvaardigheden en daarnaast blijken zij als beginnende leraar ook een positiever zelfbeeld te hebben. Bovenstaande resultaten bevestigen eerder onderzoek waarnaar we in paragraaf 2.2 reeds verwezen. Het onderste deel van het model laat zien welke factoren in de werksituatie van beginnende leraren invloed hebben op hun verwachte loopbaanduur in het onderwijs. Uit dat gedeelte van het model blijkt het volgende: - De kwaliteit van de begeleiding van beginnende leraren toont een kleine relatie met de verwachte loopbaanduur. Dit kan betekenen dat beginnende leraren die meer tevreden zijn over hun begeleiding verwachten (iets) langer in het onderwijs werkzaam blijven dan beginnende leraren die minder tevreden zijn over hun begeleiding. - De kwaliteit van begeleiding heeft ook indirect effect op hoe lang leraren verwachten in het onderwijs werkzaam te blijven; hoe beter de kwaliteit van de begeleiding, hoe positiever het zelfbeeld van beginnende leraren en leraren met een positief zelfbeeld verwachten langer in het onderwijs werkzaam te blijven. - De andere voorspeller voor de verwachte duur van de onderwijsloopbaan blijkt in dit onderzoek de baanzekerheid te zijn. Een lagere verwachting van de baanzekerheid leidt voor beginnende leraren tot een lagere verwachting van de duur van hun onderwijsloopbaan. Andersom geldt natuurlijk ook: hoe meer zekerheid beginnende leraren hebben over hun baan, hoe langer men verwacht in het onderwijs werkzaam te blijven. - De belangrijkste voorspeller van de loopbaanduur in het onderwijs blijkt in ons model de motivatie te zijn die leraren al tijdens hun lerarenopleiding hadden. Deze motivatie blijkt dus ook na afstuderen belangrijk te zijn om leraar te willen blijven. 22

36 Binden van Beginnende Leraren Kwaliteit van de opleiding.40 Motivatie tijdens opleiding Studie Onderwijsvaardigheden.25 Kwaliteit.25 Baanzekerheid begeleiding Zelfbeeld Arbeids markt Verwachte loopbaanduur in onderwijs Figuur 2.9 Factoren die van invloed zijn op de verwachting van beginnende leraren (die afgestudeerd zijn aan een lerarenopleiding VO) over de duur van hun onderwijsloopbaan Bovenstaande uitkomsten bevestigen eerder onderzoek, zoals beschreven in paragraaf 2.2. De resultaten voor afgestudeerden van lerarenopleidingen VO zijn vergelijkbaar met de resultaten in het BaO (zie figuur 2.9). Er zijn twee verschillen waar we op attenderen. Het eerste verschil is dat de relatie tussen baanzekerheid en verwachte loopbaanduur kleiner is voor afgestudeerden van lerarenopleidingen VO dan voor BaO. Het tweede verschil is de wisseling van de invloeden van motivatie en zelfbeeld op de verwachte loopbaanduur in het onderwijs. Bij afgestudeerden van lerarenopleidingen VO draagt een positiever zelfbeeld van leraren het meest (van alle factoren in het model) bij aan de verwachte loopbaanduur. Voor afgestudeerden van lerarenopleidingen BaO is deze rol weggelegd voor de motivatie. Deze wisseling van invloeden 23

37 Hoofdstuk 2 verklaren we als volgt. Uit de resultaten in de cohortmeting van 2005 is gebleken dat studenten die kiezen voor een opleiding tot leraar in het BaO dit vooral uit pedagogische motieven doen, terwijl studenten die kiezen voor een opleiding tot leraar in het VO met name met een bepaald vak bezig willen zijn. Oftewel, studenten van lerarenopleidingen BaO kiezen (over het algemeen) nadrukkelijk voor het pedagogische aspect van onderwijs en studenten van lerarenopleidingen VO kiezen het onderwijs vaker als middel om met hun favoriete vak (bijvoorbeeld geschiedenis of Frans) bezig te kunnen zijn. Dit verklaart wellicht de sterkere relatie in het BaO tussen de motivatie en de verwachte loopbaanduur. Tot slot De factoren in de modellen in figuren 2.8 en 2.9 verklaren elk 13 procent van de verschillen in verwachte duur van de onderwijsloopbanen. Vergeleken met andere modelstudies op dit gebied is dat een normale grootte van de verklaarde variantie 22. Wel betekent het, dat 87 procent van de variantie in commitment door andere factoren is te verklaren. We hebben op basis van theoretische aanwijzingen een aantal andere factoren toegevoegd aan het model. Echter, geen van deze toevoegingen bleek het model (statistisch significant) te versterken. Aangezien dit toch ook belangrijke uitkomsten zijn, beschrijven we hieronder deze uitkomsten puntsgewijs. - De moeite die pas-afgestudeerden hebben moeten doen om een baan in het onderwijs te vinden hangt niet samen met hoe lang ze vervolgens verwachten in het onderwijs werkzaam te blijven. - De mate waarin men salarisontwikkeling belangrijk vindt in een loopbaan toont geen verband met de verwachte duur van de onderwijsloopbaan. Dit betekent, dat beginnende leraren die veel belang hechten aan een vlotte salarisontwikkeling niet eerder het onderwijs verlaten dan beginnende leraren die geen belang hechten aan salarisontwikkeling. Er is geen aantoonbaar verband gevonden tussen de verwachte loopbaanduur in het onderwijs en de mate waarin beginnende leraren gericht zijn op 1) hun eigen ontplooiing, 2) ontwikkeling van verantwoordelijkheden, 3) vakinhoudelijke ontwikkeling, 4) samenwerken met collega s, 5) snelheid in carrière en 6) combineren van werk- en thuissituatie. 22 In de studie van Rots et al (2007) naar verklarende factoren voor teaching commitment rapporteren de auteurs een verklaarde variantie van 18 procent. In de studie van Fresko et al (1997) naar voorspellers van teacher commitment vond men een verklaarde variantie van 10 procent. 24