Vuursteen verzameld. Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en -vindplaatsen

Transcriptie

1 Vuursteen verzameld Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en -vindplaatsen L. Amkreutz, F. Brounen, J. Deeben, R. Machiels, M.F. van Oorsouw & B. Smit

2 Vuursteen verzameld Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en -vindplaatsen Redactie: Luc Amkreutz Fred Brounen Jos Deeben Roy Machiels Marie-France van Oorsouw Bj0rn Smit

3 Nederlandse Archeologische Rapporten 50 Vuursteen verzameld. Over het zoeken en onderzoeken van steentijdvondsten en -vindplaatsen Auteurs: Eveline Altena, Luc Amkreutz, Theo ten Anscher, Stijn Arnoldussen, Corrie Bakels, Niels Bouma, Valentijn van den Brink, Otto Brinkkemper, Fred Brounen, Everhard Bulten, Kim Cohen, Philippe Crombé, Jos Deeben, Dimitri De Loecker, Izabel Devriendt, Erik Drenth, Rengert Elburg, Richard Fens, Annelou van Gijn, Marjorie de Grooth, Wim Hoek, Rob Houkes, Hans Huisman, Theo de Jong, Hans Kamermans, Linda Kiers, Thijs van Kolfschoten, Jan-Willem de Kort, Evert Kramer, Paul van der Kroft, Roel Lauwerier, Roy Machiels, Lucas Meurkens, Marcel Niekus, Gary Nobles, Gunther Noens, Marie-France van Oorsouw, Bertil van Os, Welmoed Out, Hans Peeters, Patrick Ploegaert, Wietske Prummel, Yannick Raczynski-Henk, Daan Raemaekers, Eelco Rensink, Erick Robinson, José Schreurs, Peter Schut, Maaike Sier, Bj rn Smit, Liesbeth Smits, Peter Stokkel, Dion Stoop, Liesbeth Theunissen, Ann Van Baelen, Henk van der Velde, Piet van de Velde, Annemieke Verbaas, Marten Verbruggen, Leo Verhart, Peter Vos, Jean Pierre de Warrimont, Henk Weerts, Ivo van Wijk. Redactie: Luc Amkreutz, Fred Brounen, Jos Deeben, Roy Machiels, Marie-France van Oorsouw, Bj rn Smit Foto omslag: veldkartering op de midden-paleolithische vindplaats Basse (Overijssel). Foto: Frans de Vries (ToonBeeld fotografie & vormgeving) Illustraties: auteurs, M. Haars (BCL-Archaeological Support), tenzij anders vermeld Design en Iayout: Xerox/OBI, Den Haag ISBN/EAN Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort 2016 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus BP Amersfoort Nederland Dit boek is mede tot stand gekomen door ondersteuning van ADC ArcheoProjecten (Amersfoort), RAAP Archeologisch Adviesbureau (Weesp), de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE; Amersfoort), het Rijksmuseum van Oudheden (RMO; Leiden), de Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en Praehistorie (SNMAP; Amsterdam) en weleer erfgoedcommunicatie, presentatie en advies (Amsterdam). A $ArcheoProjecten RAAP 1 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Minisrerie van Onderw1ïs, Culcimren Werenschap Rijksmuseum van Oudheden ' S N M-A-P weleer erfgonl nmmunlcalie 1 presentatir 1 advies

4 Inhoud 5 Voorwoord 7 DEEL 111 Kenniswinst steentijd door recent Il Inleiding en leeswijzer 9 onderzoek De Noordzee: verdronken steentijd 226 DEEL 1 Vuursteen als bron van kennis Il 40 Dissels 229 Het verzamelen van (vuur)stenen 41 'Geëvolueerde' pijlspitsen uit het artefacten 12 laat-mesolithicum en vroeg- 2 De morfologie van (vuur)stenen neolithicum (LBK) 235 artefacten Jadeitite bijlen Gebru i kssporena nalyse Wommersom-kwartsiet en Tienen- 4 Vuursteen als grondstof 28 kwartsiet Technologie Klop-, maal-, napjes-, smeed- en 6 Oppervlakteveranderingen (inclusief slijpstenen 245 brandsporen) op vuurstenen artefacten Stenen hamerbijlen Absolute dateringen Geröllkeulen en Spitzhauen Refitting van (vuur)stenen artefacten Verbrand dierlijk bot Het tekenen van vuurstenen artefacten Afgedekte vindplaatsen in Holoceen 10 De ordening van vondsten in de tijd 48 Nederland Ruimtelijke analyse in de archeologie Steentijd-begravingen Uitwisseling: geven en nemen van 50 1 ntersite-analyse 267 (vu u r)steen Ruimtelijke analyse: een voorbeeld uit 13 Grondstofvoorziening 58 de late steentijd van Noord-Holland Vorm en functie Dieren en de steentijd-mens Archeobotanie 277 DEEL II Vuursteen door de tijd Brabantse beekdalen: prehistorische 15 Vroeg-paleolithicum en midden- fauna 284 paleolithicum Zutphen-Ooijerhoek: beekdal met 16 Magdalénien 78 organisch materiaal Hamburg-cultuur Oker Creswell-cultuur Vroeg-paleolithicum De Federmesser-traditie Maastricht-Belvédère: de interpretatie 20 Ah rensbu rg-cu ltu u r 113 van een midden-paleolithisch 21 Mesolithicum 123 technologisch landschap Non-bandkeramikum Mander: een midden-paleolithische 23 Lineaire bandkeramiek 139 vindplaats op de stuwwal van 24 Rössen-cu ltu u r 145 Ootmarsum Swifterba nt-cu ltu u r 'Assen': een bijzondere midden- 26 M ichelsberg-cu ltu u r 156 paleolithische vindplaats op het 27 Hazendonk-groep 165 Drents-Friese keileemplateau Vlaardingen-cultuur en Stein-groep Kesselt-Op de Schans: 29 Trechterbeker-cultuur 176 een vroeg midden-paleolithische 30 Enkelgraf-cultuur 180 vindplaats in de löss Klokbeker-cultuur Sint Geertruid-De Kaap: een midden- 32 Bronstijd 187 paleolithische vindplaats op het Na de bronstijd 194 hoogterras 31 6 Grondstofherkenning: zuidelijke 63 Stroe: een vind plaat van de Hamburgvuursteen 197 cultuur op de Veluwe Grondstofherkenning: noordelijke 64 Haelen-Broekweg: vuursteen 202 jagers-verzamelaars aan het begin 36 Geslepen bijlen 206 van het mesolithicum Verklarende woordenlijst 65 Rotterdam-Yangtzehaven: mesolithicum (vuur)stenen artefacten 211 op twintig meter diepte Typochronologische tabel 216

5 6 66 Rotterdam-Beverwaard: een grafveld 79 Twello: een graf van de enkelgraf-cultuur 372 met crematiegraven uit het midden- 80 Noord-Holland: nederzettingen van de mesolithicum 327 enkelgraf-cultuur Donken: een eilandenrijk met 81 Wateringse Binnentuinen: een hoogwaardige laat-mesolithische Vlaa rdi ngen-nederzetti ng 381 vindplaatsen Haelen-Napoleonsweg: vondstenrijk, 68 Jardinga-Johannahoeve en Balkweg: maar sporenarm 385 laat-mesolithische jachtplaatsen 83 Veldhoven-Ha braken: een nederzetting in het Tjongerdal 333 uit het laat-neolithicum Leeuwarden-Hempens: mesolithicum 84 Swiherbant: nieuw onderzoek 394 langs de N Veldhoven-Habraken: neolithische 70 Bergumermeer S-64B: van mesolithisch huisplattegronden 397 basiskamp naar palimpsest? Hardinxveld-Giessendam, 71 Zuid-Nederland: kenniswinst Schipluiden en Swiherbant: jagerlaat-mesolithicum 344 verzamelaars, vissers of boeren? Bandkeramiek: nieuws over de 87 Nieuwe technieken: de ontsluiting oudste boeren 347 van het stenen tijdperk voor genetisch 73 Schokland-P14: een sleutelsite voor het onderzoek 403 neolithicum en de vroege bronstijd Paleogeografie: het Holoceen Doorboorde dissels en wiggen Paleogeografie: het Pleistoceen Oosterdalfsen: een rijk grafveld van de go Stratigrafie va n het Pleistoceen 413 trechterbeker-cultuur Schipluiden: een honkvast bestaan 363 Literatuur Valthe: trechterbeker-cultuur bij de Valther Tweeling 366 Auteurs Rijckholt-Sint Geertruid: archeologisch onderzoek nabij de vuursteenmijnen 369 Kleurenkatern 497

6 58 13 Grondstofvoorziening Rengert Elburg, Marjorie de Groot & Paul van der I<roft 13.1 Voorkomens Primaire voorkomens van vuursteen - waarbij de vuursteen in het moedergesteente (kalksteen) is ingebed - zijn te vinden in het zuiden van Limburg en de aangrenzende streken van Duitsland en België.1 De lithostratigrafische situatie in dit gebied is uitvoerig beschreven;"0 afb biedt een samenvatting.191 Zowel de Formatie van Gulpen als die van Maastricht bevatten laagpakketten met vuurstenen die in de prehistorie een belangrijke rol hebben gespeeld: de zogeheten Rijckholt-vuursteen is afkomstig uit de Kalksteen van Lanaye (Formatie van Gulpen), Va lkenburg-vuursteen komt uit de Kalksteen van Emael en in mindere mate uit de Kalksteen van Schiepersberg (beide Formatie van Maastricht). Op de betekenis van de tot het Campanien gerekende Zeven Wegen-vuursteen wordt in hfst. 34 verder ingegaan. Ten oosten van de Geul zijn Lousberg-vuursteen en Simpelveld-vuursteen van bovenregionaal belang.192 In het Krijtgebied kan vuursteen ook worden aangetroffen in een 'subprimaire' context, in hellingafzettingen en vooral in de Tertiaire verweringslemen van de Formatie van Heijenrath (vuursteeneluvium). Gedurende het Pleistoceen is veel vuursteen door erosie terechtgekomen in de Maas en haar zijrivieren. Daarom bevatten grindrijke afzettingen van de Maas in heel Zuid-Nederland ook vuursteen afkomstig uit kalksteenafzettingen en eluvia. Een bijzondere categorie zijn de zogenaamde Maaseitjes: kleine eivormige vuurstenen met een dikke, zeer gladde buitenkant vol botskegels. Deze verwering is ontstaan onder invloed van de branding langs de kust van een Tertiaire zee, waar de knollen door erosie in terecht waren gekomen. Uiteindelijk zijn ze in het Pleistoceen in de Maasgrinden 189 Grondstofvoorziening d.m.v. uitwisseling blijft hier buiten beschouwing; zie daarvoor hfst. 1z. 19 Felder & Felder 1998; Felder & Bosch Vergelijk De Grooth Zie verder hfst Naar Felder & Bosch 2000 en Hiss zoo6a &2oo6b.