Het beroepsgeheim bij de samenwerking tussen justitie, het welzijnswerk en de geestelijke gezondheidszorg

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Het beroepsgeheim bij de samenwerking tussen justitie, het welzijnswerk en de geestelijke gezondheidszorg Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Wilhelmina Holst (studentennr ) Promotor: Prof. Dr. Freya Vander Laenen Commissaris: Prof. Dr. Tom Vander Beken 1

2 2

3 Voorwoord Deze masterproef vormt het sluitstuk van mijn opleiding aan de Faculteit Rechten aan de Universiteit Gent. Ik koos dit onderwerp omdat het nauw aansluit bij het beroep van mijn moeder, die onder andere zorgpsychiater in de gevangenis van Gent is. Het literatuuronderzoek dat voorafging aan het schrijven van dit werkstuk heeft mij een inkijk gegeven op een probleem waar zij mee in aanraking komt. Ik wens in de eerste plaats Professor Vander Laenen te bedanken voor haar begeleiding bij deze masterproef. Zij was steeds vlot bereikbaar en stond altijd klaar met uitstekend advies. Daarnaast wens ik ook Professor Vander Beken te bedanken om als commissaris op te treden bij het verdedigen van deze masterproef. Er gaat speciale dank uit naar Thomas Verheyen en mijn moeder, Ingrid Van de Velde, voor het nalezen van een deel van mijn masterproef. Daarnaast wens ik mijn ouders, mijn zus en in het bijzonder mijn broer te bedanken. Vooral in de beginjaren aan de universiteit heb je mij geholpen mijn weg te vinden in deze studie. Mijn familie heeft mij altijd onvoorwaardelijk gesteund, maar zeker tijdens mijn studiejaren. Ik kon altijd terecht bij hen voor een luisterend oor en goed advies. Ze stonden mij allen bij in stressvolle periodes zowel tijdens als naast de studie. Tot slot wens ik al mijn vrienden te bedanken. In het bijzonder Victoria Hermanns en Céline De Pauw. We gingen het laatste jaar bijna elke dag samen naar de bibliotheek. We konden altijd op elkaar rekenen voor goed advies. Samen hebben we van onze studententijd een ongelofelijk leuke periode gemaakt. Bedankt voor alles. 3

4 4

5 Inhoudstafel ALGEMENE INLEIDING... 9 Onderzoeksplan Centrale doelstelling van de masterproef Onderzoeksvragen Methode Deel 1: Het beroepsgeheim INLEIDING Afdeling 1: Supranationale regelgeving Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer Afdeling 2: Nationale regelgeving Artikel 458 Strafwetboek Wanneer is er sprake van een schending van het beroepsgeheim? Een bekendmaking Een toevertrouwd geheim Opzettelijk De persoon die is gehouden tot het beroepsgeheim Uitzonderingen op de strafrechtelijke geheimhoudingsplicht Uitzonderingen vermeld in het artikel Getuigenis in rechte Wanneer de wet verplicht om geheimen bekend te maken Door de rechtspraak erkende uitzonderingen Noodtoestand Aangifte van strafbare feiten waarvan de cliënt het slachtoffer is Verdediging in rechte Mededeling aan een disciplinaire overheid Dwaling als schulduitsluitingsgrond? Toestemming van de patiënt? De bestraffing Strafvervolging Straf bij een schending van het beroepsgeheim In theorie In de praktijk De waarde van het beroepsgeheim Afgeleiden van het beroepsgeheim Discretieplicht Ambtsgeheim Beroepsgeheim en informatiedeling De theorie van het gedeelde beroepsgeheim De theorie van het gezamenlijk beroepsgeheim Artikel 458bis Strafwetboek Wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen Eerste wijziging - De Wet van 30 november 2011 tot verbetering van de aanpak van seksueel misbruik en feiten van pedofilie binnen een gezagsrelatie Tweede wijziging De Wet van 23 februari 2012 tot wijziging van artikel 458bis teneinde het uit te breiden voor misdrijven van huiselijk geweld De toekomst Uitbreiding en scherpstelling van de wettelijke uitzonderingen op het beroepsgeheim Artikel 422bis Strafwetboek Afdeling 3: Andere wetgeving waar het beroepsgeheim in voor komt

6 1. Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens Wet van 22 augustus 2002 betreffende de Rechten van de Patiënt Andere wetgeving Afdeling 4: Deontologische regelgeving Code van geneeskundige plichtenleer Afdeling 5: Civielrechtelijke sanctionering BESLUIT Deel 2: Hulpverlening - Welzijnswerk en Geestelijke Gezondheidszorg INLEIDING Afdeling 1: Regelgeving Afdeling 2: Justitiecliënten in contact met hulpverlening Afdeling 3: Wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen: Uitbreiding en scherpstelling van de wettelijke uitzonderingen op het beroepsgeheim Inleiding De wijzigingen aan de vier wetten Het samenwerkingsakkoord van 1998 tussen de Federale Staat en de Vlaamse Gemeenschap inzake de begeleiding en behandeling van de daders van seksueel misbruik Afdeling 4: Grensvlak tussen justitie en de hulpverlening. Hoe moet worden omgegaan met het beroepsgeheim? De verschillende statuten Vervolgingsniveau - niveau parket Seponeren na een doorverwijzing naar de hulpverlening Bemiddeling in strafzaken Pretoriaanse probatie Vervolgingsniveau - het gerechtelijk onderzoek Voorlopige invrijheidstelling onder voorwaarden Vrijlating op proef bij internering Niveau van straftoemeting Probatieopschorting en probatie-uitstel Vrijlating op proef bij internering Niveau van de strafuitvoering Straffen van meer dan 3 jaar: voorwaardelijke invrijheidstelling en elektronisch toezicht Straffen van 3 jaar en minder: voorlopige invrijheidstelling en elektronisch toezicht Afdeling 5: Statuten zonder wettelijk verplichting tot rapportage Afspraken op cliënt overstijgend niveau Netwerkoverleg Afspraken op patiëntniveau Driehoeksoverleg BESLUIT Deel 3: Geestelijke gezondheidszorg INLEIDING Afdeling 1: Geestelijke Gezondheidszorg Afdeling 2: Medewerkers in de geestelijke gezondheidszorg met een beroepsgeheim Psychosociale dienst van de gevangenis Inleiding De taak van de PSD Het beroepsgeheim van een medewerker van de PSD Afdeling 3: Casestudy Drughulpverlening Inleiding

7 2. Wetgevend kader Wet van 24 februari 1921 betreffende het verhandelen van giftstoffen, slaapmiddelen en verdovende middelen, psychotrope stoffen, ontsmettingsstoffen en antiseptica en van de stoffen die kunnen gebruikt worden voor de illegale vervaardiging van verdovende middelen en psychotrope stoffen De uitvoeringsbesluiten Het Koninklijk Besluit van 16 mei De casemanager justitie De therapeutisch adviseur De casemanager volksgezondheid Doorverwijsmogelijkheden Informatie over vrijwillige hulpverlening door de politie Sepot mits politievermaning Het therapeutisch advies Het oude therapeutisch advies Het nieuwe therapeutisch advies Bijkomende juridische basissen voor reeds besproken bruggen naar de hulpverlening Pretoriaanse probatie voor druggebruikers Probatieopschorting of uitstel Hulpverlening BESLUIT Deel 4: Welzijnswerk INLEIDING Afdeling 1: Welzijnswerkers Afdeling 2: Welzijnswerkers met een beroepsgeheim De justitieassistent Inleiding De taak van de justitieassistent Het beroepsgeheim van de justitieassistent De toekomst: Vlaams decreet justitiehuizen Afdeling 3: Casestudy Intrafamiliaal geweld Inleiding Wetgevende initiatieven Wet van 24 november 1997 om het geweld tussen partners tegen te gaan Art. 33 Wet van 28 november 2000, gewijzigd door art. 6 van de wet van 30 november De drie wetten van Initiatieven op beleidsniveau Doorverwijsmogelijkheden Samenwerking tussen hulpverlening en justitie Ketenaanpak bij familiaal geweld Projecten inzake intrafamiliaal geweld CO3-project Protocol van Moed Hulpverlening Autonome Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW s) Het algemeen welzijnswerk CAW en de ketenaanpak voor intrafamiliaal geweld BESLUIT ALGEMEEN BESLUIT EN AANBEVELINGEN

8 Bibliografie Wetgeving Parlementaire stukken Adviezen Orde der Artsen Rechtspraak Rechtsleer Boeken Bijdragen in verzamelwerken en reeksen Tijdschriften Overige

9 ALGEMENE INLEIDING Het beroepsgeheim bij de samenwerking tussen justitie, welzijnswerk en geestelijke gezondheidszorg? Het is niet altijd een klare zaak. Politie en justitie zijn voor mensen die met hen in contact komen niet altijd de aangewezen actoren om problemen aan te pakken. Te denken valt aan mensen met een verslavingsproblematiek, geesteszieke delinquenten of personen die met een agressieprobleem kampen. Vanuit justitie en politie zelf is het idee ontstaan om verbindingen te maken naar de hulpverlening om voor die bepaalde groep mensen een hulpkader te bieden. 1 Net als justitie probeert de hulpverlening grip te krijgen op maatschappelijke fenomenen zoals intrafamiliaal geweld of drugs. 2 Het is echter van fundamenteel belang te benadrukken dat justitie en hulpverlening vanuit verschillende perspectieven vertrekken en een andere finaliteit hebben. 3 Justitie richt zich namelijk op de bescherming van de samenleving en de bevestiging van de waarden en normen. Justitie is de partij die aangeeft dat een maatschappelijke grens is overschreden en dat hiertegen wordt opgetreden, door aan sommige gedragingen een strafmaat toe te kennen. Justitie wil ook recidive voorkomen. Het optreden van justitie is gelegitimeerd omdat het vertrekt van het gepleegde misdrijf. Door het uitgangspunt van een misdrijf kan justitie meestal niet in een vertrouwelijk kader werken. Justitie heeft een informatieplicht: wanneer justitie op de hoogte wordt gebracht van een strafbaar feit dan heeft ze de plicht hieraan een gevolg te geven. 4 De hulpverlening aan de andere kant wil in eerste orde het welzijn van de mensen vergroten. In de hulpverlening wil men een oplossing vinden voor het sociaal probleem. Men vertrekt heel duidelijk vanuit een vrijwillig en vertrouwelijk kader en het beroepsgeheim speelt daarbij een hoofdrol. 5 Vetrekkende vanuit dit verschillend perspectief zijn er heel wat moeilijkheden wanneer justitie en hulpverlening samenwerken. Een kritische internationale literatuurstudie 1 F. VANDER LAENEN, Beroepsgeheim van hulpverleners in de relatie met justitie: een geïnformeerde hulpverlener is er twee waard in B. HUBEAU, J. MERTENS, J. PUT, R. ROOSE, K. STAS, F. VANDER LAENEN (eds.), Omgaan met het beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (41) Steunpunt algemeen welzijnswerk, Beleidsvoorstellen verkiezingen Samenwerking tussen welzijn en justitie, HasIA9gQFggiMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.steunpunt.be%2Fmedia%2Fdocument%2F70870%2Fdownloa d%2fpolitiek%252bdossier%252b2014%252bjustitie%252ben%252bwelzijn.pdf&usg=afqjcngyyxszrn1bj atedpbm0t2y9ouc2w (consultatie 12 mei 2016). 3 K. DE GROOF, Kansen en knelpunten in de samenwerking van politie, justitie en hulpverlening, Orde dag 2008, afl. 43, (33) Niet alleen justitie heeft een informatieplicht, art. 29 Sv. bepaalt bijvoorbeeld dat iedere gestelde overheid, ieder openbaar officier of ambtenaar die in de uitoefening van zijn ambt kennis krijgt van een misdaad of van een wanbedrijf verplicht is daarvan dadelijk bericht te geven aan de procureur des Konings. 5 K. DE GROOF, K. STAS, H. BLOW en P. BREPOELS, Ketenaanpak bij familiaal geweld: rol en positie van de hulpverlening in Handboek Familiaal geweld, 2015, afl. 11, (1) 11. 9

10 identificeerde heel wat knelpunten. 6 Het gaat onder meer om culturele en ideologische verschillen, een onduidelijke terrein- en rolafbakening, onvoldoende kennis en vorming, een gebrek aan dialoog, een gebrek aan motivatie bij de justitiecliënten, geen duidelijke juridische positie van de justitiecliënt, een gebrek aan contactpersonen binnen justitie en hulpverlening, en vooral discussies rond het beroepsgeheim. 7 Deze masterproef gaat over het laatste knelpunt in de opsomming, namelijk het beroepsgeheim. Zoals al werd gesteld is het beroepsgeheim heel erg belangrijk in een hulp- of zorgverleningsrelatie omdat vertrouwen daar een essentiële rol speelt. De omgang met beroepsgeheim bij de samenwerking tussen justitie en hulpverlening wordt complex wanneer cliënten door politie of justitie naar de hulpverlening zijn doorverwezen, 8 omdat er enerzijds tot op een bepaalde hoogte nood is aan samenwerking en informatie-uitwisseling en anderzijds de verschillende juridische statuten een invloed hebben op het beroepsgeheim van de hulpverlener. 9 Het is van belang duidelijkheid te scheppen over wie en wat er onder het beroepsgeheim valt om conflicten te voorkomen. 10 Het beroepsgeheim staat een goede samenwerking tussen justitie en welzijnswerk zeker niet in de weg, zolang er maar goede afspraken worden gemaakt over informatiedoorstroming met respect voor het beroepsgeheim van de hulpverleners. 11 De rechtsleer omschrijft het beroepsgeheim als een wettelijke norm op grond waarvan men de verplichting, respectievelijk het recht heeft om zowel zaken waarvan men enkel krachtens zijn beroep kennis heeft als stukken die men krachtens zijn beroep onder zich houdt en die op basis van de bijzondere relatie met de cliënt worden geacht vertrouwelijk te zijn, geheim te 6 F. VANDER LAENEN, Whose claim is legitimate anyway? Negotiating Power in Inter-agency collaboration in N. PERSAK (ed.), Legitimacy and trust in criminal law, policy and justice, norms, procedures, outcomes, UK, Ashgate, 2014, (111) 112; B. DE RUYVER, A. LEMAITRE, F. SCHOENAERS, F. VANDER LAENEN, P. PONSAERS en L. PAUWELS, Onderzoek naar essentiële en bijkomende randvoorwaarden voor interactie justitie en drughulpverlening, Gent, Academia Press, 2009, F. VANDER LAENEN, Whose claim is legitimate anyway? Negotiating Power in Inter-agency collaboration in N. PERSAK (ed.), Legitimacy and trust in criminal law, policy and justice, norms, procedures, outcomes, UK, Ashgate, 2014, (111) F. VANDER LAENEN, Beroepsgeheim van hulpverleners in de relatie met justitie: een geïnformeerde hulpverlener is er twee waard in B. HUBEAU, e.a. (eds.), Omgaan met het beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (41) Ibid. 10 Steunpunt algemeen welzijnswerk, Beleidsvoorstellen verkiezingen Samenwerking tussen welzijn en justitie, KHfKYD9wQFggiMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.steunpunt.be%2Fmedia%2Fdocument%2F70870%2Fdown load%2fpolitiek%252bdossier%252b2014%252bjustitie%252ben%252bwelzijn.pdf&usg=afqjcngyyxszrn 1bjatedPbM0t2y9oUC2w (consultatie 12 mei 2016). 11 F. VANDER LAENEN en W. VANDERPLASSCHEN, Samenwerking tussen justitie en hulpverlening in J. DANGREAU, L. DEBEN, K. DE GREVE, L. DELBROUCK, H. DE WAELE, M-C LAMBRECHTS, J. MEESE, I. PLETS, I. ROGIERS, A. SERLIPPENS, L. VAN BESIEN, F. VANDER LAENEN, W. VANDERPLASSCHEN, F. VAN HENDE, E. VAN LISHOUT, S. VAN MALDEREN, W. VAN STEENBRUGGE (eds.), Wet en duiding: Drugwetgeving 2012, Brussel, Larcier, 2012, (15)

11 houden. 12 In de wet is het beroepsgeheim algemeen geregeld in art. 458 Sw. Het beroepsgeheim werd door de wetgever van zo een groot belang geacht dat een schending ervan strafbaar werd gesteld met een gevangenisstraf en/of een geldboete. 13 Er is over de jaren heen ook andere wetgeving bijgekomen. Deze nieuwe wetgeving houdt vooral een versoepeling in, en kwam er onder publieke druk. 14 In debatten kregen hulpverleners namelijk vaak het verwijt te horen dat ze zich achter het beroepsgeheim verschuilden. 15 De Commissie Seksueel Misbruik, die er kwam na de pedofilieschandalen in de Kerk, stelde zelfs dat het beroepsgeheim al te vaak als alibi heeft gediend om te zwijgen, ook al ging het om totaal ontoelaatbare feiten ten aanzien van kinderen of bijzonder kwetsbare personen. 16 De wetgever heeft met de Wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen 17 verandering in de situatie proberen te brengen. Deze wet voerde art. 458bis Sw. in en wijzigde een aantal bijzondere wetten. Door deze wijzigingen komt het beroepsgeheim van de hulpverlener wel onder druk te staan. 18 De wijzigingen zorgen toch voor een bepaalde uitholling van het beroepsgeheim, en zorgen ervoor dat het moeilijker wordt voor geheimhouders om nog van hun zwijgrecht gebruik te maken. 19 Ook tussen politie en hulpverlening zijn er samenwerkingsverbanden. Een treffend voorbeeld van een samenwerkingsverband tussen politie en hulpverlening is dat van de politie en het straathoekwerk. Ook hier is weer sprake van een spanningsveld: politie en straathoekwerk hebben een andere finaliteit en dat zorgt voor spanningen op het vlak van het beroepsgeheim. Samenwerking is ook hier mogelijk zolang er maar duidelijke afspraken worden gemaakt over die informatiedoorstroming. 20 Verder wordt er niet ingegaan op het onderwerp Samenwerking tussen politie, justitie en hulpverlening, dat zou ons te ver leiden. De situatie voor minderjarigen wordt in deze masterproef buiten beschouwing gelaten om meerdere redenen. De juridische situatie voor minderjarigen is heel erg verschillend. Voor 12 L. VERHAEGEN en D. SCHEERS, Het getuigenbewijs, Gent, Mys & Beersch, 1999, F. VANDER LAENEN, The end of the affair? Het beroepsgeheim in de samenwerking tussen justitie en hulpverlening, Panopticon 2011, afl. 4, (1) N. KROLS, Horen, zien en spreken. Versoepeling van het beroepsgeheim: instrument of dilemma?, Weliswaar, afl. 101, september oktober 2011, F. VANDER LAENEN, Beroepsgeheim van hulpverleners in de relatie met justitie: een geïnformeerde hulpverlener is er twee waard in B. HUBEAU, e.a. (eds.), Omgaan met het beroepsgeheim, Mechelen, Kluwer, 2013, (41) T. GOFFIN, Afwijkingen op het beroepsgeheim worden uitgebreid, Juristenkrant 2012, afl. 243, Wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen, BS 17 maart 2011 (hierna: Wet van 28 november 2000). 18 N. BOGAERTS, Voor wat hoort wat. Beroepsgeheim en cliëntgericht samenwerken. Reflecties op een studiedag, Alert 2012, afl. 2, (63) T. GOFFIN, Afwijkingen op het beroepsgeheim worden uitgebreid, Juristenkrant 2012, afl. 243, C. DEWAELE en F. VANDER LAENEN, Straathoekwerk en politie: 2 handen op 1 onderbuik? In P. PONSAERS, L. GUNTHER-MOOR en E. DEVROE (eds.), Cahier Politiestudies, Antwerpen, Maklu, 2014, (119)

12 hen moet onder andere rekening worden gehouden met de Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade 21 en het Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp Een bijkomende complicerende factor vormt de al dan niet aanwezige oordeelbekwaamheid van een minderjarige. Dat wordt heel duidelijk in het Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp. 24 Enerzijds bepaalt dit decreet in art. 4 1 dat de minderjarige de rechten in het decreet zelfstandig uitoefent. Maar art. 4 2 van datzelfde decreet stelt onmiddellijk een beperking aan het principe van de zelfstandige uitoefening van de rechten, want aan drie rechten wordt een bekwaamheidsvereiste gekoppeld: daarbij gaat het over het recht om in te stemmen met de jeugdhulp, de uitoefening van het recht op toegang tot het dossier en het recht om niet gescheiden te worden van de ouders. Voor deze rechten moet de minderjarige tot een redelijke beoordeling van zijn belangen in staat zijn, rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit. Het is duidelijk dat het moeilijk te bepalen is wanneer een minderjarige zijn rechten nu zelfstandig kan uitoefenen en wanneer niet. Door deze complexe situatie wordt alleen rekening gehouden met de positie van de meerderjarige. Deze masterproef zal uiteenvalleen in vier grote onderdelen. In het eerste onderdeel zal het beroepsgeheim in het algemeen worden besproken. In het tweede deel wordt ingegaan op de hulpverlening en op de verschillende justitiële statuten die een justitiecliënt die wordt doorverwezen naar de hulpverlening kan hebben, en de gevolgen van dit statuut op het beroepsgeheim van de hulpverlener. Het derde en het vierde deel, ten slotte, gaan respectievelijk over de geestelijke gezondheidszorg en het welzijnswerk. Onderzoeksplan Centrale doelstelling van de masterproef Het centrale doel van de masterproef is ten eerste de moeilijkheden bloot te leggen die zich in de samenwerking tussen justitie en hulpverlening met betrekking tot het beroepsgeheim voordoen; ten tweede de goede en slechte samenwerkingsverbanden tussen justitie en 21 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965 (hierna: Wet op de Jeugdbescherming). 22 Decreet van 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp, BS 13 september B. DE SMET, Beroepsgeheim hulpverleners in jeugdzaken in Strafrecht en strafvordering. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtsleer en rechtspraak, Mechelen, Kluwer, 2014, (23) Decreet van 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober

13 hulpverlening te bespreken; ten slotte aanbevelingen te maken op basis van goede samenwerkingsverbanden tussen justitie en hulpverlening. Onderzoeksvragen Welke problemen doen zich voor in samenwerkingsverbanden tussen justitie en hulpverlening rond het beroepsgeheim? Welke informatie kan gerapporteerd worden in een samenwerkingsverband tussen justitie en hulpverlening? Zijn er ook situaties in de praktijk waar zich geen problemen met het beroepsgeheim voordoen? Is er eventueel sprake van een gedeeld beroepsgeheim in de samenwerking tussen justitie en hulpverlening? Methode Om te antwoorden op de onderzoeksvragen zullen eerst de belangrijkste principes in verband met het beroepsgeheim besproken worden. Via een uitvoerige literatuurstudie zullen de begrippen beroepsgeheim, hulpverlening, welzijnswerk, geestelijke gezondheidszorg worden omgeschreven en afgebakend. De Belgische wetgeving omtrent het beroepsgeheim zal grondig worden bestudeerd. 25 Het is belangrijk het wetgevend kader te bestuderen en weer te geven om vervolgens de theorieën die de verscheidene auteurs in de rechtsleer hebben te kaderen. Ook rechtspraak zal worden geanalyseerd, of het gebrek daaraan. Ten slotte wordt via een casestudie een vergelijking gemaakt tussen het thema drughulpverlening in de geestelijke gezondheidszorg en het thema intrafamiliaal geweld in het welzijnswerk. Een casestudie of gevalstudie wordt gedefinieerd als een gedetailleerde, intensieve studie van een afgebakende onderzoekseenheid (een individu, een collectiviteit, een organisatie, een netwerk, een subcultuur, een zaak, een verschijnsel, enz.), zoals die zich in de sociale werkelijkheid manifesteert. 26 Op basis van de bevindingen die 25 O.a. Code van de Geneeskundige plichtenleer; De wet betreffende de rechten van de patiënt; sectorale regelgeving; Wet 28 NOVEMBER 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen; etc. 26 M. LEYS, D. ZAITCH EN T. DECORTE, De gevalstudie in T. DECORTE en D. ZAITCH (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2010, (173)

14 naar voren komen tijdens deze casestudies zullen op het einde van dit werkstuk aanbevelingen worden gemaakt wat betreft het omgaan met het beroepsgeheim. 14

15 Deel 1: Het beroepsgeheim INLEIDING In het eerste onderdeel van dit werkstuk zal het beroepsgeheim in het algemeen worden besproken. Het beroepsgeheim komt op verschillende plaatsen in verschillende wetgevingen voor. In de eerste plaats wordt de supranationale regelgeving besproken omdat deze regelgeving aan de grondslag ligt van verschillende nationaalrechtelijke bepalingen. De nationaalrechtelijke bepalingen worden daarna in detail besproken. Aangezien het beroepsgeheim in eerste instantie in de strafwet wordt besproken, zal eerst art. 458 Sw. worden behandeld. De theorie van het gedeeld beroepsgeheim krijgt extra aandacht omdat het een zeer werkbare oplossing is voor de zich steeds meer manifesterende onverzoenbaarheid van het beroepsgeheim met de eisen van een adequate hulp- of zorgverlening. Vervolgens wordt het nieuwe art. 458bis Sw. besproken omdat het voor een uitbreiding van het spreekrecht voor de hulpverlening zorgde. Het laatste artikel dat uit het strafwetboek wordt behandeld is art. 422bis Sw., dat over het schuldig hulpverzuim gaat. De artikelen 458 Sw. en 458bis Sw. creëren in de meeste gevallen geen spreekplicht, maar dat wil niet zeggen dat een hulpverlener die zich op zijn beroepsgeheim beroept, niet kan worden vervolgd voor schuldig hulpverzuim. Naast de bepalingen in het Strafwetboek zijn er ook andere wetgevingen waar het beroepsgeheim in voorkomt: die worden kort aangehaald omdat ze net zoals de wetgeving op het beroepsgeheim een specifiek deel van het privéleven willen beschermen. Ten slotte wordt ook stilgestaan bij de tuchtrechtelijke bescherming van het beroepsgeheim om een volledig algemeen beeld omtrent het beroepsgeheim te kunnen schetsen. Afdeling 1: Supranationale regelgeving 1. Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer Art. 8 EVRM omvat het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven. Art. 8, lid 1 EVRM bepaalt Eenieder heeft recht op eerbiediging van zijn privé leven, zijn gezinsleven, zijn huis en zijn briefwisseling. Dit artikel stelt een algemeen recht op respect voor het privéleven voorop. Het grondrecht kan worden onderverdeeld in vijf subrechten: ten eerste het recht om niet te worden geraakt in zijn psychische of fysieke integriteit, ten tweede het recht om beschermd te worden tegen een ongewenste toegang en verzameling van informatie, ten derde het recht op bescherming tegen ernstige milieuvervuiling, ten vierde het recht om zijn eigen identiteit te ontwikkelen en ten vijfde het recht om zijn leven uit te 15

16 bouwen overeenkomstig zijn eigen wensen. Art. 8 EVRM biedt de fundamentele rechtsbasis voor de strafrechtelijke en tuchtrechtelijke bescherming van het beroepsgeheim. 27 Elke medische tussenkomst raakt aan het in art. 8 EVRM besloten recht op respect voor het privéleven, 28 en ook de bescherming van informatie over iemands gezondheid is gegrond op art. 8 EVRM. 29 De persoons- en gezondheidsgegevens moeten voor derden geheim worden gehouden. 30 Uit art. 8 EVRM vloeien positieve plichten voor de overheid: die moet garanderen dat eenieders recht op respect voor het privéleven afdoende wordt gegarandeerd. 31 Art. 8 EVRM ligt aan de grondslag van verschillende nationaalrechtelijke bepalingen die in de volgende delen besproken zullen worden. Het gaat om de strafbaarstelling van de schending van de persoonlijke integriteit en het beroepsgeheim, de bescherming van de rechten van de patiënt en de verwerking en bescherming van persoonsgegevens. 32 Afdeling 2: Nationale regelgeving Het beroepsgeheim wordt zowel strafrechtelijk als tuchtrechtelijk beschermd. 33 De strafrechtelijke bescherming van het beroepsgeheim wordt in dit hoofdstuk verder in detail besproken. De tuchtrechtelijke bescherming van het beroepsgeheim zal verderop in dit werkstuk aan bod komen. Er zijn drie bepalingen in het strafwetboek die in verband met het beroepsgeheim onderling samenhangen: art. 458 Sw., art. 458bis Sw. en art. 422bis Sw. 27 A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr EHRM 22 juli 2003, YF v. Turkije, J.T.dr.eur. 2003, afl. 101, 222; ECRM 13 december 1979, X/Oostenrijk, 155; ECRM 10 december 1984, Acmanne e.a./belgië, 254; A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr F. BLOCKX, Beroepsgeheim, Antwerpen, Intersentia, 2013, A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr P. DE HERT, Artikel 8 EVRM en het Belgisch Recht. De bescherming van privacy, gezin, woonst, en communicatie, Gent, Mys & Breesch, 1998, A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, (583) A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr

17 1. Artikel 458 Strafwetboek De wetgever heeft de geheimhoudingsplicht van vertrouwenspersonen in art. 458 Sw. geregeld. De regel is universeel 34 en bepaalt: Geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers, vroedvrouwen en alle andere personen die uit hoofde van hun staat of beroep kennis dragen van geheimen die hun zijn toevertrouwd, en deze bekendmaken buiten het geval dat zij geroepen worden om in rechte (of voor een parlementaire onderzoekscommissie) getuigenis af te leggen en buiten het geval dat de wet hen verplicht die geheimen bekend te maken, worden gestraft met gevangenisstraf van acht dagen tot zes maanden en met geldboete van honderd [euro] tot vijfhonderd [euro] 1.1 Wanneer is er sprake van een schending van het beroepsgeheim? De constitutieve elementen van het misdrijf omvatten een bekendmaking; van een toevertrouwd geheim; dat opzettelijk is gepleegd; door een persoon die door zijn staat of beroep gehouden is tot het beroepsgeheim. 35 Met andere woorden schendt men dus zijn beroepsgeheim indien men spontaan en vrijwillig, wetens en willens, toevertrouwde of waargenomen geheimen bekendmaakt Een bekendmaking Bij een schending van de geheimhoudingsplicht moet er sprake zijn van een bekendmaking. Bekendmaken betekent het openbaar maken van informatie. 37 Dat kan zowel mondeling als schriftelijk gebeuren, of door middel van gebaren. Een bekendmaking aan één persoon is voldoende opdat er sprake zou zijn van een schending van het beroepsgeheim. Ook een loutere bevestiging door een drager van het beroepsgeheim van een reeds bekend feit kan een 34 B. ALLEMEERSCH, Het toepassingsgebied van art. 458 strafwetboek. Over het succes van het beroepsgeheim en het geheim van dat succes, RW , afl. 1, (1) A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr C. JONCKERS, Oortjes open en snaveltjes toe? Het beroepsgeheim binnen de OCMW-werking, OCMW Visies 2007, afl. 4, (29) J. VANDE MOORTEL, Beroepsgeheim voor de gezondheids- en welzijnswerker in R. STOCKMAN (eds.), Het beroepsgeheim in de zorgverleningssector: Een confrontatie tussen recht en praktijk, Antwerpen, Intersentia, 1998, (25)

18 schending opleveren. Echter het meedelen van feiten die algemeen gekend zijn zodat ze geen bevestiging nodig hebben maakt geen schending van het beroepsgeheim uit. 38 Het Hof van Cassatie bepaalde in een arrest van 26 september 1966: Er is een schending van het beroepsgeheim van zodra de feiten die gedekt zijn door dit geheim vrijwillig en spontaan worden meegedeeld Een toevertrouwd geheim Een toevertrouwd geheim betreft het toepassingsgebied ratione materiae. Een geheim wordt omschreven als een niet voor openbaarmaking bestemd gegeven. 40 BENOÎT ALLEMMEERSCH stelt dat Het beroepsgeheim verplicht tot geheimhouding van alle informatie (ongeacht de vorm of de drager van de informatie) waarvan de kennisname is gebeurd tijdens de uitoefening door de confident van zijn ambt of functie of terwijl hij wegens die hoedanigheid werd aangesproken, voor zover althans deze informatie in redelijk verband staat met de uitoefening van het ambt of de functie door de confident en zij inherent vertrouwelijk is of expliciet dan wel impliciet onder voorwaarde van geheimhouding is toevertrouwd aan de confident. 41 Het beroepsgeheim geldt dus eigenlijk alleen voor informatie die geheim is en geheim moet blijven. Als beroepsgebonden informatie wordt ontvangen buiten de beroepsuitoefening, gaat men best discreet om met deze informatie. 42 De bevoegdheid om na te gaan wat als een geheim moet worden beschouwd zal uiteindelijk toekomen aan de feitenrechter: hij kan daarbij rekening houden met de concrete omstandigheden van de zaak. 43 Er bestaat veel rechtspraak en rechtsleer over de invulling van het medisch geheim. Er is veel minder geschreven en gezegd over de invulling van het beroepsgeheim van andere vertrouwenspersonen. De principes die van toepassing zijn op geneesheren moeten volgens het Hof van Cassatie ook worden toegepast op andere vertrouwenspersonen. Er bestaat met betrekking tot de toepassing van het beroepsgeheim dan ook geen fundamenteel verschil tussen artsen en niet-artsen. Het enige wat men moet doen is een onderscheid maken tussen 38 A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr Cass. 26 september 1966, RDPC , Brussel 20 december 1988, RW , 1332, noot L. HUYBRECHTS 41 B. ALLEMEERSCH, Het toepassingsgebied van art. 458 strafwetboek. Over het succes van het beroepsgeheim en het geheim van dat succes, RW , afl. 1, (1) A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr Cass. 10 maart 1982, RW , 234; B. ALLEMEERSCH, Het toepassingsgebied van art. 458 strafwetboek. Over het succes van het beroepsgeheim en het geheim van dat succes, RW , afl. 1, (1)

19 hulpverleners met een vrijwillige therapeutische relatie en hulpverleners die werkzaam zijn binnen een justitieel kader, omdat daar sprake is van een opgedrongen relatie met de cliënt Opzettelijk Opzettelijkheid betreft het moreel bestanddeel van het misdrijf. Een schending van het beroepsgeheim vereist geen bijzonder maar een algemeen opzet. 45 Er is dus enkel sprake van een schending wanneer de bekendmaking wetens en willens is begaan. Er is met andere woorden geen sprake van een inbreuk als de bekendmaking uit onachtzaamheid is gebeurd De persoon die is gehouden tot het beroepsgeheim Art. 458 Sw. stelt de schending van het beroepsgeheim in het algemeen strafbaar en viseert niet alleen de medische context. 47 Het betreft hier het toepassingsgebied ratione personae van art. 458 Sw. Het artikel roept twee categorieën in het leven waarop het beroepsgeheim van toepassing is. 48 De eerste categorie wordt bij naam en toenaam aangewezen in de wet: het gaat over de geneesheren, heelkundigen, officieren van gezondheid, apothekers, vroedvrouwen. De tweede categorie is een residuaire categorie van personen aan wie uit hoofde van hun staat of beroep geheimen worden toevertrouwd. Het gaat hier om het criterium ontwikkeld door het Hof van Cassatie van de confidents obligatoires of de noodzakelijke bewaarders van het beroepsgeheim. 49 Het Hof van Cassatie beschrijft de residuaire categorie als volgt, Art. 458 Sw. is toepasselijk op al degenen die uit hoofde van hun staat of beroep het hen toevertrouwde geheim moeten bewaren, ofwel wanneer de feiten die zij aldus onder het zegel van de geheimhouding vernemen, hen door privé-personen zijn toevertrouwd, ofwel wanneer zij ervan kennis krijgen bij de uitoefening van een beroep aan de handelingen waarvan, de wet, in het algemeen belang en om reden van openbare orde, een vertrouwelijk en geheim 44 K. GEENENS, K. COLPAERT, T. BALTHAZAR, F. VANDER LAENEN en B. DE RUYVER, Samenwerking en communicatie van cliëntinformatie binnen de hulpverlening en met de justitiële sector: wettelijke randvoorwaarden in K. GEENENS, W. VANDERPLASSCHEN, E. BROEKAERT, B. DE RUYVER en S. ALEXANDRE (eds.), Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie In Reeks Wetenschap en Maatschappij, Gent, Academia Press, 2005, (191) Corr. Charleroi, 27 juni 1974, JT 1975, A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr A. DIERICKX, J. BUELENS en A. VIJVERMAN, Het recht op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, het medisch beroepsgeheim en de verwerking van persoonsgegevens in T. VANSWEEVELT en F. DEWALLENS (eds.), Handboek Gezondheidsrecht, Volume II, Antwerpen, Intersentia, 2014, nr B. ALLEMEERSCH, Het toepassingsgebied van art. 458 strafwetboek. Over het succes van het beroepsgeheim en het geheim van dat succes, RW , afl. 1, (1) J. PUT en I. VAN DER STRAETE, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005,

20 karakter toekent. 50 Het gaat hier dus om alle beroepsbeoefenaars of samenwerkende vertrouwenspersonen aan wie men onvermijdelijk confidentiële informatie toevertrouwt. Door de algemene omschrijving van de residuaire categorie heeft de wetgever aan de rechtspraak ruimte willen geven om het beroepsgeheim ook te kunnen toepassen op nieuwe beroepen. 51 Het beroepsgeheim beperkt zich niet langer tot de klassieke vertrouwenspersonen in de gezondheidszorg, maar werd uitgebreid tot nieuwe beroepen die vaak kennis nemen van vertrouwelijke informatie. 52 Onder andere zijn medewerkers in de geestelijke gezondheidszorg en het algemeen welzijnswerk gebonden door het beroepsgeheim Uitzonderingen op de strafrechtelijke geheimhoudingsplicht Uitzonderingen vermeld in het artikel De wet voorziet in art. 485 Sw. in twee uitzonderingen waarbij het beroepsgeheim mag worden geschonden Getuigenis in rechte Een persoon die tot het beroepsgeheim gehouden is, kan worden geroepen om in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie te komen getuigen. De Nationale Raad van de Orde der Artsen 54 heeft met een advies verduidelijkt dat een verhoor van een persoon in het kader van een vooronderzoek, een onderzoek van de politie onder leiding en het gezag van de procureur des Konings, geen getuigenis in rechte is in de zin van art. 458 Sw. Personen die gebonden zijn door het medisch beroepsgeheim zijn dus verplicht te zwijgen tegen politieambtenaren of leden van het openbaar ministerie die inlichtingen verzamelen in het kader van een vooronderzoek Cass. 27 juin 2007, RG P F, W. D., V. E., e.a./ L.J., C., R., F., L., C.V. 51 B. ALLEMEERSCH, Het toepassingsgebied van art. 458 strafwetboek. Over het succes van het beroepsgeheim en het geheim van dat succes, RW , afl. 1, (1) K. GEENENS, K. COLPAERT, T. BALTHAZAR, F. VANDER LAENEN en B. DE RUYVER, Samenwerking en communicatie van cliëntinformatie binnen de hulpverlening en met de justitiële sector: wettelijke randvoorwaarden in K. GEENENS, e.a. (eds.), Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie In Reeks Wetenschap en Maatschappij, Gent, Academia Press, 2005, (191) F. VANDER LAENEN en K. STAS, Het beroepsgeheim van hulpverleners in de forensische geestelijke gezondheidszorg in C. WITTOUCK, K. AUDENAERT en F. VANDER LAENEN (eds.), Handboek Forensische Gedragswetenschappen, Antwerpen, Maklu, 2015, (125) De Wet van 17 juli 2015 houdende diverse bepalingen inzake gezondheid, BS 17 augustus 2015, voerde in artikelen een naamswijziging door. De Orde der Geneesheren noemt sinds 27 augustus 2015 (datum van inwerkingtreding wet) De Orde der Artsen. 55 Nationale Raad van de Orde van Geneesheren, advies van 8 mei 2010 inzake medisch geheim tegenover de politiediensten in ziekenhuizen. 20

21 De persoon die normaal gehouden is tot het beroepsgeheim heeft hier een spreekrecht en geen spreekplicht. 56 De geheimplichtige mag de feiten bekend maken als hij oordeelt dat hij dat moet doen. 57 Hij kan echter niet tot spreken worden gedwongen als hij meent dat het beroepsgeheim moet worden bewaard. Hij mag de opportuniteit van zijn beslissing beoordelen zelfs als hij van zijn beroepsgeheim wordt ontslagen, tenzij de rechter oordeelt dat hij het beroepsgeheim afwendt van zijn doel Wanneer de wet verplicht om geheimen bekend te maken De wet kan verplichten dat een persoon die normaal door het beroepsgeheim gehouden is, bepaalde gegevens bekendmaakt. 59 Het is belangrijk te benadrukken dat dat slechts mogelijk is als de wetgever hierin expliciet heeft voorzien. 60 Het gaat hier om een spreekplicht, in tegenstelling tot het spreekrecht bij een getuigenis in rechte. Deze uitzondering is een verbijzondering van het wettelijk voorschrift, en de rechtvaardigingsgrond ervan ligt vervat in art. 70 Sw. 61 Volgens dit artikel is er geen sprake van een misdrijf wanneer het feit door de wet voorgeschreven is en door de overheid bevolen is. Er zijn tal van voorbeelden in de wet terug te vinden. 62 Een eerste voorbeeld is de algemene aangifteplicht van art. 30 Sv. Dit artikel bepaalt: Ieder die getuige is geweest van een aanslag, hetzij tegen de openbare veiligheid, hetzij op iemands leven of eigendom, is eveneens verplicht daarvan bericht te geven aan de procureur des Konings, hetzij van de plaats van de misdaad of van het wanbedrijf, hetzij van de plaats waar de verdachte kan worden gevonden. Een tweede voorbeeld is de bijzondere aangifteplicht van art. 29 Sv., ook wel de ambtelijke aangifteplicht genoemd. Deze bepaling verplicht ambtenaren om bepaalde misdrijven aan te geven aan de gerechtelijke autoriteiten. 63 Het artikel bepaalt: Iedere gestelde overheid, ieder openbaar officier of ambtenaar [en, voor de sector van de gezinsbijslag, iedere meewerkende instelling in de zin van de wet van 11 april 1995 tot invoering van het handvest van de sociaal verzekerde] die in de uitoefening van zijn ambt kennis krijgt van een misdaad of van een wanbedrijf, is verplicht daarvan dadelijk bericht te geven aan de procureur des Konings bij 56 F. VANDER LAENEN, The End of the Affair? Het Beroepsgeheim in De Samenwerking Tussen Justitie En De Hulpverlening., Panopticon 2011, afl. 4, (1) Cass. 12 april 1976, Pas. 1976, I, Cass. 23 september 1986, Pas. 1987, I, K. MAES, Art. 458 Sw. inzake het beroepsgeheim, TJK 2006, afl. 2, F. VANDER LAENEN, The End of the Affair? Het Beroepsgeheim in De Samenwerking Tussen Justitie En De Hulpverlening., Panopticon 2011, afl. 4, (1) J. PUT en I. VAN DER STRAETE, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, J. PUT en I. VAN DER STRAETE, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, F. VANDER LAENEN, The End of the Affair? Het Beroepsgeheim in De Samenwerking Tussen Justitie En De Hulpverlening., Panopticon 2011, afl. 4, (1) 3. 21

22 de rechtbank binnen wier rechtsgebied die misdaad of dat wanbedrijf is gepleegd of de verdachte zou kunnen worden gevonden, en aan die magistraat alle desbetreffende inlichtingen, processen-verbaal en akten te doen toekomen. Het gaat hier om justitieassistenten, maatschappelijk assistenten in openbare diensten of consulenten van de sociale dienst van de jeugdrechtbank. In de artikelen 29 en 30 Sv. wordt eigenlijk het concept noodtoestand besproken. Dat is niet wettelijk bepaald, maar is wel zo gegroeid uit de rechtspraak. 64 Het concept noodtoestand zal in de volgende titel worden besproken. Een laatste voorbeeld is de rapportageopdracht aan justitie van sommige hulpverleners. Het is vooral deze rapportageopdracht die tot discussies leidt en relevant is in de discussie over het beroepsgeheim van de hulpverlening in relatie tot justitie. Dat zal verder worden besproken onder titel 2 Art. 458bis Strafwetboek Door de rechtspraak erkende uitzonderingen De uitzonderingen die hiernavolgend zullen worden besproken zijn gebaseerd op de uitzonderingen besproken in het boek Beroepsgeheim en hulpverlening van JOHAN PUT en ISABELLE VAN DER STRAETE Noodtoestand De noodtoestand is een rechtvaardigingsgrond die door de rechtspraak is ontwikkeld en waarvoor geen wettelijke basis bestaat. Deze rechtvaardigingsgrond kan voor alle misdrijven worden ingeroepen en ontneemt het strafbaar karakter van een misdrijf. Het beroep op deze rechtvaardigingsgrond is zeer uitzonderlijk en kan ook pas worden ingeroepen als de cumulatieve voorwaarden strikt worden nageleefd. Ten eerste moet er een onmiddellijke noodzakelijkheid bestaan tot vrijwaring van het te beschermen belang. Er moet dus een daadwerkelijk gevaar dreigen. De aantasting van het beschermde rechtsgoed moet zeker, actueel, ernstig en noodzakelijk zijn. Ten tweede moet het rechtsgoed dat wordt bedreigd en dat men wil beschermen van een hogere of minstens gelijke waarde zijn dan het rechtsgoed dat men wil schenden. De fysieke integriteit wordt beschouwd als het hoogste rechtsgoed. In het Verlaine-arrest achtte het Hof van Cassatie de bescherming van de fysieke of seksuele integriteit dan ook hoger dan het 64 K. GEENENS, K. COLPAERT, T. BALTHAZAR, F. VANDER LAENEN en B. DE RUYVER, Samenwerking en communicatie van cliëntinformatie binnen de hulpverlening en met de justitiële sector: wettelijke randvoorwaarden in K. GEENENS, e.a. (eds.), Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie In Reeks Wetenschap en Maatschappij, Gent, Academia Press, 2005, (191) F. VANDER LAENEN, The End of the Affair? Het Beroepsgeheim in De Samenwerking Tussen Justitie En De Hulpverlening., Panopticon 2011, afl. 4, (1) J. PUT en I. VAN DER STRAETE, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005,

23 beroepsgeheim. 67 Ten slotte mag het bedreigde rechtsgoed op geen andere manier kunnen worden gevrijwaard. De schending van de strafbepaling is dus alleen verantwoord indien dit het laatste redmiddel is om de andere hogere waarde te beschermen. 68 Een voorbeeld dat aantoont dat het inroepen van de noodtoestand uitzonderlijk is, is het geval waarin een hulpverlener ontdekt dat zijn cliënt drugs verkoopt aan andere cliënten. Men zal in dat geval eerder moeten proberen het probleem op te lossen door hulpverlening en overleg dan door rechtstreeks een aangifte te doen bij de politiediensten. 69 Een situatie waar men zich als arts wel op de noodtoestand kan beroepen is het geval waar een hiv-patiënt weigert voorzorgsmaatregelen te nemen. Op 21 maart 2009 besliste de Nationale Raad van de Orde der Artsen dat een arts zich uitzonderlijk op de noodtoestand kan beroepen om de partner van die hiv-patiënt eigenhandig in te lichten Aangifte van strafbare feiten waarvan de cliënt het slachtoffer is Sinds 1988 heeft het Hof van Cassatie een belangrijke evolutie in zijn rechtspraak gekend. In een arrest van 9 februari 1988 stelt het Hof dat het beroepsgeheim uitsluitend de bescherming van de cliënt beoogt. Dat is een evolutie in de rechtspraak aangezien er vroeger altijd gehamerd werd op het maatschappelijk belang van het beroepsgeheim. 71 Uit deze rechtsspraak kan worden afgeleid dat een hulpverlener die kennis heeft van feiten waarvan de patiënt of de cliënt het slachtoffer is, die mag aangeven. Het Hof focust dus op de patiëntbeschermende functie van het beroepsgeheim: het beroepsgeheim kan opzij worden geschoven als het maar het belang van de cliënt dient. 72 De Nationale Raad van de Orde der Artsen adviseert dat, in de hypothese dat de patiënt volledig oordeelsbekwaam is en zelf zijn 67 Cass. 13 mei 1987, Arr. Cass , J. PUT en I. VAN DER STRAETE, Beroepsgeheim en hulpverlening, Brugge, Die Keure, 2005, K. GEENENS, K. COLPAERT, T. BALTHAZAR, F. VANDER LAENEN en B. DE RUYVER, Samenwerking en communicatie van cliëntinformatie binnen de hulpverlening en met de justitiële sector: wettelijke randvoorwaarden in K. GEENENS, e.a. (eds.), Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie In Reeks Wetenschap en Maatschappij, Gent, Academia Press, 2005, (191) B. KETELS en T. VANDER BEKEN, To breach or not to breach? Deontologische en strafrechtelijke kanttekeningen bij medisch beroepsgeheim en partnernotificatie inzake seksueel overdraagbare aandoeningen, T.Gez , afl. 2, (5) 5; Nationale Raad van de Orde van Geneesheren, advies van 21 maart 2009 inzake het beroepsgeheim en aids mededeling aan de partner. 71 K. GEENENS, K. COLPAERT, T. BALTHAZAR, F. VANDER LAENEN en B. DE RUYVER, Samenwerking en communicatie van cliëntinformatie binnen de hulpverlening en met de justitiële sector: wettelijke randvoorwaarden in K. GEENENS, e.a. (eds.), Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie In Reeks Wetenschap en Maatschappij, Gent, Academia Press, 2005, (191) K. GEENENS, K. COLPAERT, T. BALTHAZAR, F. VANDER LAENEN en B. DE RUYVER, Samenwerking en communicatie van cliëntinformatie binnen de hulpverlening en met de justitiële sector: wettelijke randvoorwaarden in K. GEENENS, e.a. (eds.), Tussen droom en daad. Implementatie van case management voor druggebruikers binnen de hulpverlening en justitie In Reeks Wetenschap en Maatschappij, Gent, Academia Press, 2005, (191)