Neanderthalers op de Kaap, Neanderthalers in de Kaap. Y. Raczynski-Henk & A. Van Baelen

Transcriptie

1 Neanderthalers op de Kaap, Neanderthalers in de Kaap. Y. Raczynski-Henk & A. Van Baelen 1 Goedemorgen. Toen ik afgelopen oktober met mijn collega s in Sint Geertruid aan tafel zat om te bespreken hoe het project verder zou gaan, was het eerste waar iedereen het over eens was dat het weinig zin zou hebben om in 2012 al lezingen te gaan geven over het onderzoek. Je hebt wel een mooi profiel en een paar artefacten, maar het duurt nog maanden voordat de resultaten van de monsteranalyses binnen zijn en het laatste dat je wil is dat iemand dan voor zo n zaal staat om te vertellen dat we eigenlijk nog niet zo veel te vertellen hebben. Daarbij hadden we evenwel buiten u allen gerekend. Blijkbaar was er zoveel vraag naar informatie dat Leo Verhart uiteindelijk zo vriendelijk was om mij uit te nodigen om u hier te vertellen dat we eigenlijk nog niet zoveel te vertellen hebben. 2 Desalniettemin ga ik mijn best doen om u in ieder geval 20 minuten te vermaken met wat we wèl al denken te kunnen onthullen over de allertweede afgedekte neanderthaler-site in Nederland. Wel vraag ik u om rekening te houden met het feit dat dit tegen de tijd dat we de resultaten van de monsteranalyse gaan presenteren, lössgeologie een beetje kennende, waarschijnlijk allemaal toch een beetje anders blijkt te zijn. Het is niet de bedoeling dat ik hier over mezelf ga praten, maar een kort uitstapje in de geschiedenis is een goed idee om de resultaten in een kader te plaatsen: Ik ben paleolithisch archeoloog met een fascinatie voor lössgeologie en oppervlaktevindplaatsen wat in 2003 resulteerde in een booronderzoek op de Kaap bij Sint Geertruid in een poging om het een met het ander te combineren. 3 Ik heb samen met een groepje studiegenoten een week lang afwisselend staan beulen op grondboringen tot maximaal zeven meter diepte en op mijn knieën gelegen om met zandlinealen, zoutzuur en Munsell-boekjes zoveel mogelijk informatie uit de boorkernen te persen als mogelijk was. 4 De resultaten waren wisselend. Het lössprofiel zag er indrukwekkend uit en er konden een aantal interessante verschijnselen uit worden afgeleid waar ik later nog op terugkom, maar het was duidelijk dat het niet mogelijk was om een zinvolle relatie met de oppervlaktevindplaatsen te formuleren zonder extra onderzoek, met namen op het gebied van geochemische, radiometrische en andere analysemethoden waar het nemen van monsters noodzakelijk voor is. De locatie van de proefsleuf ten opzichte van dit profiel is ongeveer hier 5. Gelukkig mocht ik wel afstuderen en ben ik aan het werk gegaan in West-Nederland, maar ik bleef toch, net zoals bijna alle archeologen die ik ken, lopen met het idee dat ik ooit nog eens iets met dat onderzoek wilde gaan doen. 6 Die kans diende zich aan toen de RCE in 2008 begon met een onderzoek op de Kaap. Het hoofddoel van de RCE was een inventarisatie van de Kaap met betrekking tot met name het Neolithicum, vanwege de vuursteenmijnen, waaromheen een groot gebied lang geleden is aangewezen als archeologisch monument, maar er is weinig bekend over wat zich in en rondom dat monument nou precies aan archeologische vindplaatsen bevindt en hoe daarmee om moet worden gegaan. 1

2 Via een ex-collega van RAAP, Jan-Willem de Kort, ben ik bij dat project betrokken geraakt omdat ik het wel leuk vond om weer eens met hem in het veld te staan, maar toch ook wel omdat de Kaap intussen een beetje van mij geworden was, vond ik. Tijdens gesprekken in het veld en s avonds in het opgravingshuis kwam het Midden- Paleolithicum meermaals ter sprake, omdat voor deze vindplaatsen eigenlijk hetzelfde geldt als voor eventuele Neolithische vindplaatsen. Het is eigenlijk nog steeds niet echt bekend wat die middenpaleolithische artefact-concentraties nou eigenlijk representeren: zijn het palimpsesten van sites omdat Neanderthalers steeds de randen van de plateaus opzochten, komen al die artefacten daar terecht als gevolg van erosie en/of hellingprocessen, zijn het misschien uitlopers van een hele reeks vindplaatsen die zich in een of meerdere niveaus in de löss bevinden of is het een combinatie van alles? En als je niet weet hoe die vindplaatsen zijn ontstaan en of het wel vindplaatsen zijn, hoe moet je ze dan beschermen? Uiteindelijk mondde dit uit in een uitnodiging van de RCE om in hun project in te stappen met het Midden Paleolithicum als onderzoeksonderwerp. Daar was na al die jaren mijn iets! Het Midden Paleolithicum is natuurlijk een te belangrijke zaak om alleen aan mij over te laten, dus uiteindelijk is er een team ontstaan waarvan ik deel uitmaakt, dat de taak op zich genomen heeft. 7 In 2010 is als voorbereiding op het veldwerk van afgelopen oktober een booronderzoek uitgevoerd om de meest geschikte locatie voor een proefsleuf te vinden. Hier ziet u een vereenvoudigde weergave van één van de profielen uit De belangrijkste conclusie uit het booronderzoek van 2010 was dat het profiel er, zoals u zelf kunt zien, in de meeste boringen min of meer hetzelfde uitzag. Van ver op het plateau tot redelijk dicht bij de rand werden dezelfde vier lagen in iedere boring gezien en pas vlak bij de rand leek erosie te hebben plaatsgevonden. Hoe dichter je bij de rand komt, hoe moeilijker het overigens wordt om de boringen te interpreteren. Het rechter deel van het profiel dient dan ook met enige reserve bekeken te worden. 9 Op basis van het boorprofiel hebben we de locatie voor de proefput in 2011 geselecteerd. Het boorprofiel dat ik net liet zien ligt langs deze lijn 10 en de ligging van de put is ongeveer hier. 11. Op deze plek leek het profiel precies compleet en ondiep genoeg om veilig tot onderin te kunnen opgraven. Het is nog interessant om op te merken dat bij deze boring 12, aanzienlijk verder op het plateau, op een diepte van ongeveer 3,5 meter min maaiveld een afslag opgeboord is, 13 maar die komt aan het einde nog even voorbij. 14 De keuze voor deze plek om een put te graven was onder andere gestoeld op het uitgangspunt dat deze lijn 15 de overgang van lössafzettingen naar de top van de onderliggende maasafzettingen was. In deze laag werd het materiaal in de boringen namelijk aanzienlijk lemiger en taaier dan in de afzettingen erboven, een beetje alla laat pleistocene Hochflutlehm, en er komt plotseling grind in voor. 16 In oktober 2011 begon dan eindelijk het graafwerk! Hier een aantal sfeerplaatjes van het graafwerk en op de rechterfoto hier 17 ziet u het materiaal van onder de rode lijn al verschijnen, met mooie polygone vorstscheuren. Nadat de graafmachine klaar was moesten de profielen worden opgeschoond 18, waarna ze zorgvuldig, zij het onder wat natte omstandigheden werden gedocumenteerd 19. Er zijn tientallen monsters voor uiteenlopende doeleinden genomen 20, waarvan de resultaten 2

3 allemaal nog hangende zijn, zodat u daarvoor een keer terug zult moeten komen en daarmee waren we qua veldwerk eigenlijk wel zo n beetje klaar. 21 Het is op dit moment wel interessant om op te merken dat we namelijk niet op zoek waren naar vindplaatsen, het doel van het veldwerk was het zo volledig mogelijk documenteren van de bodemopbouw op de Kaap om op basis daarvan mogelijk in een latere fase verder te kijken. 22 We waren zoals gezegd wel zo n beetje klaar, ware het niet dat één iemand besloot om ten behoeve van een paar mooie profielfoto s in dít hoekje nog even een klein beetje schoon te maken. 23 Naast de kern 24 die u hier vandaag ook in het echt kunt bewonderen zijn nog een aantal artefacten gevonden 25 en daarna waren de rapen gaar. 26 Het persbericht dat door de RCE uitgegeven werd zorgde voor nogal wat belangstelling van lokale en nationale pers, zoals u hier kunt zien, maar ik voel me toch geroepen om twee zaken er uit te nuanceren. 27 Het persbericht spreekt van de tweede intacte Neanderthalervindplaats in Nederland, naast de Belvédère groeve in Maastricht. Een medewerker van L1-TV merkte op de persdag al fijntjes op dat dat misschien voor Nederland gold, maar dat de Euregio, voor de Zuid-Limburgers een niet onbelangrijke context, toch vrij goed in zijn Neanderthalervindplaatsen zit, maar daarnaast is het ook wel een goede zaak om op te merken dat de mate waarin de artefacten in situ liggen op dit moment binnen ons team één van de belangrijkste onderwerpen van discussie is. We hopen een antwoord op die vraag te kunnen formuleren op het moment dat we resultaten van de monsteranalyses gaan binnenkrijgen, maar op dit moment kan ik daar niet veel meer over zeggen dan dat de vondsten zijn aangetroffen in een behoorlijk gecryoturbeerde laag. 28 Aan de andere kant heeft u vast gehoord van de ontdekking van deze mooie vindplaats in Drenthe, waar middenpaleolithische artefacten zijn gevonden in eveneens in meer of mindere mate gecryoturbeerde niveaus, maar waar wel refits tussen artefacten konden worden gemaakt. Bovendien is de term in situ bij middenpaleolithische openluchtvindplaatsen wat mij betreft sowieso een zeer rekbaar begrip, maar goed, daarover in de toekomst hopelijk meer. 29 Een tweede punt waar ik het graag even over wil hebben is de omschrijving toevalsvondst. Zoals ik al zei, was het hoofddoel van het onderzoek voornamelijk geologisch van aard. We waren niet op zoek naar vindplaatsen, maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat we geen rekening hielden met de aanwezigheid ervan, sterker nog, een paar artefactjes in één of meerdere lagen zouden alleen maar fijn zijn. Het doel van ons onderzoek zou niet geschaad worden door het uitblijven van vondsten, maar dat we ze nu hebben is niet alleen fijn, maar stiekem ook wel iets waar we op hoopten. 30 Genoeg gemopperd, ik ga proberen u iets te vertellen over een eventuele datering van de vondsten, of liever gezegd, het vondstniveau 31. We weten op dit moment maar weinig zeker over de dateringen van de verschillende lagen. Onder het vondstniveau bevindt zich een interglaciale bodem met in de top daarvan een erosief niveau met grindlaagjes. 32 Dit is de laag die we in de boringen uitgescholden hebben voor mogelijke maasafzettingen. Ik heb onder in de sleuf nog vier meter diep geboord, maar maasafzettingen heb ik niet gevonden. 3

4 Deze interglaciale bodem kan uit het Eem dateren, maar totdat we een datering binnen hebben, houden we er ook rekening mee dat het om een andere interglaciaal of interstadiaal kan gaan. 33 We weten redelijk zeker dat de afzettingen boven het vondstniveau bestaan uit löss die is afgezet is tijdens het Laat Glaciaal Maximum en/of daarna. In de top van deze afzettingen heeft zich in het Holoceen een aanzienlijk goed ontwikkelde bodem gevormd. Ter plaatse van het plangebied bevindt de B-horizont zich direct onder de bouwvoor, maar in hogere delen van het plangebied zijn ook de E-horizont en soms zelfs mogelijk resten van de oorspronkelijk A-horizont overgebleven. 34 We kunnen dus met een slag om de arm stellen dat het bij de laag waarin de vondsten zijn aangetroffen misschien gaat om afzettingen die mogelijk uit het begin van het Weichsel dateren. Er zijn monsters van deze lagen genomen, dus hopelijk kan deze omschrijving in de toekomst van wat overbodige wol ontdaan worden. Op een gegeven moment heeft zich in deze löss een tundragleybodem gevormd, dat is het wat grijzere, bovenste gedeelte van dit niveau. 35 Deze bodem is erg aan cryoturbatie blootgesteld geweest, wat te zien is aan de lobbige onderkant ervan. Een dergelijke bodem wordt in de omgeving van het plangebied vaak aangetroffen en wordt de Nagelbeek horizont genoemd. Als deze laag inderdaad de Nagelbeek horizont is, dan heeft die niets met onze artefacten te maken, want deze bodem wordt rond de BP gedateerd. Dan heeft de bodem zich pas in de top van deze afzettingen gevormd nadat de Neanderthalers al een paar millennia de weg van de dodo genomen hebben. 36 Opvallend is wel, maar dat is op deze tekening beter te zien, dat dit hele lösspakket langzaam de helling af aan het glijden is. De lobben aan de basis van de boden, die het gevolg zijn van de vorstwerking, zijn helemaal schuin, zelfs bijna plat komen te liggen. 37 Ik heb de lagen zoals we die in de put hebben aangetroffen gekoppeld hier aan de lagen uit het boorprofiel. Het probleem van boorprofielen is dat je een hoop informatie mist, omdat veel kleine verschillen in een boor niet te zien zijn. Andersom is het wel mogelijk om gegevens uit een opgravingsprofiel op te schalen naar de resolutie van een boorprofiel, zodat we de lagen over een grote afstand kunnen volgen. 38 Daarom ga ik aan de hand van dit profiel schematisch voor u samenvatten wat we weten en wat we niet weten en alvast een avant-première geven van wat de plannen voor de toekomst zijn. 39 Deze lijn vertegenwoordigt de top van de interglaciale bodem die we in de boringen tot ver op het plateau kunnen volgen. 40 We weten uit de proefsleuf dat zich daarboven, aan de basis van het niveau met de tundragleybodem, een vondstniveau bevindt. Dat zich daarin artefacten bevinden, weten we uit onze put 41, maar ook uit de boring op het plateau waar ik het eerder over had. 42 Wat we ook zeker weten is dat er middenpaleolithische artefacten aan de rand van het plateau aan het maaiveld liggen. 43 Wat we nog niet weten is wat er hier 44 aan de hand is. Wat we uiteindelijk graag te weten willen komen is wat de relatie is tussen de vondsten aan de rand met die in onze sleuf en in de boring op het plateau en hoe een en ander stratigrafisch in elkaar steekt. Daarom is dit 45 dan ook het bereik waar we in oktober van dit jaar hopelijk aan de slag gaan met vervolgonderzoek. 4

5 46 Bedankt voor uw aandacht! 5