Twintig meter diep! Mesolithicum in de Yangtzehaven- Maasvlakte te Rotterdam

Transcriptie

1 m a a i k e s i e r Methoden en technieken 15 Twintig meter diep! Mesolithicum in de Yangtzehaven- Maasvlakte te Rotterdam 1 Geen duikers maar drie opgravingsputten 20 meter onder water: zo zijn op unieke wijze bewoningssporen uit het mesolithicum onderzocht in de Rotterdamse Yangtzehaven. Dit bijzondere onderzoek en de resultaten ervan hebben ook internationaal de aandacht getrokken. Zelden werd ter wereld op zo n grote diepte onder water een steentijdvindplaats onderzocht. Op basis van de studie van de geologie en van de botanische, zoölogische en archeologische resten is een beeld verkregen van de bewoning door prehistorische jager-verzamelaars van een hoger liggend rivierduin en van het omringende landschap, zo n negenduizend jaar geleden. 1 De Noordzee ontstaat Het gebied van de Yangtzehaven bevond zich aan het begin van het holoceen in het gezamenlijk dal van de Rijn en de Maas. Kort daarvoor was het vlechtend rivierenstelsel uit de ijstijd in een meanderend systeem veranderd. Ter plaatse van de Yangtzehaven waren daarbij duinen in de riviervlakte ontstaan, met toppen die 4 tot 6 meter boven de omgeving uitstaken. Overstromingen 1 Het archeologische onderzoek wordt uitgevoerd vanaf een ponton met graafmachines.

2 16 Methoden en technieken Methoden en technieken Ligging van vindplaatsen uit het mesolithicum in Rotterdam en Hardinxveld-Giessendam. 1. Rotterdam-Eerste Maasvlakte; 2. Rotterdam-Yangtzehaven; 3. Rotterdam-Emplacement Centraal Station; 4. Rotterdam-Hillegersberg; 5. Rotterdam-Grindweg/ Argonautenweg; 6. Rotterdam-Bergse Bos; 7. Rotterdam- De Velden; 8. Rotterdam-Blankenburgstraat\Hoogvlietstraat; 9. Rotterdam- t Hart; 10. Rotterdam-IJsselmonde; 11. Rotterdam- Beverwaard Tramremise; 12. Hardinxveld-De Bruin; 13. Hardinxveld-Polderweg. 3 Opgraving Beverwaard-Tramremise. 4 Geröllkeule of rolsteenhamer. 5 Boorkernen uit de Yangtzehaven worden grondig bestudeerd. Aan de hand van de geplaatste boringen in de Yangtzehaven zijn de locaties van de putten bepaald. Onderwateronderzoek in Rotterdam Vroege holocene afzettingen liggen in Rotterdam vaak diep, hetzij onder land, hetzij onder water. In het verleden zijn de afgedekte landschappen in waterbodems, vanwege de diepe ligging en de technische beperkingen, slechts in beperkte mate verkend. De archeologische begeleiding van de werkzaamheden in de Yangtzehaven bood de mogelijkheid tot archeologisch onderzoek op relatief grote diepte onder water. De positieve ervaringen wat betreft resultaten en ontwikkelde pragmatiek, maken dat in Rotterdam ook in de toekomst extra aandacht zal worden besteed aan waterbodems in het havengebied. 5 Vooronderzoek Yangtzehaven schap aan de voet van de rivierduinen. Rond 8400 voor Christus stond de zeespiegel nog laag en lag de zee ver weg van de Yangtzehaven, maar onder invloed van de voortgaande zeespiegelstijging veranderde het rivierdal vanaf 7500 voor Christus in permanent natte komgebieden, die steeds vaker overstroomden. In deze situatie begon veengroei in de komgebieden ( basisveen ). Dit landschap bleef tot 6500 voor Christus bestaan. Toen was het plotseling gedaan met de bewoonbaarheid van het gebied: als gevolg van tijdelijk sterk versnelde stijging van de zeespiegel in de tweede helft van het zevende millennium voor Christus verdronk het wetlandlandschap in zee. Er was nog enkele eeuwen sprake van een ondiep riviermondingslandschap met zoetwatergetijdeninvloed, maar dit verdiepte en verzilte tot een een estuarien riviermondingslandschap. Vanaf 6300 voor Christus waren ook de rivierduintoppen in het Maasvlaktegebied volledig verdronken. Meer oostelijk gelevan het gebied door de rivier vonden in het preboreaal tot in het begin van het boreaal ( voor Christus) maar zeer incidenteel plaats. Dit duinlandschap langs de rivier omvatte door de relatief hogere ligging lange tijd geschikte locaties voor jager-verzamelaars. In de loop van het boreaal veranderde het land- gen rivierduinen, onder Rotterdam Centrum en in de Alblasserwaard bijvoorbeeld, bleven veel langer als verblijfsplaatsen beschikbaar voor de mesolithische mens. Donkenonderzoek in Rotterdam Al bijna vijftien jaar doet het Bureau Oudheidkundig Onderzoek Rotterdam (boor) systematisch archeologisch onderzoek met de grondboor op en nabij rivierduinen in Rotterdam. Op alle tot nu toe onderzochte rivierduinen zijn sporen van bewoning uit het mesolithicum en/of neolithicum gevonden. Een enkele keer zijn op de hoogste duinen, die relatief laat werden afgedekt door jonge sedimenten, ook vondsten uit de bronstijd aangetroffen. Zo heeft boor in 2008 een opgraving uitgevoerd op de top van een meer dan 13 meter hoge donk (ten opzichte van het toenmalige oppervlak) in Rotterdam-Beverwaard Tramremise. 2 Naast de resten uit het neolithicum zijn hier circa negenduizend jaar oude midden-mesolithische crematiegraven gevonden. 3 Met de crematies waren bijgiften meegegeven, waaronder werktuigen van vuursteen, een geröllkeule/rolsteenhamer en een slijpsteen. Aan de westzijde van Rotterdam leken lange tijd geen vindplaatsen op donken aanwezig te zijn. In werkelijkheid lagen de rivierduinen met archeologische vindplaatsen diep verscholen onder het oppervlak, omdat zij in de loop van de tijd waren afgedekt door dikke lagen klei en veen. Dat er mensen hebben vertoefd was wel al langer bekend door de talrijke vondsten van onder andere harpoenpunten uit het opgespoten zand van de Maasvlakte. In de Yangtzehaven was het mogelijk om de meest westelijk en diepst gelegen vindplaats aan de voet van een rivierduin uit het mesolithicum te onderzoeken Tussen 2008 en 2013 vond de aanleg van Maasvlakte 2 plaats. In het kader hiervan is de Yangtzehaven op Maasvlakte 1 verlengd en verdiept om een toegangskanaal naar de nieuwe Maasvlakte te maken. Voorafgaand aan de baggerwerkzaamheden heeft conform de uitgangspunten van de wet op de archeologische monumentenzorg (wamz) vooronderzoek plaatsgevonden, waarbij het doel was om het prehistorische landschap ter plaatse in beeld te brengen en vast te stellen of er archeologische vindplaatsen in de (haven)bodem aanwezig waren. Op basis van seismische opnames, sonderingen en continu gestoken grondboringen is door Deltares een gebied van ongeveer 120 hectare in kaart gebracht. Vervolgens zijn twee archeologisch kansrijke zones, een rivierduin en een dichtgeslibde geul, met dezelfde technieken in hoger detail onderzocht. Deze fase leverde behalve gedetailleerde landschappelijke in-

3 18 Methoden en technieken Methoden en technieken 19 formatie ook enkele archeologische vondsten op: vuurstenen afslagen, (verbrand) bot en houtskool. Hierna is besloten om een deel van de archeologische vindplaats op de locatie van het rivierduin onder water gravend te onderzoeken. Opgraven onder water 6 Op basis van de resultaten van het vooronderzoek gaf het Havenbedrijf Rotterdam de opdracht aan de archeologen van boor om de opgraving uit te voeren en om het onderzoek te coördineren. Archeologen, paleontologen, geologen, fysisch geografen, bot-, zaden-, pollen-, vuursteen- en gebruikssporenspecialisten waren daarbij betrokken. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed begeleidde het onderzoek inhoudelijk en fungeerde als toezichthouder. Het gaat om een opgraving op 18 tot 20 meter onder water. Er is niet gewerkt met duikers, maar vanaf een ponton is de havenbodem met een grote horizontaal sluitende grijper in laagjes van 20 centimeter afgegra- Op zo n 20 meter onder water werden met een grote grijper drie onderzoeksputten gegraven ven. Op deze wijze zijn drie putten van respectievelijk circa 145 en 153 en 76 m 2 opgegraven. De putten liggen op een onderlinge afstand van circa 50 meter. Bij deze methode van onderzoek kunnen geen grondsporen, zoals haardkuilen, worden gedocumenteerd. De aanpak is hoofdzakelijk gericht op het in context (locatie aan de hand van stratigrafische lagen en grepen van de grij- 6 Een beeld van het archeologisch onderzoek. De grijper graaft in putten van circa 2 bij 5 meter laagsgewijs de archeologische lagen op. De exacte positie van de ontgraving wordt bijgehouden. Op een ponton-kraanschip vindt een eerste inspectie plaats en worden er grondmonsters genomen, waarna de overige grond in big bags wordt gestopt. De big bags zijn vervolgens aan wal gezeefd door adc Archeoprojecten, waarna de grond die overbleef is afgevoerd naar de huisvesting van boor. Hier worden de vondsten gesorteerd en geteld. 7 Selectie van diverse vondsten: geretoucheerd stuk vuursteen (a), segment vuursteen (b), schrabber van vuursteen (c), een fragment van een bijl of beitel gemaakt van edelhertgewei (d) en een kraal van vogelbot (e). 7 A B C per) documenteren van vondstmateriaal. Twee putten liggen op de flank en de derde ter plaatse van een geërodeerde top van het rivierduin. Ze zijn in 38 vakken van circa 2 bij 5 meter onderzocht. Op deze wijze zijn 316 grote zakken (big bags) met grond verzameld. De grond is aan land gezeefd op zeven met een maaswijdte van 10 en 2 millimeter. Archeologen en vrijwilligers hebben het residu dat overbleef na het zeven zorgvuldig uitgeplozen. Hierbij zijn honderden stukjes vuursteen, bot (verbrand en onverbrand), houtskool, natuursteen, pitten, noten en zaden gevonden. Resultaat van de opgraving 6 - totaal 316 big bags - 68 grondmonsters t.b.v. specialistisch onderzoek (visresten, zaden, pitten etc.) stukjes houtskool - 5 stuks hout stuks bot stuks bot (verbrand) - 1 stukje gewei/hoorn stuks visresten - 7 stuks visresten (verbrand) stuks vuursteen stuks vuursteen (verbrand) - 82 stuks natuursteen (brok) - 29 stuks natuursteen (grind) - 41 stuks plantaardig (verbrand) Uit het archeologisch onderzoek blijkt dat groepen jager-verzamelaars het duin van de Yangtzehaven tussen 8400 en 6500 voor Christus regelmatig hebben bezocht. De oudste dateringen zijn afkomstig van enkele stukjes verbrand bot van een wild zwijn en een niet nader determineerbaar zoogdier. Deze stukjes bot leverden c14-dateringen op tussen 8550 en 8302 voor Christus, 7 wat valt in de vroege fase van het mesolithicum. Hoe lang de mensen bleven is niet bekend, maar de aanwijzingen voor het eenmalig gebruik van vuurstenen werktuigen doen vermoeden dat het steeds om relatief korte perioden ging. In ieder geval kwam men steeds terug naar deze plek. De jager-verzamelaars maakten in de loop van het mesolithicum gebruik van verschillende landschappen, zoals de zoetwaterriviervlakte, de verder gelegen drogere gronden, de brakwater-getijdenzone en de mariene omgeving. In de loop van bijna tweeduizend jaar veranderde het zoetwaterlandschap en kwam de zee steeds dichterbij. Het is waarschijnlijk dat ook de rol van de locatie hierdoor veranderde. Op grond van de hoogte van het duin en de stijging van de zeespiegel moet worden aangenomen dat het duin rond 6300 voor Christus in zee is verdronken. Vegetatie en voedselgewassen Op basis van de gevonden voedselresten van vruchten, bessen, zaden, wortels en knollen, is het aannemelijk dat de jager-verzamelaars de rivierduinen in het westelijke gebied van de Yangtzehaven in elk geval vanaf de late zomer tot in de late herfst bezochten. Tot circa 7000 voor Christus waren de droge delen van het landschap met dennenbossen bedekt. Daarna kregen loofbossen de overhand: eik op de droge gronden en els op de natte gronden. In de Yangtzehaven valt deze overgang van dennen- naar loofbossen samen met de start van veenvorming: de directe omgeving van het duin veranderde vanaf 7000 voor Christus in een moeras met elzen, wilgen en riet. De houtskool is voor het overgrote deel afval van haarden (warmte) of kookvuren voor het bereiden van voedsel. Er is echter ook verkoold materiaal van nieteetbare delen van moerasplanten, zoals riet en biezen, gevonden. Mogelijk hebben de jager-verzamelaars de rietkragen bewust afgebrand om zo betere omstandigheden voor de jacht en het verzamelen van plantaardig voedsel te creëren. Het kan ook zijn dat zijn dat de rietkragen zijn aangestoken om een pad te maken van het water naar het duin. D E

4 20 Methoden en technieken Methoden en technieken 21 Het onderzoek aan botanische resten heeft aanwijzingen over voedsel opgeleverd, zoals het gebruik van zetmeelhoudende knollen en wortels, waaronder knolletjes van speenkruid, wortelstokken van mattenbies, lisdodde en varensoorten, en stengelknollen van zeggeachtigen. De verkoolde hazelnoten, eikels en fragmenten van waternoot bewijzen dat het dieet ook plantaardige vetten bevatte. Zetmeel werd mogelijk ook geleverd door de verzamelde en bewerkte zaden van gele plomp. De aanwezigheid van gekraakte en vooral verkoolde pitten van rode kornoelje suggereert dat uit deze pitten olie werd gewonnen. Vruchten en bessen van onder meer meidoorn, Gelderse roos en wilde appel werden ook gegeten. Jonge scheuten en bladeren van tal van kruidachtigen als brandnetel, zuring en planten van de ganzenvoetenfamilie dienden als groente. 8 Vlees en vis De jacht was voor jager-verzamelaars heel belangrijk. Het merendeel van de gejaagde dieren komt nog steeds in ons land voor: edelhert, ree, wild zwijn, bunzing, wezel, wilde kat, otter en bever. Naast zoogdieren is er gejaagd op vogels, vooral op eenden. Behalve vlees werd er veel vis gegeten. De grote hoeveelheden zoetwatervis, waaronder snoek, baars en karperachtigen zoals brasem, blankvoorn en zeelt, laten zien dat vooral in de directe omgeving van het duin is gevist. Er zijn ook grote exemplaren gevonden, zoals bijvoorbeeld enkele snoeken van meer dan een meter groot! Soms vingen de mensen (tussen zout- en zoetwater) trekkende vissen zoals bijvoorbeeld zalm, paling en Atlantische steur. Een heel enkele keer ging men vissen op zee naar gevlekte rog en tarbot. Dit zal zeker gebeurd zijn in de latere fasen van de bewoning, toen de zee maar een paar kilometer verderop was komen te liggen. Stenen werktuigen 8 7 siet wijzen op contact met locaties op grotere afstand. De bron van deze steensoort nabij het Belgische Tienen bevindt zich op bijna 150 kilometer afstand van de Yangtzehaven, in het stroomgebied van de Schelde. Veel dichterbij lag de samenstroming van de Schelde met het Rijn-Maasdal: op circa 15 kilometer uit de kust van de Maasvlakte ten noordwesten van Goeree. Ook een klein stukje barnsteen kan van grotere afstand komen. Het gebruikssporenonderzoek van de vuursteen toont aan dat de vuurstenen werktuigen zijn gebruikt voor diverse doeleinden, zoals het schoonmaken van verse huiden, de productie van leer of bont en de verwerking ervan tot bijvoorbeeld kleding of containers. Ook is Er zijn aanwijzingen gevonden dat de jager-verzamelaars mogelijk al sieraden maakten vuursteen gebruikt voor de bewerking van bast en hout. Van bast kunnen touw en tassen worden gemaakt. Hout kan zijn gebruikt voor het maken van bijvoorbeeld kano s, peddels en bogen. De bewerking van planten, zoals grassen, riet en paardenstaart kwam ook regelmatig voor. Vuursteen werd voorts gebruikt om vissen te ontschubben en voor de bewerking van git en De vuursteenfragmenten laten zien dat de mensen op het duin vuursteen bewerkten om er gebruiksvoorwerpen van te maken, zoals spitsen, schrabbers, stekers en boren. Vuursteenknollen zijn waarschijnlijk niet in de directe nabijheid van het duin verzameld, maar zijn afkomstig van verder gelegen rivierbeddingen. De aanwezigheid van enkele fragmenten van Wommersom-kwartschelpen. Dit laatste is mogelijk een aanwijzing dat er toen al sieraden werden gemaakt. Een klein kraaltje van vogelbot wijst ook in die richting. Tot slot Het project in de Yangtzehaven heeft laten zien dat archeologisch onderzoek van een (water)bodem op een diepte van 18 tot 20 meter mogelijk is. Het graven onder water gaat grover dan op het land, maar de stratigrafie van de bodemlagen kon door de vele grondboringen gedetailleerd worden beschreven. Door vervolgens het vondstmateriaal aan de lagen te koppelen is een beeld verkregen van de bewoning op een donk. Bijzonder bij dit onderzoek is dat de ontwikkeling van het landschap en het verdrinkingsproces van de Noordzee in relatie tot de vroege fase van het mesolithicum kon 7 Vogelvluchtvluchtreconstructie van het plangebied Yangtzehaven rond 6750 voor Christus. Op de droge delen staan loofbossen; de natte gebieden worden ingenomen door eerst elzen en vervolgens door rietkragen. Verderop zijn de binnenmeren zichtbaar; aan de horizon (het zuiden) is de rand van de delta naar het dekzandgebied nog net te zien. 8 Ontschubben van een grote verse snoek met een schrabber.

5 22 Methoden en technieken Oervondst Checker Om de wetenschap verder te helpen en vondsten niet verloren te laten gaan hebben het Havenbedrijf Rotterdam, boor en het Natuurhistorisch museum Rotterdam gezamenlijk de Oervondst Checker ontwikkeld. Wandelaars op Maasvlaktestrand kunnen archeologische vondsten en fossielen direct laten onderzoeken via een app op hun smartphone of later thuis via de website Aan de hand de vindplaatslocatie en een foto ontvangt de vinder een melding met een eerste indicatie over de mogelijke leeftijd van de vondst en is te herleiden waar in de Noordzee de vondst is opgebaggerd. worden gevolgd. De resultaten zullen zowel in het Nederlands als in het Engels worden gepubliceerd in een wetenschappelijk rapport. 9 Enkele korte artikelen over de aanpak van het onderzoek zijn reeds verschenen, onder meer naar aanleiding van congressen. Verder is er in januari 2014 het publieksboek Schatten van het mammoetstrand uitgebracht, Over speuren in grondlagen, opgraven onder water en vissen naar fossielen. In deze rijk geïllustreerde publicatie wordt het archeologisch onderzoek in de Yangtzehaven beschreven en wordt ook verslag gedaan van het onderzoek naar bodemlagen en oude landschappen en van de vondst van talrijke fossielen op de zandwinlocaties tijdens de aanleg van de Maasvlakte. 9 Verspreiding van het gebruik van Wommersom-kwartsiet als grondstof voor werktuigen in het mesolithicum. De gele stip geeft de locatie aan waar Wommersom-kwartsiet dagzoomt en werd gewonnen. Rotterdam-Yangtzehaven is met een rode stip weergegeven. 9 Noten 1 Voor dit artikel is gebruikt gemaakt van boorrapporten 523 en een eerdere publicatie in Magazine mv2. Met dank aan: J.H.M. Peeters (Rijksuniversiteit Groningen), K.M. Cohen (Universiteit Utrecht en Deltares) en P.C. Vos (Deltares), L.I. Kooistra, L. Kubiak-Martens en F. Verbruggen (Biax Consult, Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie), J.M. Moree en D.E.A. Schiltmans (boor), M.J.L.Th. Niekus (adc ArcheoProjecten), A. Verbaas (stichting lab), J.T. Zeiler (ArcheoBone), D.C. Brinkhuizen en G. Hardeman (teksten). 2 De basis van deze donk ligt op 15,0 meter onder nap en de top op 1,8 meter onder nap bp (GrA-43393), bp (GrA-43443) en bp (GrA ) zie Zijl e.a. (2011). 4 De basis van het rivierduin in de Yangtzehaven ligt op 22 meter onder nap. De top van de donk wordt geschat op circa 15 meter onder nap te hebben gelegen, maar is boven 18 meter onder nap door de zeebodem geërodeerd. 5 Een aanzet daartoe is gegeven in verschillende havenbodems in het westen van Rotterdam: boorrapporten 553 (Rotterdam Jetty 5) en 537 (Rotterdam Tankterminal Europoort West). 6 De aantallen in het kader zijn gebaseerd op de telling van boor, voorafgaand aan het specialistisch onderzoek. 7 GrA-56453, bp en GrA-56454, bp zie Sier en Moree (2014). 8 Deze paragraaf is afkomstig uit een eerdere publicatie in Magazine mv2, 2013, jaargang 5. 9 Moree en Sier (verwacht zomer 2014). Literatuur - Carmiggelt, A.H. (2012), boornieuws Special, Prehistorie in de Yangtzehaven, Rotterdam (Nieuwsbrief 16) - Hardeman, G. (2013), Steentijd in de Haven, in: Magazine mv2 5, Rotterdam, Ginkel, E. van, J. Reumer en B. van der Valk (2014), Schatten van het mammoetstrand. Over speuren in grondlagen, opgraven onder water en vissen naar fossielen, Rotterdam - Louwe Kooijmans, L.P., P.W. van den Broeke, H. Fokkens en A.L. van Gijn (red., 2005), Nederland in de prehistorie, Amsterdam - Moree, J.M en M.M. Sier (red., 2014), Twintig meter diep. Mesolithicum in de Yangtzehaven-Maasvlakte te Rotterdam. Landschapsontwikkeling en bewoning in het Vroeg Holoceen, Rotterdam (boorrapporten 523, met bijdragen van J.J. Boon, F. Bunnik, H. Cremer, D.C. Brinkhuizen, K.M. Cohen, R.P. Exaltus, L.I. Kooistra, H. Koolmees, H. de Kruyk, L. Kubiak-Martens, J.M. Moree, M.J.L.Th. Niekus, J.H.M. Peeters, D.E.A. Schiltmans, K. van Kappel, A. Verbaas, F. Verbruggen, P.C Vos en J.T. Zeiler) - Zijl, W., M.J.L.Th. Niekus, P.H.J.I. Ploegaert en J.M. Moree (2011), Rotterdam Beverwaard Tramremise. De opgraving van de top van een donk met sporen uit het Mesolithicum en Neolithicum (vindplaats 13-83), Rotterdam (boorrapporten 439) <